شناسایی مشکلات محله با رویکرد برنامه‌ریزی محله محور (مطالعه موردی: محله 49 منطقه 2 شهرداری زاهدان)
محورهای موضوعی : جغرافیا و برنامه ریزی شهری
دکتر حسین ملاشاهی
1
,
محمد اسماعیل مالکی مقدم
2
1 - استادیار، گروه جغرافیا، واحد زاهدان، دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران
2 - دانشجوی دکترای جغرافیا وبرنامه‌ریزی شهری، گروه جغرافیا، واحد زاهدان، دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران
کلید واژه: محله, کیفیت زندگی, رضایتمندی, شهرزاهدان,
چکیده مقاله :
درگذشته مرزهای یک محله شهری را تفاوتهای قومی، نژادی، طبقاتی، گروهی و گاه تقسیم‌بندی‌های طبیعی و تفاوتهای ژئوموفولوژی (مثل وجود یک رودخانه، مسیل و ...) تعیین می‌کردند. محله‌های یک شهر هر کدام دارای یک هویت فرهنگی نیز بودند و با شنیدن اسم محله بلافاصله خصوصیات ساکنان آنها به لحاظ شغل، میزان ثروت و نیز خلق و خوی غالب در محله به ذهن متبادر می‌شد. اما در شهرهای کنونی با انفجار جمعیت بوجود آمده در قرن ماضی که سبب درهم ریختن نظام‌های سنتی زیستی قدیم شد، عملا مفهوم محله دستخوش تغییر شده و تعابیر جدیدی جای آن را گرفت. شکل‌گیری محله‌ها در عصر حاضر نه بر اساس تجانس‌های قومی، نژادی مذهبی و ... بلکه براساس توان اقتصادی افراد، تجانس شغلی (کوی‌های کارمندی و ...) قرار گرفته است لذا در مطالعات میدانی در محلات جدید اخلاف عقیده و سلیقه بسیاری مشاهده می‌شود و محله‌ها از یک نوع عدم وحدت نظر در بین ساکنان خود رنج می‌برند. در تحقیق حاضر که به روش اسنادی – میدانی انجام گرفته ضمن جمع آوری اطلاعاتی در خصوص محله 49 شهر زاهدان تعداد 380 پرسشنامه بین ساکنان این محله توزیع شد و پس از جمع‌آوری آنها اطلاعات حاصل به کمک نرم افزار SPSS و براساس آزمون رگرسیون تجزیه و تحلیل گردید. در محله مورد مطالعه علی رغم اینکه 61 درصد از ساکنان محله از زندگی در این محله رضایت داشتند اما مشکلات عدیده‌ای درون محله مشاهده شده مانند کمبود سطل‌های زباله و رها شدن زباله در سطح آسفالت، وضعیت نامناسب آسفالت، زمین‌های مخروبه که محل تجمع زباله و حشرات موذی می‌باشند. افزایش فضای سبز مهمترین مطالبه ساکنان این محله بوده و کمبود مراکز تفریحی و ورزشی، پیاده روهای نامناسب، عدم وجود شبکه حمل فاضلاب مناسب، جویهای مسدود شده نیز به ترتیب به عنوان بزرگترین مشکلات محله شناخته شدند.
In the past, the boundaries of an urban neighborhood were determined by ethnic, racial, class, and group differences, as well as natural divisions and geomorphological differences (such as the presence of a river, waterway, etc.). Each neighborhood in a city has its own cultural identity, and when hearing the name of a neighborhood, the characteristics of its residents, in terms of occupation, wealth, and prevailing temperament, would immediately come to mind. However, in contemporary cities with the population explosion of the past century, which disrupted the old traditional living systems, the concept of neighborhood has undergone a change, and new interpretations have taken its place. Unlike the past, when neighborhoods were formed based on ethnic, racial, religious, and other shared characteristics, modern neighborhoods are often shaped by economic factors and occupational similarities (e.g., government employee neighborhoods). This leads to a diversity of opinions and tastes within these neighborhoods, resulting in a lack of consensus among residents. This research, conducted using a combination of documentary and field methods, involved distributing 380 questionnaires to residents of Neighborhood 49 in Zahedan. The collected data was analyzed using SPSS software and regression analysis. Although 61% of residents expressed satisfaction with living in the neighborhood, numerous problems were identified, including a shortage of trash cans and littering, poor road conditions, and dilapidated land used as garbage dumps. The most significant demand among residents was for increased green spaces, followed by a lack of recreational and sports facilities, inadequate sidewalks, and the absence of a proper sewage system.
1) برك‌پور، ناصر (1389). پایداری هویت درمحله های مسكونی–گفتگو با كامران ذكاوت، مجله شهرداری‌ها، تهران، شماره 25.
2) بشارتی فر، صادق، محسنی، بهروز (1402 ). ارزیابی بازآفرینی شهری در محلات بافت فرسوده با رویکرد کالبدی زیست محیطی واجتماعی – فرهنگی ( نمونه موردی بندرماهشهر )، نشريه علمي انديشه‌های نو در علوم جغرافیايي، 1(2)، 18-1.
3) تولایی، نوین (1391). فضای شهری و روابط اجتماعی و فرهنگی، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
4) خزایی، مصطفی و رضویان، محمدتقی (1398). بافت فرسوده؛ فرصت یا تهدید مدیریت شهری، نمونه موردی: بافت فرسوده شهر نهاوند، آمایش محیط، 12(46)، 101-125.
5) خوش‌فر، غلامرضا، خسروی، سمیه، وحسین نژاد، مجتبی (1398). مهاجرت، حاشیه‌نشینی وآسیب‌های اجتماعی، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
6) خیرالدین، رضا و صلاحی مقدم، علیرضا (1400). توانمندسازی اسکان های غیررسمی با گذر از رویکرد نیازمبنا به دارایی مبنا(موردکاوی محله فرحزاد تهران)، فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(17)، 29-58.
7) داداش پور، هاشم و علیزاده، بهرام (1390). اسکان غیررسمی و امنیت تصرف زمین، انتشارات آذرخش، تهران، چاپ اول.
8) دولتشاه،صدیقه (1402 ). زیست پذیری شهری با رویکرد حق به شهر: مفاهیم، ابعاد و شاخص ها ، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي،1(1) ، 45-68.
9) شکوئی، حسین (1392). فلسفه جغرافیا. انتشارات گیتاشناسی، چاپ شانزدهم، 328 صفحه.
10) فلامكی، محمد منصور (1380). فردایی برای یك ربع قرن تجربه مرمت شهری درایران، مجله هفت شهر، شماره 3، 104-112.
11) لینچ ؛ كوین ( 1397). سیمای شهر، ترجمه منوچهرمزینی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم، تهران.
12) مشهدی زاده دهاقانی، ناصر (1393). تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری درایران، انتشارات دانشگاه علم وصنعت ایران، تهران.
13) ربانی، رسول، عباس‌زاده، محمد و قاسمی، وحید (1386). بررسی تاثیر رفاه اقتصادی و اجتماعی بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری (مورد مطالعه شهر اصفهان)، مجله علوم اجتماعی، 4(2)، 73-99.
14) رسولی، محمد، احدنژاد، محسن و حیدری، محمدتقی (1400). تحلیل اهمیت عملکرد عوامل کلیدی موفقیت در بازآفرینی بافت های فرسوده شهری با تأکید بر ذینفعان(مطالعه موردی شهر زنجان)، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(16)، 149-187.
15) محکی، اصغر (1392). فصلنامه مطالعات اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران.
16) Booi, H., & Boterman, W. R. (2020). Changing patterns in residential preferences for urban or suburban living of city dwellers. Journal of Housing and the Built Environment, 35(1), 93-123.
17) Galster, G. (2001). On the nature of neighbourhood. Urban studies, 38(12), 2111-2124.
18) Harper, Douglas (2019). "neighborhood (n.)". Online Etymology Dictionary. Retrieved July 28, 2019.
19) Heng, Chye Kiang (2017) Cities of Aristocrats and Bureaucrats: The Development of Medieval Chinese Cityscapes.
20) Richardson, E. A., & Mitchell, R. (2010). Gender differences in relationships between urban green space and health in the United Kingdom. Social science & medicine, 71(3), 568-575
نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره 3، شماره 7، بهار 1404، صفحات: 39-52 شاپا: 1473-2981
|
شناسایی مشکلات محله با رویکرد برنامه‌ریزی محله محور
(مطالعه موردی: محله 49 منطقه 2 شهرداری زاهدان)
حسین ملاشاهی
استادیار، گروه جغرافیا، واحد زاهدان، دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران
محمداسماعیل مالکی مقدم
دانشجوی دکترای جغرافیا وبرنامه‌ریزی شهری، گروه جغرافیا، واحد زاهدان، دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران
چکیده
درگذشته مرزهای یک محله شهری را تفاوتهای قومی، نژادی، طبقاتی، گروهی و گاه تقسیم‌بندی‌های طبیعی و تفاوتهای ژئوموفولوژی (مثل وجود یک رودخانه، مسیل و ...) تعیین می‌کردند. محله‌های یک شهر هر کدام دارای یک هویت فرهنگی نیز بودند و با شنیدن اسم محله بلافاصله خصوصیات ساکنان آنها به لحاظ شغل، میزان ثروت و نیز خلق و خوی غالب در محله به ذهن متبادر می‌شد. اما در شهرهای کنونی با انفجار جمعیت بوجود آمده در قرن ماضی که سبب درهم ریختن نظام‌های سنتی زیستی قدیم شد، عملا مفهوم محله دستخوش تغییر شده و تعابیر جدیدی جای آن را گرفت. شکل‌گیری محله‌ها در عصر حاضر نه بر اساس تجانس‌های قومی، نژادی مذهبی و ... بلکه براساس توان اقتصادی افراد، تجانس شغلی (کوی‌های کارمندی و ...) قرار گرفته است لذا در مطالعات میدانی در محلات جدید اخلاف عقیده و سلیقه بسیاری مشاهده می‌شود و محله‌ها از یک نوع عدم وحدت نظر در بین ساکنان خود رنج می‌برند. در تحقیق حاضر که به روش اسنادی – میدانی انجام گرفته ضمن جمع آوری اطلاعاتی در خصوص محله 49 شهر زاهدان تعداد 380 پرسشنامه بین ساکنان این محله توزیع شد و پس از جمع‌آوری آنها اطلاعات حاصل به کمک نرم افزار SPSS و براساس آزمون رگرسیون تجزیه و تحلیل گردید. در محله مورد مطالعه علی رغم اینکه 61 درصد از ساکنان محله از زندگی در این محله رضایت داشتند اما مشکلات عدیده‌ای درون محله مشاهده شده مانند کمبود سطل‌های زباله و رها شدن زباله در سطح آسفالت، وضعیت نامناسب آسفالت، زمین‌های مخروبه که محل تجمع زباله و حشرات موذی می‌باشند. افزایش فضای سبز مهمترین مطالبه ساکنان این محله بوده و کمبود مراکز تفریحی و ورزشی، پیاده روهای نامناسب، عدم وجود شبکه حمل فاضلاب مناسب، جویهای مسدود شده نیز به ترتیب به عنوان بزرگترین مشکلات محله شناخته شدند.
کلمات کلیدی: محله، کیفیت زندگی، رضایتمندی، شهرزاهدان
مقدمه
محله1، نشانه‌ای آشنا است برای همه ما شهروندان، چرا که نسبت به آن احساس نزدیکی می‌کنیم. مگر محله چه در خود دارد که ضمیرمان با آن غریبی نمی‌کند و آن را واژه‌ای صمیمی از جنس خودی می‌پندارد؟ حس تعلقی که در ژرفای وجود به محله داریم از کجا آمده؟ از کوچه‌ها و خانه‌های چسبیده به هم؟ از زیست همدلانه در کنار جمع؟ از مناسبات دوستانه یا همان اصطلاح خودمانی «همسایگی»؟ از خرده فرهنگ جاری در بافت خاص؟ یا چیزهایی دیگر؟ همسایگی یا محله به اجتماع ساکن و متمرکز در یک منطقه یا محله کوچک در داخل یک مکان بزرگتر مانند شهر، شهرک، حومه شهر یا منطقه روستایی گفته می‌شود. همسایگان اغلب گروه‌هایی اجتماعی هستند که دارای تعاملات چهره به چهره و روزمره هستند. محققان بر روی یک تعریف دقیق از همسایگی توافق ندارند اما یک تعریف اولیه می‌تواند این باشد که: همسایگی از نظر فضایی، به عنوان یک حوزه جغرافیایی خاص در نظر گرفته می‌شود و از نظر عملکردی هم عبارت است از مجموعه‌ای از شبکه‌های اجتماعی. همسایگی فضایی واحد است که در آن برخورد و تعامل چهره به چهره اجتماعی رخ می‌دهد. این تعامل‌ها تنظیمات شخصی و موقعیت‌هایی هستند که ساکنان محله از آنها به عنوان ارزشهای مشترک، معاشرت در جوانی و حفظ مؤثر کنترل اجتماعی یاد می‌کنند (Booi & Boterman, 2020).
محله ارزش اجتماعی خود را مرهون کارکردهایی ویژه و حیاتی است. «انسجام و یکپارچگی»، «تعلق خاطر»، «هويت برخاسته از خاطرات و علايق مشترك»، «روابط اعتماد آمیز اجتماعی»، «نشاط، شادابي و آرامش»، «نظارت اجتماعی»، «میانجی روابط خانواده، شهر و نهادهای اجتماعی»، «جایگاه گفت و گو و تعمیق روابط انسانی»، همه اینها کلیدواژه هایی از کارکردهای محله‌اند(Richardson & Mitchell, 2010). در رویکرد فرهنگی اجتماعی مدیریت شهری، پیمایش مطالعاتی محله محور یک اصل و ضرورت است زیرا شناختی جامعه محور از شهر ارایه می کند که همراستای با مقتضیات توسعه پایدار شهری است. منتقدانی که نگاهی آسیب شناسانه به طراحی و اجرای برنامه های توسعه شهری دارند، به خوبی بر زیان ناشی از بی توجهی به رویکرد محله محور در برنامه ریزی شهری آشنایند. هم آنان به موازات سفارش بر اتخاذ رویکرد محله محور، همواره بر انجام پژوهش های محله ای به عنوان مقدمه الزامی مدیریت محله محورتاکید دارند. پژوهش های محله ای، اما کاری است نه چندان ساده، آن هم در جوامعی که از ضعف روش شناختی پژوهش های اجتماعی، همراهی نکردن دستگاه ها و سازمان های مربوط، تلقی های نادرست از جمع آوری و پردازش آماری و مانند اینها در رنج اند. بدرستی به همین دلایل است که پژوهشگران این عرصه، به موازات شناخت علمی نسبت به پیمایش های اجتماعی، اثربخش بودن تلاش پژوهشی خود را در گرو توسعه مهارت های ارتباطی و بالا بردن توانایی جستار اطلاعاتی محله ای به ویژه در ابعاد جمعیت شناختی و مردم شناختی، و همچنین ارتقاء توانمندی پردازش و راستی آزمایی داده های اطلاعاتی و آماری متناقض می دانند (محکی، 1392).
در شهر زاهدان، با اینکه از تاسیس آن زمان زیادی نمی گذرد اما موقعیت ویژه سیاسی و جغرافیایی آن باعث شده تا نقطه برخورد خرده فرهنگ های گوناگون ناشی از مهاجرت اقوام مذاهب و ملیتهای گوناگون باشد. اقوام گوناگون فارس، بلوچ، کرد، ترک با مذاهب سنی و شیعه و نیز حضور ملیتهای مختلف افغانی پاکستانی، هندی و ...آمیزه‌ای ناهمگون از بافت محله های قدیم و جدید شهری را بوجود آورده است. به گونه‌ای که می توان به رغم وجود برخی اشتراکات، تفاوت های زیادی را در این محله ها مشاهده کرد. ویژگی‌های انحصاری هر کدام از محله ها را می توان بسان نماد هویت بخش هر محله شناسایی کرد. برخی از این ویژگی ها، به تاریخچه و خصوصیات مذهبی، اجتماعی و فرهنگی محله ها ارجاع می دهند و دسته ای دیگر مربوط به معماری و بافت و سیمای عمومی محله هایند. حتی می توان فضای فرهنگی و اجتماعی متفاوت محله های زاهدان را براساس مناسبات و تعاملات، آداب و مناسک خاص مذهبی و قومی، رفتارشناسی و واکنش های محیطی از یکدیگر تشخیص داد. همین تفاوت ها، مدیران شهری را وامی دارد تا از پیچیدن نسخه واحد برای همه محله های شهر پرهیز جدی داشته باشند. گام نخست برای تجویز نسخه درست به ازای هر محله، شناخت دقیق است. کاوش ژرف نگر، نتیجه حضور و مشاهده عینی ابعاد و زوایای گسترده نهان و آشکار کالبد و روح محله، انجام گفت گوهای کیفی با آحاد و گروه های مرجع و برگزاری هم اندیشی های محله ای است. پژوهشگر محله، به اقتضای کار دشواری که برعهده دارد، نیازمند اعتماد و همکاری اجتماع محلی است تا به نتایج ارزنده دست یابد و درستی یافته هایش را از این راه تضمین نماید (خوش‌فر وهمکاران، 1398).
دستاورد پژوهشگران محله، آن چنان ارزشمند است که بردباری و حوصله در برابر هر ناملایماتی را توجیه می کند. با پاسداشت سهم و نقش مسئولانه پژوهشگران محله، امیدواریم دستاورد مطالعات محله محور، همراه با تعهد، خیراندیشی و ارزش باوری مدیران، سند پیشرفت و تعالی شهرهای ایران اسلامی را مهر تایید زند. شهر زاهدان به عنوان مهمترین کلانشهر و یا به عبارت دقیق‌تر مادر شهر شرق کشور که محل تلاقی اقوام و مذاهب مختلف می‌باشد به عنوان سنبل وحدت اسلامی مطرح می‌گردد. تنوع فرهنگی، قومی و قبیله‌ای شرایط خاصی را به لحاظ اکولوژی شهری بوجود آورده است. این شهر که برخلاف بسیاری از شهرهای ایران در سمت شمال دچار معضلات حاشیه نشینی است و افراد کم بضاعت و فقیر در این مناطق سکونت دارند که از محیط زیست مناسب شهری برخوردار نبوده و به لحاظ رعایت فضای مورد نیاز محله (رعایت سرانه‌ها) و بهداشت در مضیغه هستند اما در سمت جنوب شهر محلات وضعیت بهتری داشته طراحی مهندسی و با دسترسی بهتر همچنین وضعیت مطلوب تر خدمات و امکانات رفاهی بیشتری دارند. طبعا این تبعیض آشکار شهری موجب شده تا قشرهای متفاوتی با تفاوت های فرهنگی و اقتصادی در شهر زاهدان زندگی کنند. در سمت شمال عموما شغل افراد کارگری و بازاری‌های خرده فروش و دستفروشان و ... و در سمت جنوب شهر قشر کارمند، دانشگاهی و افرادی که توان مالی متوسط به بالا دارند ساکن هستند. در این بین محدوده مرکزی شهر که عمدتا در منطقه 2 شهرداری قرار می‌گیرد حالتی بینابین دارد و تقریبا از هر قشر می‌توان افرادی را در این محدوده یافت.
منطقه مورد مطالعه محله 49 از منطقه 2 شهرداری واقع در خیابان خیام می‌باشد. این محله در مجاورت مسجد مکی قرار گرفته است. به لحاظ کالبدی دارای بافت فرسوده بوده و معابر آن نیز متناسب با حجم ترافیک محله نیست لذا همیشه در این محله مشکل کندی ترافیک وجود دارد. به لحاظ بهداشتی نیز شرایط مطلوبی ندارد و شبکه انتقال آبهای سطحی آن بسیار ضعیف و ناکارآمد است و نیز ورود فاضلاب خانگی به همین شبکه ناقص موجب افزایش آلودگی در محله می گردد. از سویی مجاورت به مسجد مکی که قطب اهل سنت شرق کشور می‌باشد موجب شده تا افرادی بسیار ثروتمند و عموما بازاری و تاجر این محله را برای سکونت انتخاب نمایند. که این موضوع موجب علاقه‌مندی محققان به بررسی شرایط این محله گردیده است.
شکل 1: نمایی از مسجد مکی زاهدان-قطب اهل سنت شرق کشور
ماخذ: نگارندگان
طرح مسئله، اهمیت و ضرورت موضوع
محله‌ها از دیر باز به عنوان هسته اصلی کالبد شهرها مطرح بوده و به عنوان مهمترین اجزای عملکردی جغرافیایی شهرها محسوب می‌شده‌اند. هر محله تمامی تاسیسات و تجهیزات اولیه مورد نیاز ساکنان خود را مانند بازارچه، آب انبار، مسجد، گرمابه و ... در برداشت. شبکه راه‌های ارتباطی محله نیز متناسب با سیستم حمل و نقل آن زمان از نظم سلسله مراتبی نسبتا خوبی برخوردار بوده است. امور محله‌ها از طریق یک سیستم خودیار و توسط معتمدین، ریش سفیدان و پیشوایان قومی و مذهبی اداره می‌شده و نیاز چندانی به تشکیلات عریض و طویل دولتی احساس نمی‌شد. در اوایل قرن بیستم با هجوم مدرنیته ساختارهای سنتی جامعه ایران دگرگون شد و محلات شکل و فرم و نیز کارکردهای های خود را از دست دادند و سیستم مدیریتی از بالا به پایین جایگزین سیستم سنتی سابق شد. محلات دچار تغییرات عمده‌ای شدند و یک نوع بی‌هویتی در آنها رواج پیدا کرد. در دهه‌های اخیر با اهمیت یافتن سیستم مدیریتی از پایین به بالا توجه به برنامه‌ریزی خرد و برنامه‌ریزی در سطح محله اهمیت بسزایی پیدا کرد و انجام مطالعات در سطح محله زمینه‌ساز برنامه ریزی شهری گردید. یکی از مهمترین مسائلی که در مورد محلات مطرح می باشد ترجیح افراد برای انتخاب محله مناسب برای زندگی می باشد. در حقیقت شهر را از دیدگاه بوم شناختی و اکولوژیکی می‌توان به زیستگاهی تشبیه کرد که هر فرد براساس طبقه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بخشی از شهر را برای سکونت بر می‌گزیند. هرچند در جهان سوم عموما فاکتور اقتصادی و توان مالی افراد بر سایر فاکتور ها غلبه داشته لذا عمده افراد ساکن در یک محله از سطح اقتصادی و توان مالی مشابه برخوردار می‌باشند.
بازآفرینی شهری وابعاد آن
در کلامی بازآفرینی شهری را می‌توان فرآیند زیست‌پذیر کردن مناطق شهری کم کیفیت با حداکثر مشارکت ذینفعان شهری و مدیریت یکپارچه در سطح محلی دانست. فلسفه شکل گیری این مفهوم را می‌توان به انقلاب صنعتی، پیشرفت‌های تکنولوژیکی و افزایش جمعیت شهرها و به تبع آن پاسخگو نبودن بافت‌های ناکارآمد شهری به نیاز شهروندان، مرتبط دانست. مفهومی که در آن اصولی نظیر نقش حمایتگر و تسهیلگر دولت، توجه به محوریت مدیریت شهری، رویکرد چندوجهی، رویکرد محله محور، رویکرد تقاضا محور، توجه به بستر فعالیت، مشارکت مردمی، تأکید بر توسعه درونی و پایدار، اولویت‌بندی محلات و همچنین توجه توأمان به پیشگیری و حل مسئله بر آن حاکم است (بشارتی‌فر و محسنی، 1402). محله 49 زاهدان ( واقع در منطقه 2 شهرداری زاهدان و خیابان خیام ) به دلیل مجاورت با مسجد مکی که قطب اهل سنت شرق کشور می‌باشد از این قاعده مستثنی است. نزدیکی به مسجد و امکان شرکت افراد در نمازهای جماعت مسجد در اوقات پنجگانه شبانه روز موجب شده تا برخی از افراد ثروتمند، تجار و بازرگانان و ... نیز این محله را برای زندگی انتخاب نمایند. شناسایی مشکلات و معضلات این محله با مشورت عموم ساکنان و نیز جلب مشارکت آنها در حل و فصل معضلات می‌تواند گامی موثر در ارتقای زیست شهر با رویکرد برنامه ریزی محله محور باشد.
پیشینه پژوهش
همانند بسیاری از مفاهیم حوزه شهری در تعریف محله و نیز نوع نگرش به آن تنوع زیادی وجود دارد که ناشی از تنوع نقطه نظرات متخصصین این رشته می باشد. اغلب متخصصین در تعاریف خود بیشتر به مفاهیم کالبدی تاکید کرده‌اند. مفهوم محله نیز در کشورهای مختلف متفاوت است.
کوین لینچ در کتاب سیمای شهر عنوان می کند: محله قسمت نسبتا بزرگی از شهر است که واجد خصوصیات یکدست و مشابه باشد. این خصوصیات در سرتاسر محله ادامه می یابد و هرجا محله پایان یابد قطع می شود. هر اندازه این وجوه تشابه بیشتر باشد محله وحدت بیشتری می یابد (لینچ، 1397).
به نظر مرحوم شکویی(1372)، محله از تجمع پیوستگی کم یا زیاد، معاشرت نزدیک، روابط محکم همسایگی و اتحاد غیر رسمی میان گروهی از مردم به وجود می آید. محله متشکل از خانه های مجاور هم در یک فضای جغرافیایی خاص است و خانواده ها نسبت به محله خود همان احساس خانه مسکونی خود را دارند و با ورود به محله خود در یک محیط آشنا و مانوس قرار میگیرند (شکویی، 1392).
تولایی (1391)، معتقد است محله ها واحدهای فضایی مشخصی هستند که محدوده آن توسط ساکنان آنها درک می‌شود. ساکنانی که در این مناطق مستقر شده با هم ارتباط نزدیک برقرار کرده و هویت مشترک پیدا کرده‌اند. برک‌پور (1389) برای تشکیل یک محله شهری 3 شرط را لازم می داند که عبارتند از:
1.دارا بودن یک حوزه جغرافیایی از شهر با وسعت کم یا زیاد.
2.تکوین یک اجتماع کوچک از گروهی از مردم شهر.
3.ایجاد وابستگی بین این مردم.
بصیرت نوع ارتباطات، روابط اجتماعی، نوع مشاغل، زبان، قومیت و حتی سرو صدای موجود در یک بخش هر نیز به درک مفهوم محله کمک می‌کند. وی بیان می دارد: یک محله شهری را می‌توان اجتماعی دارای وحدت از نظر کالبدی و فضایی و برخوردار از استقلال نسبی از نظر عملکردی دانست که گروهی متجانس از مردم، خانه‌های آنها و مراکز تامین خدمات اولیه زندگی آنها را در خود جای داده است. تشابهات فرهنگی موجود در آن که مبتنی بر عواملی چون دین، مذهب، قومیت، زبان، شغل و ... هستند به حیات روزمره، اندیشه‌ها و فعالیت‌های ساکنین آن نظم می‌بخشد و سبب شکل گیری روابط اجتماعی چهره به چهره و سازمان مدیریتی برخاسته از میان اهالی محله می‌شود (برک‌پور، 1389).
جایگاه مفهوم محله در شهرسازی
مفهوم محله در برنامه ریزی و طراحی شهری از آن روی جایگاهی ویژه می‌یابد که با القای هویت به آن می‌توان حس تعلق به مکان و به نوعی حس جا و هویت شهروندان را تقویت نمود. سهم مهمی از سطح شهرها را ساختمان‌ها و محله‌های مسکونی می‌پوشاند؛ از این رو کیفیت آنها تأثیر مهمی در سیما و منظر عمومی شهر دارد. در واقع در نگاه اول هر شهر از ویژگی‌های محله‌های مسکونی آن می‌توان شناخت. روند توسعه‌های موجود در شهرهای محله‌های مسکونی آن می‌توان شناخت. روند توسعه‌های موجود در شهرهای ما، به ویژه شهرهای بزرگ نشان می‌دهد که مناطق مسکونی به دلیل توسعه نابسامان و مغشوش، در معرض از دست دادن شخصیت و هویت دیرینه خود قرار گرفته‌اند. لذا شهرساز امروز ایران باید علاوه بر وظایف همیشگی یک شهرساز، کاستی‌هایی که در دهه‌های اخیر به فراموشی سپرده شدن را نیز جبران کند (خیرالدین و صلاحی مقدم، 1400). پایداری هویت در محله با ارجاع به ریشه‌ها و خاستگاه‌های قدیمی آن قابل دستیابی است. هویت سیمای مجموعه خصلت‌های بصری، کالبدی و معماری است که به صورت غالب در سیمای محله تداوم دارد. به عبارت دیگر منظور همان ارزشهای محیطی است که در مناطق مسکونی گذشته وجود داشته ومردم با آن خو گرفته‌اند )رسولی، 1400). نظم فضاهای پر و خالی، خوانایی فضا و سیمای محله‌ای و کیفیت‌های بصری مناطق مسکونی گذشته از جمله ارزش‌هایی هستند که در ذهن مردم نقش بسته‌اند. در واقع مجموعه اینها هویت محله‌های مسکونی را شکل می‌دهند و نیاز به بقا و پایداری آن را ضروری می‌نمایند (برک‌پور، 1389).
ویژگی‌های محله ایرانی
چنان چه مفهوم محله را به شکلی که در تاریخ ایران مشهود است، تنها منحصر به شهرسازی اسلامی یا ایرانی بدانیم باید ویژگی‌های آن را نیز در همین شهرسازی بیابیم. در سرزمین‌های اسلامی، شهر مجموعه‌ای است از محلات متجانس و همگن که براساس روابط، مناسبات، شکل و وابستگی‌های قومی، مذهبی و حرفه‌ای یا سرزمینی، در مکانی مشخص متجمع شده و هویت و اصالت خود را سال‌ها به همین صورت نگاه داشته‌اند (مشهدی‌زاده دهاقانی، 1383). همچنین فلامکی (1380) در مورد اصول زندگی محله‌ای شهرهای ایران پنج خصوصیت ذکر می‌کند که عبارتند از:
1.هر یک از محلات مسکونی شهرها از خودیاری و استقلال سکونتی مشروط و محدود برخوردارند.
2.نوع زندگی اجتماعی محدود و مستقل از بازار (و تحرک اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آن) در طرح شهر و محلات مسکونی وجود دارد.
3.در مقابل مجموعه فضایی بازار، به عنوان فضای عمومی برای همه شهروندان و برای تازه‌واردان به شهر ـ محلات مسکونی دارای حجاب سکونتی خاص است.
4.به خاطر ویژگی‌های سنتی بالقوه‌ای که نزد خانواده‌های ساکن در محلات مسکونی وجود دارد، رفتار اجتماعی ساکنان در محله شکل خاص می‌یابد و هر فرد معرف شخصیتی است عاری از بی‌رنگی.
5.همزیستی متشکل خانواده‌های ساکن یک محله از وقایع تاریخی و اتفاقی غیرمنتظره شهری منطقه‌ای تأثیر می‌پذیرد. وی اضافه می‌کند که تنها در لحظه‌هایی زندگی مردم شهرها آرام و در رفاه است که همه اصول ذکر شده به نحوی شایسته اعمال می‌شود. ولی در هر حال تداوم فکری و نیاز به اتکا بر این اصول را در لحظه‌هایی که شهر و محلات آن دچار بحران هستند، همیشه می‌توان به عنوان پدیده‌های خاص زندگی محله‌ای در شهرهای ایران بازشناخت.
سوال‌های پژوهش
- آیا اکثریت ساکنان محله 49 شهر زاهدان از زندگی در این محله رضایت دارند؟
- مهمترین عوامل نارضایتی ساکنان محله 49 شهر زاهدان کدامند؟
- مهمترین خواسته ساکنان محله از مدیران شهری (شهرداری ) کدامند؟
فرضیههای پژوهش
- اکثر افراد ساکن در محله 49 شهر زاهدان از زندگی در این محله رضایت دارند.
- به نظر می رسد عدم جمع آوری به موقع زباله و عدم نظافت مطلوب مهمترین عامل نارضایتی مردم محله 49 شهر زاهدان باشد.
- ایجاد فضای سبز و مراکز تفریحی مهمترین خواسته مردم محله 49 شهر زاهدان می باشد.
اهداف پژوهش
یکی از مهمترین راه‌های اخذ اطلاعات لازم جهت برنامه ریزی شهری تهیه پرسشنامه از شهروندان و نیز مطالعه منطقه از نزدیک می باشد. در این پژوهش ضمن انجام مطالعات اسنادی تعداد 380 پرسشنامه تهیه و بین ساکنان محله توزیع شد و پس از جمع آوری و تجزیه تحلیل آنها عمده مشکلات محله و نیز بیشترین خواسته‌های ساکنان مشخص شد و نتیجه در اختیار مسئولین و برنامه ریزان قرار می گیرد.
روش انجام پژوهش
این پژوهش به روش اسنادی – میدانی صورت پذیرفته است. در ابتدای امر با مراجعه به کتابخانه ها و مراکز اسناد نسبت به جمع آوری اطلاعات در خصوص مساحت، جمعیت و ... که در طرح های سرشماری و توسط شرکت ها، موسسات و ادارت مختلف جمع آوری شده، پرداخته شد و سپس نسبت به توزیع پرسشنامه بین ساکنان محله و نیز مراجعه به درب منازل و صحبت با ساکنان محل و نیز مشاهده مشکلات محله از نزدیک اقدام شد.
روش تحلیل اطلاعات، جامعه آماری و روش نمونه گیری
محله 49 شهر زاهدان در ناحیه 14 و منطقه 2 شهرداری قرار گرفته با مساحت 36.4 هکتار جمعیتی بالغ بر 7644 نفر دارد. برای انجام این پژوهش از یک پرسشنامه محقق ساخته با 30 سوال که بر اساس طیف لیکرد ( 5 گزینه ای ) و با مشورت اساتید برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان تهیه گردیده بود استفاده شد. با توجه به اینکه جمعیت این محله براساس بولتن های آماری 7644 نفر گزارش شده لذا بر اساس فرمول کوکران و با ضریب آلفای 0.05 (دقت 95 درصد) تعداد 366 پرسشنامه مورد نیاز می باشد که با احتمال وجود پرسشنامه های ناقص و غیر قابل استفاده تعداد 380 پرسشنامه تهیه شده و به صورت تصادفی در محله توزیع شد. داده ها در محیط نرم افزاری SPSS و براساس تحلیل رگرسیون (سنجش ارتباط بین هر کدام از مشکلات مطرح شده با میزان رضایت) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
معرفی منطقه مورد مطالعه
نام: زاهدان
موقعیت سیاسی: مرکز استان سیستان و بلوچستان
نام قدیم: دزداب
جمعیت: 587730 (در سال 1395)
مساحت: 7/55 کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا: 1385متر
میانگین بارش سالانه: 72 میلیمتر
میانگین دمای سالانه: بیشترین 42.5 درجه، کمترین منفی 12 درجه
مختصات جغرافیایی: 60 درجه و 51 دقیقه و 25 ثانیه طول شرقی و 29 درجه و 30 دقیقه و 45 ثانیه عرض شمالی
شکل 2: نقشه مناطق پنجگانه زاهدان
ماخذ: نگارندگان
در سال 1393 شهر زاهدان از 3 منطقه به 5 منطقه تقسیم شد. بهبود وضعیت خدمات رسانی به شهروندان و تمرکززدایی از جمله مهمترین دلایل این تغییر بوده است. مناطق 3 و 4 شهر زاهدان کمتر توسعه یافته بوده و دارای مناطق حاشیه نشین و حلبی آباد می باشد و مناطق 1و 5 جزو مناطق توسعه یافته و مهندسی ساز شهر بوده و جمعیت ساکن در آن دارای راه نسبی می باشند منطقه 2 در حد فاصل این نواحی قرار گرفته و نتیجه مطالعات انجام شده در این ناحیه را می توان به کل شهر تعمیم داد.
جدول 1: مشخصات محلات واقع در مناطق پنج گانه شهرداري زاهدان
مناطق شهرداري | تعداد محلات | وسعت مناطق ( هكتار ) | جمعيت مناطق ( نفر) | تراكم نسبي |
منطقه يك | 11 | 1/1259 | 85171 | 67 |
منطقه دو | 11 | 2/1105 | 106628 | 96 |
منطقه سه | 11 | 2/1555 | 161485 | 104 |
منطقه چهار | 11 | 2/1032 | 120444 | 116 |
منطقه پنج | 11 | 3/2248 | 101720 | 45 |
شهر زاهدان | 55 | 7200 | 575448 | 9/79 |
ماخذ: طرح تفصیلی سال 1397
ماخذ: راه و شهرسازی سال 1395
|
شماره هسته (محله ) | مساحت (هکتار) | جمعیت موجود (1385) | تراکم موجود | جمعیت پیشنهادی (1395) | تراکم پیشنهادی |
49 | 4/36 | 4654 | 128 | 7644 | 210 |
ناحیه 14 | 2/218 | 25922 | 119 | 37427 | 172 |
شکل 3: کاربری‌های محله در یک نگاه
ماخذ: نگارندگان
پس از جمع آوری پرسشنامه ها و تجزیه و تحلیل آنها با روشهای آماری و با کمک نرم افزار SPSS نتایج ذیل حاصل شد:
پاسخ فرضیه‌ها
فرضیه 1: به نظر میرسد اکثر افراد ساکن در محله 49 شهر زاهدان از زندگی در این محله رضایت دارند. مطالعات میدانی نشان می دهد 61 درصد از ساکنان محله از زندگی در این محله رضایت دارند و 39 درصد ناراضی هستند لذا در مجموع می توان گفت فرضیه اول اثبات می شود.
فرضیه 2: به نظر می رسد عدم جمع آوری به موقع زباله و عدم نظافت مطلوب مهمترین عامل نارضایتی مردم محله باشد. نگارندگان بر اساس مشاهدات عینی از محل حدس می زدند که عدم جمع آوری به موقع زباله مهمترین دلیل نارضایتی مردم باشد اما تحقیقات میدانی نشان داد که این امر فقط 6 درصد پاسخ ها را به خود اختصاص داده و 55 درصد اهالی نبود آسفالت مناسب را مهمترین مشکل محله دانسته اند لذا فرضیه 2 رد می شود .
فرضیه 3: به نظر می رسد ایجاد فضای سبز و مراکز تفریحی عمده خواسته مردم محله باشد. مطالعات نشان می‌دهد 42 درصد ساکنان محله متقاضی توسعه فضای سبز هستند که بیشترین خواسته دربین سایر موارد می باشد لذا فرضیه 3 اثبات می شود.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
امروزه زيست پذيري دربيشتر کشورهاي توسعه يافته به عنوان يک اصل راهنما در چارچوب گفتمان پايداري در سياست گذاري ها وبرنامه ريزي شهري گسترش پيدا کرده است. زیست‌پذیری شهری و حق به شهر مفاهیمی مرتبط با توسعه پایدار و عدالت اجتماعی در شهرها هستند و در ایجاد شهرهایی سالم، پویا و عادل تأثیرگذار هستند (دولتشاه، 1402). هدف از انجام این پژوهش و شناسایی مشکلات محله با رویکرد محله محور و با کمک اهالی ساکن و ارائه پیشنهادات مربوطه تلاشی است برای جلب مشارکت مردمی، افزایش زیست پذیری و تلاش جهت حرکت به سمت برقراری عدالا اجتماعی در شهر. در محله مورد مطالعه علارقم اینکه 61 درصد از ساکنان محله از زندگی در این محله رضایت داشتند اما مشکلات عدیده ای درون محله مشاهده شده مانند:
1.کمبود سطل های زباله و رها شدن زباله در سطح آسفالت
2.وضعیت نامناسب آسفالت
3.زمین های مخروبه که محل تجمع زباله و حشرات موذی می باشند.
افزایش فضای سبز به عنوان مهمترین مطالبه مردم شناخته شد، کمبود مراکز تفریحی و ورزشی، پیاده روهای نامناسب، عدم وجود شبکه حمل فاضلاب مناسب، جویهای مسدود شده به عنوان بزرگترین مشکلات محله شناخته می شوند. نکته حائز اهمیت در این میان این است که گاه خواست مردم ساکن محله با پیشبینی مسئولین تفاوت دارد لذا سوالی که مطرح می شود این است که آیا باید اولویت با خواست مردم باشد یا تشخیص مسئولین به نظر می رسد اصول حاکم بر برنامه ریزی از پایین به بالا و محله محور حکم می کند که خواست مردم باید در اولویت بالا باشد اما گاهی مسئولین امر اعتقاد راسخ دارند که اکثریت مردم شناخت کافی نسبت به مشکلات خود ندارند و لذا تصمیم گیری های مدیریتی بدون توجه به خواست مردم صورت می پذیرد. موارد پیشنهادی در این پژوهش را می توان به موارد زیر اشاره کرد.
نسبت به بهسازی و نوسازی آسفالت اقدام شود. علی رغم اینکه نگارندگان مهمترین مشکل منطقه را عدم نظافت به موقع می دانستند اما مطالعات نشان داد مهمترین عامل نارضایتی وضعیت آسفالت محله می باشد لذا نوسازی آسفالت و بهسازی معبر مهمترین پیشنهاد این پژوهش می باشد. با توجه به مشکل عدم هدایت مناسب آبهای سطحی در بخشی از محله که مشکل تجمع آبهای جاری وجود دارد با ایجاد کانال، جوی و کانیوو نسبت به هدایت مناسب آبهای جاری به خارج از محله اقدام گردد. با توجه به حجم بالای تردد خودروها در ایم محله و خطرات حاصل از آن در مناطق حادثه خیز با نصب سرعت گیر و بر طرف کردن موانع دید نسبت به کاهش خطر اقدام گردد. ایجاد مراکز تفریحی و ورزشی در محله می تواند ضمن پر کردن اوقات فراغت اهالی محله خصوصا جوانان و نوجوانان از ایجاد کانون‌های بزهکاری نیز در بین نوجوانان جلوگیری بعمل می‌آید. ایجاد کتابخانه، فرهنگسرا، استخر و ... نیز می‌تواند به ایجاد شور و نشاط در محل و پویایی بیشتر محله کمک نماید.
منابع ومآخذ
1) برك‌پور، ناصر (1389). پایداری هویت درمحله های مسكونی–گفتگو با كامران ذكاوت، مجله شهرداری‌ها، تهران، شماره 25.
2) بشارتی فر، صادق، محسنی، بهروز (1402 ). ارزیابی بازآفرینی شهری در محلات بافت فرسوده با رویکرد کالبدی زیست محیطی واجتماعی – فرهنگی ( نمونه موردی بندرماهشهر )، نشريه علمي انديشه‌های نو در علوم جغرافیايي، 1(2)، 18-1.
3) تولایی، نوین (1391). فضای شهری و روابط اجتماعی و فرهنگی، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
4) خزایی، مصطفی و رضویان، محمدتقی (1398). بافت فرسوده؛ فرصت یا تهدید مدیریت شهری، نمونه موردی: بافت فرسوده شهر نهاوند، آمایش محیط، 12(46)، 101-125.
5) خوش‌فر، غلامرضا، خسروی، سمیه، وحسین نژاد، مجتبی (1398). مهاجرت، حاشیه‌نشینی وآسیب‌های اجتماعی، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
6) خیرالدین، رضا و صلاحی مقدم، علیرضا (1400). توانمندسازی اسکان های غیررسمی با گذر از رویکرد نیازمبنا به دارایی مبنا(موردکاوی محله فرحزاد تهران)، فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(17)، 29-58.
7) داداش پور، هاشم و علیزاده، بهرام (1390). اسکان غیررسمی و امنیت تصرف زمین، انتشارات آذرخش، تهران، چاپ اول.
8) دولتشاه،صدیقه (1402 ). زیست پذیری شهری با رویکرد حق به شهر: مفاهیم، ابعاد و شاخص ها ، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي،1(1) ، 45-68.
9) شکوئی، حسین (1392). فلسفه جغرافیا. انتشارات گیتاشناسی، چاپ شانزدهم، 328 صفحه.
10) فلامكی، محمد منصور (1380). فردایی برای یك ربع قرن تجربه مرمت شهری درایران، مجله هفت شهر، شماره 3، 104-112.
11) لینچ ؛ كوین ( 1397). سیمای شهر، ترجمه منوچهرمزینی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم، تهران.
12) مشهدی زاده دهاقانی، ناصر (1393). تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری درایران، انتشارات دانشگاه علم وصنعت ایران، تهران.
13) ربانی، رسول، عباس‌زاده، محمد و قاسمی، وحید (1386). بررسی تاثیر رفاه اقتصادی و اجتماعی بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری (مورد مطالعه شهر اصفهان)، مجله علوم اجتماعی، 4(2)، 73-99.
14) رسولی، محمد، احدنژاد، محسن و حیدری، محمدتقی (1400). تحلیل اهمیت عملکرد عوامل کلیدی موفقیت در بازآفرینی بافت های فرسوده شهری با تأکید بر ذینفعان(مطالعه موردی شهر زنجان)، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(16)، 149-187.
15) محکی، اصغر (1392). فصلنامه مطالعات اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران.
16) Booi, H., & Boterman, W. R. (2020). Changing patterns in residential preferences for urban or suburban living of city dwellers. Journal of Housing and the Built Environment, 35(1), 93-123.
17) Galster, G. (2001). On the nature of neighbourhood. Urban studies, 38(12), 2111-2124.
18) Harper, Douglas (2019). "neighborhood (n.)". Online Etymology Dictionary. Retrieved July 28, 2019.
19) Heng, Chye Kiang (2017) Cities of Aristocrats and Bureaucrats: The Development of Medieval Chinese Cityscapes.
20) Richardson, E. A., & Mitchell, R. (2010). Gender differences in relationships between urban green space and health in the United Kingdom. Social science & medicine, 71(3), 568-575.
[1] 1. Neighbourhood