پژوهشی در الگوهای طراحی معماری در توسعه محیط شهری؛ اهمیت، ضرورت و نمونه‌های کاربردی در تعالیم اسلامی

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

محمد شریفانی ¹ , محمد معرفت ^{2 *}

1 - دکترای تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت، دانشیار و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه، ایران
2 - دکترای شیعه شناسی و مهندس ارشد سازمان نظام مهندسی، استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/10/10 تاریخ پذیرش : 1403/08/17 تاریخ انتشار : 1403/07/10

کلید واژه: معماری, الگوهای طراحی معماری, توسعه محیط شهری, نمونه‌های کاربردی, تعالیم اسلامی.,

چکیده مقاله :

مقدمه وهدف: اسلام به عنوان شریعتِ تضمین‌کنندة سعادت بشر،برای پاکسازی اعتقادات و اعمال انسان‌ها اصول وقواعد خاصی را تعیین کرده که افراد را از امیال پوچ واندیشه‌های بیهوده رها می‌سازد،و به زندگیِ هدف‌دار رهنمون می‌نماید.هدف از این مقاله، شناخت وتحلیل اهمیت، ضرورت ونمونه‌های کاربردی الگوهای طراحی معماری در تعالیم اسلامی است. انجام تحقیقات هدفمندِ علمی در راستای تبیین الگوهای طراحی معماری بر اساس تعالیم اسلامی،به سلامت سبک زندگی،ارتقای روابط کاری، شکوفایی خدمات مهندسی ودوری از انحرافات منجر خواهد شد. روش: روش تحقیقِ این پژوهش توصیفی و تحلیلی، و مطالب آن به صورت کتابخانه‌ای و استفاده از منابع اینترنتی جمع‌آوری شده است. یافته‌ها: مهم‌ترین الگوهای طراحی معماری که مطابقت بیشتری با آموزه‌های اسلامی دارند عبارتند از: به‌کارگیریِ باورهای درست، تکیه بر ارزش‌های الاهی وتوجه به هویت اسلامی، توجه به بعد روحی ومعنوی انسان، پرهیز از تجمل‌گرایی واَشرافی‌گری، پرهیز از خودنمایی، شهرت‌طلبی وفخرفروشی درساختمان‌سازی، توجه به طبیعت، باد وخورشید، توجه به قداست واهمیت مسکن، توجه به وسعت مسکن، اهمیت استحکام بنا، دقت در آپارتمان‌سازی وآپارتمان‌نشینی، اهمیت ارزش حیا، حفظ حریم‌ها وحرمت‌ها، حفظ ارزش مَحرمیّت، مراعات حقوق شهروندی، توجه به کودکان، سالمندان ومعلولان، اجتناب ازمُنکَرات شهروندی، رعایت حق‌الناس، عدم اِشراف به مِلک همسایه، رعایت ضوابط بازشوها وپنجره‌ها، عدم تقلید از فرهنگ غرب و اهتمام به ضوابط نمای ساختمان. بحث ونتیجه‌گیری: دین اسلام که بـرای نیکبختی و موفقیت بشر در ابعاد مختلف برنامه‌ریزی دارد، مـعماری وجایگاه آن را نادیده نگرفته وسفارش‌های گوناگونی پیرامون آن مطرح کرده اسـت. آیات وروایات، گواهی بر ضرورت واهمیت معماری والگوهای مستخرج از آن در اسلام است. اسلام، شاخص‌های منحصر بفردی از مسکن مناسب و درخور انسان مسلمان را تبیین مـی‌کند کـه توجه به هر یک تأمین‌کننده سعادت دنیایی وآخرتی انسان است. توجه به این شاخص‌ها ونمونه‌های کاربردیِ آن، گویای عظمت فرهنگ اسلامی ومحافظت از منزلت انسانی است. ایـن شکل از معماری، به تدریج در اثر آشنایی بافرهنگ غرب وتقلید از آن، دچار آسیب جدی شد. در این جهت، مهندسان باید با در نظر گرفتن تعالیم اسلامی والگوگیری از معماری گذشته مسلمانان، از تشبه به کفار و تسلط معماری غـربی بـکاهند. بـدیهی است برای تحقق این امر، فرهنگ‌سازان و علمای مـذهبی از جمله فقها نـقش مهمی را برعهده دارند.

چکیده انگلیسی:

Introduction: Islam as the law that guarantees human happiness, has set certain principles and rules to purify people's beliefs and actions, which frees people from vain desires and useless thoughts, and guides them to a purposeful life. The purpose of this article is to recognize and analyze the importance, necessity and practical examples of architectural design patterns in Islamic teachings. Conducting targeted scientific research in order to explain architectural design patterns based on Islamic teachings will lead to a healthy lifestyle, improvement of working relationships, prosperity of engineering services and avoidance of deviations. Methods: The research method in this research is descriptive and analytical, and its contents are collected in a library and using internet resources. Findings: The most important patterns of architectural design that are more consistent with Islamic teachings are: using correct beliefs, relying on divine values and paying attention to Islamic identity, paying attention to the spiritual and spiritual dimension of man, avoiding luxury and aristocracy, avoiding showing off, seeking fame and boasting in Building construction, paying attention to nature, wind and sun, paying attention to the sanctity and importance of housing, paying attention to the size of housing, the importance of building strength, accuracy in apartment building and living in apartments, the importance of the value of modesty, preserving privacy and sanctity, preserving the value of privacy, observing the rights of citizens, paying attention To children, the elderly and the disabled. Results: The religion of Islam, which has plans for human happiness and success in various dimensions, has not overlooked architecture and its position and has provided various recommendations in this regard. The verses of the Quran and the traditions of the infallibles (PBUH) show the importance and necessity of architecture and the models derived from it in Islam. Islam explains the unique indicators of suitable and suitable housing for a Muslim man, paying attention to each of them ensures human happiness in this world and the hereafter. Paying attention to these indicators and its practical examples well indicates the awakening of Islamic identity and the protection of human values in it. This type of architecture.

Extended Abstract

 

Introduction

Islam as the law that guarantees human happiness, has set certain principles and rules to purify people's beliefs and actions, which frees people from vain desires and useless thoughts, and guides them to a purposeful life. The purpose of this article is to recognize and analyze the importance, necessity and practical examples of architectural design patterns in Islamic teachings. Conducting targeted scientific research in order to explain architectural design patterns based on Islamic teachings will lead to a healthy lifestyle, improvement of working relationships, prosperity of engineering services and avoidance of deviations.

 

Methodology

The research method in this research is descriptive and analytical, and its contents are collected in a library and using internet resources.

 

Results and discussion

The most important patterns of architectural design that are more consistent with Islamic teachings are: using correct beliefs, relying on divine values and paying attention to Islamic identity, paying attention to the spiritual and spiritual dimension of man, avoiding luxury and aristocracy, avoiding showing off, seeking fame and boasting in Building construction, paying attention to nature, wind and sun, paying attention to the sanctity and importance of housing, paying attention to the size of housing, the importance of building strength, accuracy in apartment building and living in apartments, the importance of the value of modesty, preserving privacy and sanctity, preserving the value of privacy, observing the rights of citizens, paying attention To children, the elderly and the disabled, avoiding the vices of citizenship, respecting people's rights, not respecting the neighbor's property, observing the rules of openings and windows, not imitating the western culture and paying attention to the rules of the facade of the building.

 

Conclusion

The religion of Islam, which has plans for human happiness and success in various dimensions, has not overlooked architecture and its position and has provided various recommendations in this regard. The verses of the Quran and the traditions of the infallibles (PBUH) show the importance and necessity of architecture and the models derived from it in Islam. Islam explains the unique indicators of suitable and suitable housing for a Muslim man, paying attention to each of them ensures human happiness in this world and the hereafter. Paying attention to these indicators and its practical examples well indicates the awakening of Islamic identity and the protection of human values in it. This type of architecture, which took on a more objective existence with the advent of Islam, gradually suffered serious damage due to familiarity with western culture and its imitation. In this direction, engineers should take into account Islamic teachings and model the architecture of the past Muslims, and reduce the resemblance to the infidels and the dominance of western architecture.

,

منابع و مأخذ:

1. The Holy Quran.
2. Akbari, M. (2017). Urban rules, Qom: Fetyan.
3. Al-harrani, H. (1404). Tohaf al-oghool, Qom: Jamee modarresin.
4. Al-hor al-ameli, M. (1409). Vasael al-shia, Qom: aalulbayt.
5. Amid, H. (2002). Amid dictionary, Tehran: Amir Kabir.
6. Barghi, A. (1992). Al-mahasen, Qom: Dar al-kotob al-eslamiyah.
7. Beyhaghi, A. (1423). Shoab al-iman, Riyadh: Maktabat al-roshd.
8. Dehkhoda, A. (1998). Dehkhoda dictionary, Tehran: University of Tehran.
9. Ebnehayyoon, N. (2006). Daaem al-eslam, Qom: aalulbayt.
10. Ebnefarra, M. (1414). Al-ahkam al-soltaniyah, Beirut: Dar al-fekr.
11. Ebnemanzoor, M. (1414). Lesan al-arab, Beirut: Dar sader.
12. Elahizadeh, M., Siroosi, R. (1393). Modeling housing based on Islamic lifestyle, Religious lifestyle quarterly, 1(1), 35-52.
13. Fallahzadeh, M. (1381). Jurisprudence education, Qom: Al-hadi.
14. Gharaati, M. (2014). The appearance of housing and the Islamic city, Qom: Cultural center of lessons from the Quran.
15. Hashemi Shahroodi, S. (1426). The culture of jurisprudence according to the religion of Ahl al-Bayt, Qom: Islamic jurisprudence encyclopedia institute.
16. Helli, H. (1412). Montaha al-matlab, Mashhad: Majmaa al-bohoos al-eslamiyeh.
17. Information site of the Office of Preservation and Publishing of the Works of Grand Ayatollah Khamenei, "New Consultations", "Statements", "Educational Treatise" section.
18. Islamic Council Research Center website, "Civil Law" section.
19. Jalali, H. (1380). An introduction to the discussion of vision, tendency, action and their mutual effects, Marafet Quarterly, 50(10), 45-55.
20. Katooziyan, N. (2006). Civil law in the current legal order, Tehran: Mizan.
21. Khamenei, S. (2009). Resaleh Ajvabat al-esteftaat, Tehran: Beyn al-mallal.
22. Khamenei, S. (2017). Resaleh Amoozeshi(2), Tehran: feghhe rooz.
23. Khamenei, S. (2018). Resaleh Amoozeshi(1), Tehran: feghhe rooz.
24. Koleyni, M. (1407). Kafi, Tehran: Dar al-kotob al-eslamiyah.
25. Majlesi, M. (1403). Bahar al-anvar, Beirut: Dar al-ehya al-toras al-arabi.
26. Marefat, M. (1400). Sharia Regulations of Building and Engineers, Qom: Khadem al-reza.
27. Moeen, M. (1984). Moeen dictionary, Tehran: Amir Kabir.
28. Mousavi Khomeyni, S. (1422). Esteftaat, Qom: Jamee modarresin.
29. Noori, H. (1408). Mostadrak al-vasael, Qom: aalulbayt.
30. Payandeh, A. (2002). Nahj al-fasahah, Tehran: Donyaye danesh.
31. Sadoogh, M. (1983). Al-khesal, Qom: Jamee modarresin.
32. Sadoogh, M. (1413). Man la yahzoroh al-faghih, Qom: Jamee modarresin.
33. Sadoogh, M. (1406). Savab al-Amal, Qom: Dar al-sharif al-razi.
34. Sayyid Razi. (1414). Nahj al-Balaghah. Qom: Hejrat.
35. Shahriyari nasab, F., Mirzakoochak, A. (2015), Revival of the traditional identity of Islamic-Iranian architecture in contrast to contemporary postcard architecture, Rasht: Payam Noor university.
36. Shobbar, A. (1428). Teb al-aemmah, Beirut: Dar al-ershad.
37. Tabatabayi yazdi, S. (1409). Al-orvat al-vosgha, Beirut: Alami.

متن کامل:



 

Journal of Urban Environmental Planning and Development     Vol 4, No 14, Summer 2024                 p ISSN: 2981-0647  - e ISSN:2981-1201         Journal Homepage:http://juep.iaushiraz.ac.ir/

 

Research Paper

Research in Architectural Design Patterns in The Development of the Urban Environment; Importance, Necessity and Practical Examples in Islamic Teachings

 

Mohammad Sharifani: Associate Professor, History and philosophy of education, Allameh university, Tehran Iran.

Mohammad Marefat ¹: Assistant Professor, Shia studies, Tehran North Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

 

Received: 2023/12/31PP 103-114Accepted: 2024/11/07

        

Abstract

Islam, as a divine law guaranteeing human prosperity, has established principles and guidelines to purify beliefs and actions, steering individuals away from futile desires and guiding them toward purposeful living. This article aims to analyze the importance, necessity, and practical examples of Islamic architectural patterns, which contribute to healthy lifestyles, improved work relations, enhanced engineering services, and the prevention of deviations. The research employs a descriptive and analytical method, with data collected from library sources and online materials. The key Islamic architectural patterns include adherence to correct beliefs, divine values, Islamic identity, attention to spiritual dimensions of humans, avoidance of extravagance, ostentation, and imitation of Western culture, consideration of nature, the sanctity and spaciousness of housing, building durability, respect for citizens’ rights, attention to children, the elderly, and the disabled, preservation of privacy and sanctity, and compliance with building facade regulations. Islam, through its unique criteria for suitable housing, ensures both worldly and spiritual prosperity. However, imitation of Western architecture has inflicted damage on Islamic architecture. Engineers, by utilizing Islamic teachings and drawing inspiration from the architectural heritage of Muslims, can mitigate these damages. The role of cultural developers and religious scholars in reviving the identity of Islamic architecture is crucial. Emphasizing these criteria highlights the grandeur of Islamic culture and the preservation of human dignity.

Keywords: Architecture, architectural design patterns, urban environment, practical examples, Islamic teachings.

 

Citation: Sharifani, M., Marefat, M. (2024). Research in Architectural Design Patterns in The Development of the Urban Environment; Importance, Necessity and Practical Examples in Islamic Teachings, Journal of Urban Environmental Planning and Development, 4(14), 103-114. © The Author(s) Publisher: Islamic Azad University of Shiraz   DOI:

 

 

---

[1]  . Corresponding author: Mohammad Marefat, Email: [e-mail], Tel: [phone]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Extended Abstract

 

Introduction 

Islam as the law that guarantees human happiness, has set certain principles and rules to purify people's beliefs and actions, which frees people from vain desires and useless thoughts, and guides them to a purposeful life. The purpose of this article is to recognize and analyze the importance, necessity and practical examples of architectural design patterns in Islamic teachings. Conducting targeted scientific research in order to explain architectural design patterns based on Islamic teachings will lead to a healthy lifestyle, improvement of working relationships, prosperity of engineering services and avoidance of deviations.

 

Methodology 

The research method in this research is descriptive and analytical, and its contents are collected in a library and using internet resources.

 

Results and discussion 

The most important patterns of architectural design that are more consistent with Islamic teachings are: using correct beliefs, relying on divine values and paying attention to Islamic identity, paying attention to the spiritual and spiritual dimension of man, avoiding luxury and aristocracy, avoiding showing off, seeking fame and boasting in Building construction, paying attention to nature, wind and sun, paying attention to the sanctity and importance of housing, paying attention to the size of housing, the importance of building strength, accuracy in apartment building and living in apartments, the importance of the value of modesty, preserving privacy and sanctity, preserving the value of privacy, observing the rights of citizens, paying attention To children, the elderly and the disabled, avoiding the vices of citizenship, respecting people's rights, not respecting the neighbor's property, observing the rules of openings and windows, not imitating the western culture and paying attention to the rules of the facade of the building.

 

Conclusion 

The religion of Islam, which has plans for human happiness and success in various dimensions, has not overlooked architecture and its position and has provided various recommendations in this regard. The verses of the Quran and the traditions of the infallibles (PBUH) show the importance and necessity of architecture and the models derived from it in Islam. Islam explains the unique indicators of suitable and suitable housing for a Muslim man, paying attention to each of them ensures human happiness in this world and the hereafter. Paying attention to these indicators and its practical examples well indicates the awakening of Islamic identity and the protection of human values in it. This type of architecture, which took on a more objective existence with the advent of Islam, gradually suffered serious damage due to familiarity with western culture and its imitation. In this direction, engineers should take into account Islamic teachings and model the architecture of the past Muslims, and reduce the resemblance to the infidels and the dominance of western architecture..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

پژوهشی در الگوهای طراحی معماری در توسعه محیط شهری؛ اهمیت، ضرورت و نمونه‌های کاربردی در تعالیم اسلامی

 

محمد شریفانی: دانشیار، تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه علامه، تهران، ایران.

محمد معرفت¹: استادیار، شیعه شناسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

دریافت: 10/10/1402 صص 114-103  پذیرش: 18/08/1403

چکیده

 اسلام به‌عنوان شریعتی که سعادت بشر را تضمین می‌کند، اصول و قواعدی برای پاکسازی اعتقادات و اعمال ارائه کرده که افراد را از امیال بیهوده دور و به زندگی هدفمند هدایت می‌کند. هدف این مقاله، تحلیل اهمیت، ضرورت و نمونه‌های کاربردی الگوهای معماری اسلامی است که می‌تواند به سلامت سبک زندگی، ارتقای روابط کاری، شکوفایی خدمات مهندسی و دوری از انحرافات کمک کند. تحقیق به روش توصیفی و تحلیلی انجام شده و داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای و اینترنتی گردآوری شده‌اند. مهم‌ترین الگوهای معماری اسلامی شامل باورهای صحیح، ارزش‌های الهی، هویت اسلامی، توجه به ابعاد روحی انسان، پرهیز از تجمل‌گرایی، خودنمایی و تقلید از فرهنگ غرب، اهمیت طبیعت، قداست و وسعت مسکن، استحکام بنا، رعایت حقوق شهروندی، توجه به کودکان، سالمندان و معلولان، حفظ حریم‌ها و مَحرمیّت و رعایت ضوابط نمای ساختمان است. اسلام با ارائه شاخص‌های متمایز مسکن مناسب، سعادت دنیوی و اخروی را تضمین می‌کند. با این حال، تقلید از معماری غرب، آسیب‌هایی به معماری اسلامی وارد کرده است. مهندسان با بهره‌گیری از تعالیم اسلامی و الگوگیری از گذشته معماری مسلمانان، می‌توانند از این آسیب‌ها جلوگیری کنند. نقش فرهنگ‌سازان و علمای مذهبی در احیای هویت معماری اسلامی بسیار مهم است. توجه به این شاخص‌ها نشان‌دهنده عظمت فرهنگ اسلامی و حفظ منزلت انسانی است.

 

واژه‌های کلیدی: معماری، الگوهای طراحی معماری، توسعه محیط شهری، نمونه‌های کاربردی، تعالیم اسلامی.

 

 

استناد: شریفانی، محمد و معرفت، محمد (1403). پژوهشی در الگوهای طراحی معماری در توسعه محیط شهری؛ اهمیت، ضرورت و نمونه‌های کاربردی در تعالیم اسلامی. فصلنامه برنامه‌ریزی و توسعه محیط شهری، 44(14)، 114-103.  ©نویسندگان          ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز DOI:

 

---

[1]  . نویسنده مسئول: محمد معرفت، پست الکترونیکی: [e-mail] ، تلفن: [phone]

 

مقدّمه 

در طول دوران تاریخ، نظریه‌پردازان همواره در فکر ایجاد جامعه‌ای بوده‌اند که در آن زشتی‌ها و ناهنجاری‌ها زدوده، و زیبایی‌ها و هنجارها حکمفرما شود. آن‌ها برای دستیابی به این هدف و تحقق چنین جامعه‌ای مقررات و قوانینی نیز وضع کرده‌اند تا اعضای جامعه در زندگی فردی و اجتماعیِ خود و شیوة بهره از زیستگاه موجودات و ارتباط با افراد بشر، راه درست و هدایت را بپیمایند و از انحراف، گمراهی و تجاوز به حقوق دیگران بپرهیزند؛ از این‌رو دین اسلام نیز به عنوان شریعتِ تضمین‌کنندة سعادت بشر، برای پاکسازی اعتقادات و اعمال انسان‌ها اصول و قواعد خاصی را تعیین کرده که افراد را از امیال پوچ و اندیشه‌های بیهوده رها می‌سازد، و به زندگیِ هدف‌دار رهنمون می‌سازد.

در حال حاضر با توسعه فزایندة اطلاعات از راه فناوری‌های نو، متفکران درصددند در راستای انتقال فرهنگ خود و جهانی نمودن آن، از انواع شیوه‌ها و ترفندها بهره‌برداری کنند؛ بنابراین، شایسته است تا دین مبین اسلام، که دینی جامع، خاتم و سرشار از آموزه‌های غنی است و سعادت فرد و جامعه در گرو پیروی از آن قرار دارد، با بهترین شیوه‌ها و روش‌ها و با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، زیبایی‌های زندگی دینی و ارزش‌های اسلامی بویژه الگوهای طراحی معماری را به جهانیان و فطرت‌های بیدار عرضه نماید.

شوربختانه معماری اسلامی در شهرسازی در حال فراموش شدن است. اگر از بسیاری از افراد بپرسیم معماری اسلامی چیست. شاید تنها پاسخی که بدهند این باشد که ساختن ساختمانی شبیه مسجد یا حرم یا حسینیه؛ در حالی که شهرسازی اسلامی بر احترام به سنت‌ها و آداب، رعایت حیا و پرهیز از تجمل‌گرایی، اَشرافی‌گری، خودنمایی و شهرت‌طلبی بنا شده است؛ همچنین عدم ایجاد مزاحمت و دوری از اِشرافیت، در شهرسازی بیانگر معماری اسلامی است.

از دیگر خصوصیات معماری اسلامی آمیختگی هنر، فن، علم و حکمت با هم است، و جدایی میان این‌ها وجود ندارد؛ برخلاف معماری مدرن که راه صنعت از معماری، و راه هر دو از علم، و راه هر سه از حکمت، بویژه حکمت الاهی جدا شده است (Shahriyari Nasab, 2015).

بایسته است مهندسان و مسؤولان شهرسازی، به الگوهای معماریِ اسلامی، که هویت ملی و فرهنگی این سرزمین است توجه بیشتری کنند و گام‌های محکمی در راستای احیای آن بردارند؛ چراکه الگوهای طراحی معماری، به مهندسان کمک می‌کند تا از بین گزینه‌های موجود، طرح‌هایی را انتخاب کنند که شایستگی استفاده درست و دوباره از سیستم را بالا می‌برند و از انتخاب طرح‌های نامناسب پیشگیری می‌کنند؛ به تعبیر ساده، الگوهای طراحی به مهندسان طراح کمک می‌کند تا طرح مناسب را در جهت توسعه محیط شهری سریع‌تر بیابند.

گفتنی است به آثار و کتاب‌هایی که بتواند با در نظر گرفتن تخصص افراد و نیازهای صنفی آن‌ها، الگوهای طراحی معماری را بر اساس تعالیم اسلامی آموزش دهد، کمتر توجه شده و نیاز به تدوین آن‌ها محسوس و روشن است. این نیاز، ما را بر آن داشت تا با در نظر گرفتن شرایط مهندسی موجود، این مقاله را تدوین کنیم که در آن، الگوهای طراحی معماری از منظر قرآن کریم و عترت طاهرین(ع) مطابق با فتاوا و استفتائات فقیهان با عباراتی ساده، روان و اصطلاحات مأنوس، همراه با برخی از نمونه‌های کاربردی بیان شده است؛ همچنین در تدوین این اثر، مسائل مستحدثة مهندسی نیز مورد توجه قرار گرفته است.

باید گفت انجام تحقیقات هدفمندِ علمی در راستای تبیین الگوهای طراحی معماری در توسعه محیط شهری بر اساس تعالیم اسلامی، به سلامت سبک زندگی، ارتقای روابط کاری، شکوفایی خدمات مهندسی و دوری از انحرافات منجر خواهد شد؛ بنابراین، شایسته است مهندسان معمار قبل از فعالیت فنی مهندسی از این امور اطلاع کافی داشته باشند.

الگوهای طراحی معماری

الگوها، راه‌حل‌های اثبات شده انتزاعی هستند که برای حل مشکلات ویژه‌ای ایجاد شده‌اند؛ مشکلاتی که بارها در پروژه‌های گوناگون به شکل‌های مختلف رخ داده است. غالبا الگوهای طراحی نتیجه تجربیات فقط یک یا چند نفر نیستند؛ بلکه از تجربیات انسان‌های زیادی در طول سال‌ها به دست آمده‌اند که برای تحقق بیشترین انعطاف‌پذیری، توسعه‌پذیری و قابلیت استفاده مجدد، با آن‌ها سروکار داشته‌اند. الگوهای طراحی، جلوه‌ای عملی و کاربردی از راه‌حل‌هایی هستند که بشر از آزمایش‌ها و تجربیات موفق خود به دست آورده است.

نگاهی به معماری گذشته نشان می‌دهد در هر سرزمین با توجه به فرهنگ، آیین، رسوم و اقلیم، الگوهای خاصی از معماری وجود داشته است؛ ولی در دوران معاصر، هرچند شاهد دگرگونی‌های وسیع در زمینة طراحی و ساخت بناها هستیم، اما ترویج فرهنگ غیر اسلامی و نگاه معماری غربی بر طراحی بناهای جدید، تأثیرات نگران‌کننده‌ای را به ارمغان آورده است.

نباید فراموش کرد که پدیدة طراحی، فرایندی بسیار پیچیده، چند بعدی و کاملا تخصصی است؛ از همین‌رو است که طراحان، اغلب به صورت گروهی کار می‌کنند که هر فرد نقشی تخصصی بر عهده دارد؛ بنابراین، برای احیا و ترویج الگوهای طراحی معماری اسلامی، تشکیل کمیته‌هایی شامل فقیه، مهندس ساختمان، معمار و متخصص امور فرهنگی، امری ضروری بوده و می‌تواند در این زمینه ثمربخش باشد.

در ادامه درصدد معرفی برخی از شاخص‎ها و الگوهای طراحی معماری در توسعه محیط شهری هستیم که مطابقت بیشتری با فقه و آموزه‌های اسلامی دارند؛

1. به‌کارگیریِ باورهای درست 

رفتارهای انسان بر اساس باورها و اعتقادات او ساخته می‌شود. بایسته است مهندسان بینش استواری به طبیعت و بشر از نظرگاه دین داشته باشند، تا بتوانند آن‌ها را در برنامه‌ریزی، طراحی و ساخت‌وساز درنظر بگیرند. برخی از آنچه را که یک مهندسِ مسلمان باید بداند و بر اساس آن عمل کند عبارتند از:

أ. بایست خداگرا بود؛ نه غرب‌گرا، شرق‌گرا و سرمایه‌گرا.

ب. در شهر اسلامی، ظلم و تعدی برای همه تخلف به شمار می‌رود و محور امور برای همگان عدالت است.

ج. توسعه محیط شهری باید همراه با توسعه اخلاق باشد و هر طرحی که به باورهای معنوی آسیب بزند، مردود است.

د. عالم هستی در دست انسان امانت است و برای تصرف در این امانت، باید امانتدار بود.

هـ. باید از تجربه دیگران بهره برد. بنا بر روایت «أعْلَمُ النَّاسِ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النَّاسِ إِلَی عِلْمِهِ» (Sadoogh, 1413: 4/395)، داناترینِ انسان کسی است که دانش دیگران را به دانش خود بیفزاید (Gharaati, 2014: 26-28).

2. تکیه بر ارزش‌های الاهی و توجه به هویت اسلامی

در مسکن و شهرسازی باید شعائر الاهی (نشانه‌ها و علائم دینی) را برجسته ساخت. بنا بر آیه «وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ»،¹ هر کس شعائر الاهی را بزرگ شمارد، این کار نشانة تقوای دل‌ها است.

از آن‌جا که امروزه در پی ترویج فرهنگ و معماری غرب، نوعی بی‌هویتی و ازخودبیگانگی در ساخت مسکن حاکم است، شایسته است با تمسک به ارزش‌های الاهی و توجه به هویت اسلامی، هویتی تازه و نو به معماری شهرها داده شود. این مهم، نیاز به همکاری همة نهادهای مرتبط دارد؛ از این‌رو رسانه‌های جمعی با نشر ارزش‌های اسلامی به تبلیغ الگوهای طراحی معماری اسلامی بپردازند و آسیب‌های تهاجم فرهنگ غربی را به مردم یادآور شوند.

در این بین، مسئولیت مهم بر عهدة فارغ‌التحصیلان رشتة معماری است که در نقشه‌های ساختمان‌ها، نهایت تلاش خود را در حفظ ارزش‌های الاهی داشته باشند؛ همچنین به دلیل اهمیت عملی کردن مقررات شرعی اسلام در بنای مسکن ضروری است از افراد آگاه به مسائل دینی بهره‌مند شوند. (Elahizadeh, 2014: 35-52).

3. توجه به بعد روحی و معنوی انسان

در ساخت شهر و مسکن باید به بعد روحی و معنوی انسان توجه کرد؛ چراکه انسان ترکیب یافته از جسم و روح است. اگر در طرح‌ها فقط توجه به جسم انسان داشته باشیم، بُعد اصلی را نادیده گرفته‌ایم. اگر از آفریدگار و معنویت غفلت بورزیم، به اشاعه فساد یاری رسانده‌ایم؛ از همین‌رو است که خداوند سبحان در آیه «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أیْدِی النَّاسِ»² می‌فرماید: فساد در خشكی و دريا به دلیل كارهايی كه مردم انجام داده‏اند آشكار شده است (Gharaati, 2014: 30).

4. پرهیز از تجمل‌گرایی و اَشرافی‌گری

تجمل‌گرایی و اشرافی‌گری زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی است و سبک زندگی اسلامی را نابود می‌کند؛ چراکه توسعة فرهنگ اشرافی‌گری و تجمل‌خواهی زمینه‌ساز بی‌عدالتی و فساد اداری و اقتصادی خواهد بود.

از مصادیق تجمل‌گرایی و اشرافی‌گری را می‌توان ساختمان‌سازیِ بیش از حد نیاز دانست که بنا به فرمودة رسول خدا(ص) در روایت «مَن بَنَى بِناءً أكثَرَ مِمّا يَحتاجُ إلَيهِ، كانَ عَلَيهِ وَبالاً يَومَ القِيامَةِ» (Beyhaghi, 1423: 13/221) وبال انسان در روز قیامت خواهد بود.

تجملات، افزون بر این‌که منجر به غرور و تکبرِ ساکنان می‌شود، افراد کم‌‌توان را سرگردان و سرکش می‌سازد (Gharaati, 2014: 29). بر اساس آیه «یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما اُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»،³ هنگامی که مردم، قارون را همراه با جواهرات و اشیای تجملاتی می‌دیدند، آهی می‌کشیدند و با حسرت می‌گفتند: ای کاش ما هم مثل آنچه به قارون داده شد داشتیم! حقیقتا كه او از دنيا بهره‏ای بزرگ دارد.

«تجمل‌گرایی‌ها، چشم‌وهم‌چشمی‌ها و خریدن چیزهای غیر لازم، همگی از موارد اسراف است. وسایل تجملات، وسایل آرایش، مبلمان خانه، تزئینات داخل خانه، این‌ها چیزهایی است که ما برای آن‌ها پول صرف می‌کنیم. پولی که می‌تواند در تولید مصرف شود، سرمایه‌گذاری شود، کشور را پیش ببرد، به فقرا کمک کند، ثروت عمومی کشور را زیاد کند. باید کمک کنیم کشور پیش برود. اگر همین پولی که صرف این تجملات می‌شود، در تولید برای خودشان به کار بیندازند، در کارخانجات سهیم شوند و تولید کنند، باز برای کشور مفید است. این‌ها حرف دین است. قرآن کریم می‌فرماید: «كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا؛⁴ بخورید و بیاشامید؛ ولی زیاده‌روی نکنید». در آیة شریفة دیگر می‌فرماید: «وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ؛⁵ اسراف نکنید؛ خداوند، اسراف‌کنندگان را دوست ندارد». روایات فراوانی نیز در این زمینه وجود دارد. در روایت دارد کسی میوه‌ای را خورد و نیمی از میوه ماند، آن را دور انداخت. امام صادق(ع) به او نهیب زد: اسراف کردی! چرا انداختی؟ (Ebnehayyoon, 2006: 2/115) در روایت هست که از هستة خرما استفاده کنید (Sadoogh, 1983: 1/11). خرده‌های نان (باقیماندة سفره) (Koleyni, 1407: 6/300) را استفاده کنید».⁶

5. پرهیز از خودنمایی، شهرت‌طلبی و فخرفروشی در ساختمان‌سازی

آموزه‌های دینی بشدت با خودنمایی، شهرت‌طلبی و فخرفروشی مخالف است؛ این مطلب به وضوح در روایات و سیرة معصومان(ع) قابل مشاهده است. بنا بر فرموده پیامبر اعظم(ص)، هرکس خانه‌ای را برای خودنمایی و شهرت‌‏طلبی بنا کند، در روز رستاخیز آن خانه را تا طبقة هفتم زمین به دوش حمل خواهد کرد؛ آن‌گاه به شکل حلقه‌‏ای از آتش طوق گردنش می‌‏شود؛ سپس او را با آن حال به آتش جهنم می‌‏اندازند. راوی می‌گوید: پرسیدیم: یا رسول الله! در چه حالتی خانه برای خودنمایی و شهرت‌‏طلبی محسوب می‌‏شود؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: اگر خانه‌ بیش از اندازة حاجتش باشد، یا آن‌را برای فخرفروشی بسازد (Sadoogh, 1406: 281).

در طراحی و ساخت مسکن نیز در پی فخرفروشی نباشیم. قرآن مجید در آیه «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأرْضِ وَ لا فَسَاداً»⁷ می‌فرماید: سرای آخرت را فقط برای کسانی قرار می‌دهیم که دنبال برتری‌جویی و فساد در زمین نباشند. بر اساس این آیه که در انتهای داستان قارون آمده، هرگونه فخرفروشی و برتری‌جویی، باعث تباهی در دنیا و بدبختی در آخرت است. با این حال، بسیارند افرادی که در طرح‌های معماری و ساختمان‌سازی، دنبال کارهایی هستند که خودی نشان دهند تا توجه دیگران را به خود جلب کنند؛ البته اگر مهندسی با خلاقیت و نوآوری و کار بهتر، از دیگران سبقت بگیرد، این امر پسندیده و ارزشمند است (Gharaati, 2014: 30-31).

6. توجه به طبیعت، باد و خورشید

یکی از نکاتِ مورد تأکید اسلام، بهره از طبیعت جهت سلامت روان و نیز برای تفکر در آن، برای فزونی ایمان به پروردگار جهان است. امام صادق(ع) در روایت گرانقدر «لا تَطِيبُ السُّكْنَى إِلَّا بِثَلاثٍ: الْهَوَاءِ الطَّيِّبِ، وَ الْمَاءِ الْغَزِيرِ الْعَذْبِ، وَ الْأرْضِ الْخَوَّارَةِ» (Al-harrani, 1404: 320) سکونت را با سه ویژگیِ «هوای خوش، آب فراوانِ گوارا و زمین حاصل‌خیز» مطلوب دانسته است.

در معماری سنتی ایران، بسیاری از این ویژگی‌ها را می‌توان یافت؛ در آن معماری، ارتباط با عناصر طبیعت به وضوح دیده می‌شود؛ در واقع، حیاط فضایی خرم و سبز بود، که نور و هوای مطبوع را برای اهل خانه فراهم می‌کرد. در خانه‌های سنتی ایران، با استفاده از انرژی باد و خورشید، و توجه به معیارهای بومی در به‌کارگیری سیستم‌هایی شامل گنبد، سرداب و بادگیر، نه تنها فضایی دلنشین برای ساکنان اتاق‌ها به ارمغان می‌آمد، بلکه استفاده از انرژی‌های فسیلی نیز کاهش می‌یافت.

بهره‌مندی از نور خورشید در تندرستی انسان تأثیرگذار است. امروزه اگر در بعضی از ساختمان‌ها برق قطع شود تبدیل به تاریکخانه‌ای می‌شوند. زیست در فضاهای تاریک در سلامتی جسم و روح ساکنان خانه اثر منفی دارد (Gharaati, 2014: 54). قرآن کریم در آیه «وَ تَرَی الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَت تَّزَاوَرُ عَن كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ إِذَا غَرَبَت تَّقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ»⁸ نمونة رحمت و لطفِ خود را به اصحاب کهف، نور غار بیان می‌کند.

7. توجه به قداست و اهمیت مسکن

مسکن یکی از نعمت‌های خداوند است. خداوند متعال در آیه «اللهُ جَعَلَ لَكُمْ مِّنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا»⁹ می‌فرماید: خدا برای شما خانه‌هایتان را مایة آرامش قرار داد. در مقابل، آوارگی و بی‌خانمانی نیز رنج، سختی و عذاب به‌شمار می‌رود؛ از همین‌رو است که خداوند متعال در آیه «قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِى الْأرْضِ»¹⁰ به حضرت موسی(ع) گفت: اين سرزمين چهل سال بر آن‌ها به سزای گناهانشان حرام شد؛ در اين مدت، در بیابان سرگردان خواهند بود.

8. توجه به وسعت مسکن

از مواردی که در اسلام توجه خاصی به آن شده، خانة بزرگ است. در کلام اولیای الاهی و بزرگان دین، ازجمله خوشی‌ها در دنیا که نشانة سعادت انسان است، خانة وسیع معرفی شده است. هنگامی که از امام موسی کاظم(ع) دربارة خوشی‌های دنیا سؤال شد، حضرت فرمود: از خوشی‌های دنیا وسعت منزل است (Barghi, 1992: 2/611). اهمیت این موضوع به حدی است که رسول اکرم(ص) در دعای «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذَنْبِی وَ وَسِّعْ لِی فِی دَارِی وَ بارِکْ لِی فِی رِزْقِی» (Payandeh, 1382: 248)، از پروردگار سبحان، خانة وسیع طلب فرمود.

آنچه در این‌گونه روایات دربارة وسعت خانه و تقاضای مسکن بزرگ از پروردگار متعال بیان شده، به مفهوم دارا بودن منزل تجملی و اشرافی نیست؛ بلکه به مفهوم تقاضای خانه شخصی و در حد احتیاج و عرف است؛ در واقع، وسعت خانه به حسب تعداد اعضا و میزان رفت‌وآمدِ مهمانان تفاوت دارد؛ برای نمونه، امروزه زندگی کردن یک خانواده 4 یا 5 نفره در آپارتمان 40 متری سخت است؛ حال اگر این خانواده از خالق سبحان تقاضای خانه ویلاییِ 150 یا 170 متری کند، معنایش گرایش به تجمل‌گرایی و اشرافی‌گری نیست؛ به دیگر سخن، هدف اسلام آن است که خانه، محلی برای آسایش و آرامش اعضای خانواده باشد؛ در واقع، مسکن در اسلام بسته به نیاز است، و مسلمانان از ساختن مسکنی که افزون بر نیاز باشد منع شده‌اند. امام صادق(ع) در روایت «مَنْ بَنَى فَوْقَ مَا يَسْكُنُهُ كُلِّفَ حَمْلَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» (Al-hor al-ameli, 1409: 5/338) فرمود: هركس ساختمانی بيش از اندازة نيازش بسازد، روز قیامت به حملِ آن وادار خواهد شد (Elahizadeh, 2014: 35-52).

9. اهمیت استحکام بنا

استحکام و دقت در ساختن بنا در اسلام، از اهمیت بالایی برخوردار است. در قرآن کریم از قول ذوالقرنین دربارة سدّی که بنا نمود، در آیه «هَذَا رَحْمَةٌ مِّن رَّبِّى؛‏ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّى‏ جَعَلَهُ دَكَّاءً»¹¹ چنین حکایت شده است: اين از رحمت پروردگار من است؛ اما هنگامی كه وعدة پروردگارم فرا رسد، آن را در هم می‌كوبد. این بدان معنا است که استحكام این سد، به گونه‌ای است كه هیچ چیز جز امر پروردگار نمی‌تواند آن را تخریب کند. پیامبر اکرم(ص) در روایت «إذا عَمِلَ أحَدُکُم عَمَلًا فَلْیُتْقِنَهُ» (Payandeh, 1382: 197) می‌فرماید: هرکدام از شما که کاری را انجام می‌دهد، آن کار را با استحکام انجام دهد.

اگر ساختمان و بنا از استحکام مناسب برخوردار نباشد، احتمال خراب شدن آن بیشتر است؛ از این‌رو با ایجاد خرابی و ریزش، باعث خسارت یا تلفات می‌شود؛ همچنین به دلیل خطرآفرین بودنِ آن، در بسیاری از موارد، امنیت و آرامش از ساکنان، سلب خواهد شد؛ این امر، با آرامش‌بخشیِ مسکن تعارض دارد.

محکم‌سازی بنا، افزون بر فواید یاد شده، اجر و ثواب اخروی نیز دارد؛ چراکه بر اساس روایات، تا زمانی که کسی از آن بنا استفاده می‌کند، پاداش و اجر آن، نصیب سازندة بنا خواهد شد؛ بنابراین، چنانچه به دلیل استحکام، طول عمر ساختمان بیشتر شود، پاداش و اجر بیشتری نصیب او می‌شود. رسول خدا(ص) در این‌باره می‌فرماید: هركس بدون ستم و تجاوز، بنایی بسازد، یا بدون ستم و تجاوز، درختی بکارد، تا زمانی‌که یکی از مخلوقات خدا از آن بهره ببرد، خداوند به وی پاداش خواهد داد (Noori, 1408: 13/460).

در خور ذکر است که در دین مقدس اسلام، فقط به جنبة مادی استحکام اشاره نشده است؛ بلکه ابعاد معنویِ آن نیز مورد توجه قرار گرفته است؛ برای نمونه، یکی از عوامل معنوی خراب شدن ساختمان که باعث اختلال و سلب آرامش ساکنانش می‌شود، هزینة ساختنِ آن است؛ چراکه مطابق با روایت «إتَّقُوا الْبُنْيَانَ فِي الْحَرَامِ فَإِنَّهُ أسَاسُ الْخَرَابِ» (Noori, 1408: 3/472) به‌کار رفتن مال حرام در ساخت بنا، خرابیِ آن را در پی خواهد داشت.

با توجه به آنچه گفتیم، بدیهی است رابطة بین «نقشة بنا» و «مقاومت سازه» تفکیک‌ناپذیر است؛ از این‌‌رو بر مهندسان طراح و محاسب واجب است نقشه‌‌ای را در اختیار مالکان قرار دهند که افزون بر اقتصادی بودن، حرف اول را در زمینة «استحکام» بزند؛ چراکه هرگونه کوتاهی در این رابطه غیر قابل بخشش بوده و سبب ضمان می‌شود.

شایان ذکر است، در طراحی و محاسبات مهندسی، توجه به متغیّر «زمان» و «مکان»، بسیار اهمیت دارد؛ چراکه امکان دارد نقشه‌ای در زمان یا مکانی، مناسب و مفید باشد، اما در زمان یا مکانی دیگر پاسخ‌گوی مقاومت و تأمین شرایط بارگذاریِ واقعی نباشد.

10. دقت در آپارتمان‌سازی و آپارتمان‌نشینی

ساخت آپارتمان و آپارتمان‌‌نشینی، دارای احکام فقهیِ خاصی می‌‌باشد که بایسته است به هر یک از آن‌ها توجه شود. بدون شک، رعایت این احکام و مقررات اسلامی، زندگی مسالمت‌آمیز و آرامش‌بخشی را به ارمغان خواهد آورد. در این کتاب، نمونه‌هایی از این احکام را آورده‌ایم.

بلندمرتبه‌سازی

به‌خودیِ‌خود، مشرف ساختن ساختمان بر ساختمان دیگر جایز است؛ هرچند باعث کاهش روشنایی یا قیمت ساختمان‌های مجاور شود؛ چراکه تصرفِ شخص در ملک مشروع خود، گرچه به ساختن طبقات بسیار باشد، اشکال شرعی ندارد و ضامن کاهش قیمت همسایه نیست (Akbari, 1396: 130)؛ اما بلند بودن سازه‌ها، نبایست منجر به کوتاه شدن دین مردم شود. امام حسین(ع) از مکانی عبور می‌کرد که ساختمان مرتفعی را دید. امام(ع) فرمود: «رَفَعَ الطِّینَ وَ وَضَعَ الدِّینَ»؛ (Noori, 1408: 3/467) گِل را بالا برده و دین را پایین آورده است (Gharaati, 1393: 29).

در دنیای معاصر، به اقتضای زندگی ماشینی و به سبب کمبود زمین و جمعیت‌های متراکم، مردم ناچار به سکونت در آپارتمان شده‌اند. اگر مسؤولان توسعه شهری و مهندسان طراح نسبت به مقررات دینی و مباحث فقهی اهتمام بورزند، با وجود اجرای بناهای چند طبقه، می‌توان از آسیب‌های اجتماعی و فرهنگیِ آن جلوگیری کرد؛ همان‌گونه که مطابق با آیات «الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ‏ غُرَفٌ‏ مِنْ‏ فَوْقِها غُرَفٌ»¹² و «هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ»¹³ در بهشت نیز زندگی در طبقات و در امنیت و آسایش کامل است (Gharaati, 1393: 52-53).

گفتنی است، چنانچه بلندمرتبه‌سازی حاصل فروش تراکم توسط نهادهای مربوط باشد، حکم متفاوتی دارد که در ادامه، به آن می‌پردازیم؛

فروش تراکم

فروختن تراکم، رویة جاریِ برخی از شهرداری‌ها شده است. از یک‌سو تابلوها و بنرهایی در نقاط مختلف شهرها ‌در بیان وضعیت خطرناک هوای آلوده و مسموم به چشم می‌خورد، و از سوی دیگر، ساختمان‌های سر به فلک کشیده در حال ساخت‌وساز است. این تناقض در رفتار و کردار، نگران‌کننده است. از نظر کارشناسان، فروش تراکم، نه تنها فروش فضای شهر است، بلکه جریان هوای آزاد شهر را به روی مردم مسدود می‌سازد؛ با این شرایط، آیا فروختن تراکم توجیه شرعی دارد؟ پولی که شهرداری‌ها از این راه به‌دست می‌آورند حلال است؟

یکی از قواعد فقهیِ بسیار پرمعنا و ارزشمند که مسلمانان می‌توانند با اجرای آن جامعه‌ای سالم، آرام و آباد داشته باشند، قاعدة «لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ فِی الإسلام» است (Koleyni, 1407: 5/293-294). «لا ضِرار» به طور دقیق منطبق است بر آنچه که در حقوق معاصر به «سوء استفاده از حق» معروف است؛ این کار، اولا ممنوع است؛ ثانیا هرگونه عمل حقوقی ناشی از آن بی‌‌اثر و باطل است؛ ثالثا مالی که از این راه نصیب شخص سوء‌استفاده‌کننده می‌شود، حرام می‌باشد؛ زیرا مصداقِ «أکل مال بالباطل» است (Marefat, 1400: 158).

چنانچه فروش تراکم باعث سختی معیشت دیگران، منع جریان هوای آزاد در شهر و در نتیجه شیوع بیماری‌های تنفسی شود، از مصادیق «ضِرار» است. همان چیزی که قاعدة بالا ‌آن ‌را خارج از اسلام دانسته است! بنابراین، اگر مالکانِ برج‌ها با پرداخت پول، موفق به چنین سوء استفادة نامشروعی شوند، مرتکب عمل حرام شده‌اند؛ چراکه در فضایی محدود، املاک مزاحم و مضرِ سلامت مردم احداث می‌کنند.

‏این پدیده، مشکلات دیگری را نیز برای شهروندان پدید آورده است؛ برای نمونه، می‌توان به افزایش ازدحام و تراکم جمعیت، کاهش دسترسی شهروندان به هوای آزاد و نور خورشید، افزایش مزاحمت‌های شهری و افزایش آلودگی‌های زیست محیطی اشاره کرد. بر اساس قرآن کریم، این مشکلات، کفران نعمت به‌شمار می‌رود و باعث زوال آرامش و امنیت می‌شود.¹⁴

11. اهمیت ارزش حیا

از آن‌جا که حیا در اسلام ارزش بسیار بالایی دارد، در منابع روایی، موقعیت قسمت‌های خصوصی خانه مثل سرویس‌های بهداشتی، اتاق‌های استراحت و آشپزخانه بیان شده است. امام صادق(ع) در روایت «أ لَيْسَ مِنْ حُسْنِ التَّقْدِيرِ فِي بِنَاءِ الدَّارِ أنْ يَكُونَ الْخَلاءُ فِي أسْتَرِ مَوْضِعٍ فِيهَا؟!» (Majlesi, 1403: 3/76; Shobbar, 1428: 34) می‌فرماید: آیا از خوبی طرح در خانه‌سازی آن نیست که سرویس بهداشتی در پنهان‌ترین جای خانه باشد؟

12. حفظ حریم‌ها و حرمت‌ها

یکی از مسائل اخلاقی که در فقه نیز مطرح می‌باشد، حفظ حریم و حرمت دیگران است. خداوند سبحان در قرآن مجید می‌فرماید: «ای كسانی كه ايمان آورده‏ايد! در خانه‏هايی غير از خانة خود وارد نشويد مگر این‌که اجازه بگيريد و بر اهل آن خانه سلام كنيد».¹⁵

پارک کردن خودرو جلوی درِ خانة دیگران، وارد شدن به خانه یا زمین دیگران، انداختن نگاه به ملک دیگران، دخالت در کار دیگران و استراق سمع، از جمله موارد شکستن حریم دیگران به‌شمار می‌روند (Akbari, 1396: 35).

13. حفظ ارزش مَحرمیّت

رعایت احکام مَحرمیت در معماری و شهرسازی، حرمت و ارزش را برای ساکنانِ ساختمان‌ها به ارمغان خواهد آورد. معماری گذشته و سنتی، سرشار از مفاهیمی بود که بر اساس فرهنگ، باورها و عقاید اسلامی ـ ایرانی معنا می‌یافت. یکی از این مفاهیم که از باورهای دینی و فرهنگ اسلامی به صحنة معماری ایرانی راه یافته، مسألة محرمیت است.

محرم کسی است که در نگاه به او محدودیتی وجود ندارد، و ازدواج با او حرام است؛ به غیر از همسر که خود، با ازدواج محرم می‌شود (Fallahzadeh, 2002: 356).

واژگان «مَحرم»، «محرمیّت» و «حریم» از ریشة «حرم» به معانی «اندرونی»، «محل راز»، «پناهگاه»، «مأمن» و «مکانی که از تعرض دیگران در پناه است» می‌باشد (Dehkhoda, 1998; Amid, 2002)؛ چنین مفهومی در معماری با جدا کردن فضای درونی از فضای بیرونی اتفاق می‌افتد؛ به تعبیر دیگر، مراد از محرمیت در فضای معماری و شهرسازی، کالبد دادن به فضا به گونه‌ای است که دارای حریم شود. این تفکیک و تملک یافتن بر فضا، به واسطة رعایت اصول و احکام محرمیت اتفاق می‌افتد که امنیت و آرامش را به ساکنان ساختمان هدیه می‌دهد.

نمونه‌‌های قابل توجهی از این مهم را در خانه‌‌‌های دوران قاجار در شهرهای مختلف شاهد هستیم. رعایت محرمیت در این نوع سازه‌ها، با ایجاد فضاهای محصور، درون خانه معنا شده است؛ فضاهایی امن برای ساکنان، که سرشار از مفاهیم بدیع و نوآورانه است.

اسباب مَحرمیّت

موارد سه‌گانة «نَسَب»، «سَبَب» و «رِضاع» باعث مَحرم‌شدن می‌شوند (Fallahzadeh, 2002: 357). محارم نسبی، کسانی هستند که به دلیل خویشاوندی با یک‌دیگر محرمند و نمی‌توانند با هم ازدواج کنند (Fallahzadeh, 2002: 357-358; Katooziyan, 2006). محارم سببی، کسانی هستند که به سبب ازدواج محرم می‌شوند و نمی‌توانند با هم ازدواج کنند (Fallahzadeh, 2002: 358-359). همچنین اگر کودکی با شرایطی که در رساله‌های توضیح المسائل آمده (Fallahzadeh, 2002: 359; Katooziyan, 2006)، از زنی شیر بخورد، باعث محرمیت رضاعی کودک با برخی از افراد می‌شود (Fallahzadeh, 2002: 359-360).

ارتباط با نامحرم

بر هر زن و مرد مكلفی شرعاً واجب است در تماس و نشست و برخاست با جنسِ مخالف، حريم ضوابط شرعی و مقررات اسلامی را دقيقاً مراعات نمايند و از هرگونه عمل و رفتاری كه آميخته به ریبه يا موجب فروافتادن در فساد باشد، جداً اجتناب نمايند.¹⁶

گفتنی است، خانم‌ها می‌توانند با نامحرم صحبت کنند، به شرطی که اولا: به قصد لذت و ريبه نباشد؛ ثانیا: صدای خود را نازك نكنند؛ ثالثا: خوف افتادن به گناه نباشد (Tabatabayi yazdi, 1409: 2/804).

14. مراعات حقوق شهروندی

شهروند به اهل یک شهر یا یک منطقه گفته می‌شود (Moeen, 1984). واژة «شهروندی» بیانگر موقعیت و حالت انسانی است که بر اساس آن باید از حقوق و مزایایی برخوردار شود و تکالیفی نیز بر عهده گیرد (Akbari, 2017: 15).

از نظر اسلام، هر شهروند دارای حقوق اجتماعی است؛ در ادامه، چند نمونه از این حقوق را می‌آوریم:

1. حق حیات و زندگی

این حق، از بنیادی‌ترین حقوق شهروندان به‌شمار می‌رود و بدون آن، سایر حقوق بی‌معنا است. حق زندگی در قرآن کریم بسیار مورد تأکید قرار گرفته است؛¹⁷ بنابراین، شهرها و ساختمان‌ها باید به گونه‌ای باشند که سلامت افراد تأمین شود؛ برای نمونه، چاله‌ها، راه‌های خطرساز و پرتگاه‌ها باید اصلاح شوند؛ زیرگذرها یا پل‎‌های هوایی برای گذر شهروندان مهیا شود؛ روی رودخانه‌ها و کانال‌های آب پل‌های مناسب ساخته شود (Gharaati, 2014: 123).

2. حق آزادی عقیده

یکی دیگر از حقوقِ مورد توجهِ قرآن کریم برای شهروندان، آزادی عقیده است؛¹⁸ بنابراین، مسؤولان شهر و مسکن نباید برای عبادتگاه‌های مذاهب مختلف ـ تا جایی که مزاحمِ سایر ادیان و مذاهب نباشند ـ ایجاد مزاحمت کنند؛ چراکه انسان‌ها از هر زبان و نژادی، با یک‌دیگر برابرند (Gharaati, 2014: 123).

3. حق آسایش و امنیت

پیامبر اکرم(ص) کسی را مسلمان می‌شمرد که مسلمانانِ دیگر از دست و زبانش آسوده باشند (Sadoogh, 1413: 4/362). ایجاد گرد و خاک یا سر و صدا ـ همچون تخلیة تیرآهن ـ در ساعات استراحت مردم، نمونه‌ای از تضییع این حق شهروندی است (Akbari, 2017: 16).

15. توجه به کودکان، سالمندان و معلولان 

مهندسان در ساخت‌وسازها باید به شرایط و نیازهای کودکان، سالمندان و معلولان توجه ویژه کنند؛ چراکه رعایت همة استانداردهای مربوط به کودکان، سالمندان و معلولان الزامی است و تخطی از آن‌ها شرعا جایز نیست (Khamenei, 2009: 484; Mousavi Khomeyni, 1422: 1/148,3/525).

در آموزه‌های اسلامی، توجه به افراد ضعیف و ناتوان سفارش شده است (Gharaati, 2014: 95)؛ حتی امیرمؤمنان علی(ع) در روایت «صَلُّوا بِهِمْ صَلاةَ أضْعَفِهِمْ» (Sayyid Razi, 1414: 426) به امامان جماعت سفارش فرموده، نمازشان را متناسب با حال ناتوان‌ترينِ نمازگزاران بخوانند و با طولانی کردنِ آن موجبات زحمت آنان را فراهم نسازند.

بنابراین، شایسته است در همة مراحل زندگی، از جمله مسکن و توسعه محیط شهری، اشخاص کم‌توان مورد غفلت واقع نشوند؛ در این صورت است که معابر عمومی، گردشگاه‌ها و وسایل حمل و نقل عمومی متناسب با نیازهای این‎‌گونه افراد طراحی و ساخته شوند؛ نیز در ساخت مسکن منجر می‌شود، دسترسی مناسبی برای کودکان، سالمندان و معلولان به سرویس‌های بهداشتی، راه‌پله‌ها، درها و آسانسورها فراهم گردد.

16. اجتناب از مُنکَرات شهروندی

برخی از مهم‌ترین منکراتی که ممکن است مورد ابتلای برخی از مهندسان باشد عبارتند از:

1. اسراف در مصالح ساختمانی و مواد غذایی و دور ریختن آن‌ها.

2. انداختن زباله از خودرو به بیرون.

3. گذاشتن زباله یا مصالح ساختمانی کنار خانة دیگران یا در مسیر عابران.

4. باز کردن ناودان و راه فاضلاب به سطح کوچه و خیابان.

5. باز کردن پنجرة مُشرِف به خانة دیگران.

6. پوشش‌های تنگ و زننده.

7. خودنمایی خانم‌ها در اماکن عمومی (Akbari, 1396: 112).

17. رعایت حق‌الناس

حق‌الناس يعنی مالی که شخص از کسی تلف کرده يا جنايتی را که موجب ديه می‌باشد بر او وارد کرده است يا دَينی از دیگری بر گردن دارد و مانند اين‌ها.¹⁹ از نگاه فقها اگر صاحبان حقی که ضایع کرده‌ایم در دسترس نباشند ـ هرچند در آينده يا به کمک واسطه ـ بايد به مقدارِ آن حق، با اذن حاکم شرع، بنا بر احتياط واجب به فقير صدقه داد.²⁰

رعایت حقوق دیگران

بر هر مکلفی رعایت حقوق ديگران هرچند مربوط به غير مسلمانان باشد واجب است (Khamenei, 2009: 485).

رعایت حقوق کارگران

رعایت حقوق کارگران لازم است و نباید بیش از توانِ کارگر از او کار کشید. دعای انسانِ مؤمن در قرآن کریم چنین است: رَبَّنَا وَ لا تُحَمِّلْنَا مَا لا طَاقَةَ لَنَا بِهِ؛²¹ پروردگارا! آنچه بدان طاقت نداريم بر [دوش] ما مگذار.

امام صادق(ع) باغی داشت که کارگرانی در آن کار می‌کردند. هنگامی که کارشان تمام می‌شد، امام(ع) می‌فرمود: قبل از آن‌که عرقشان خشک شود، مزدشان را بدهید (Koleyni, 1407: 5/289).

رعایت حقوق همسایگان

فرآیند ساخت‌وساز می‌تواند باعث ایجاد سر و صدا، سد معبر، تجاوز به حریم معابر و حتی سقوط مصالح شود. کسی نباید با انجام اموری مثل آهنگری در مناطق مسکونی یا بتن‌ریزی در ساعات نامناسب، باعث مزاحمت، اذیت یا ضرر همسایگان شود. هر یک از این موارد بتنهایی می‌تواند باعث سلب آسایش مردم بویژه همسایه‌ها شود! ساختمان‌هایی که در مجاور سازة در حال ساخت هستند، بیشترین آسیب را در طول دورة ساخت متحمل می‌شوند. این‌گونه آسیب‌ها می‌تواند به معنای نقض حقوق همسایگان در ساخت‌وساز تلقی شود.

دین مبین اسلام نسبت به رعایت حقوق همسایه تأکید بسیار کرده است. خداوند سبحان در آیه «وَ الْجَارِ ذِى الْقُرْبَى وَ الْجَارِ الْجُنُبِ»²² در شمار مجموعه‌ای از حقوق اسلامیِ مسلمانان در قبال یک‌دیگر، رعایت حقوق چند گروه از جمله همسایگان را مورد سفارش قرار می‌دهد. با توجه به واژة «نزدیک» و «دور» در این آیه، بهتر است نظر اسلام را دربارة حد همسایگی بدانیم. شخصی می‌گوید از امام صادق(ع) پرسیدم: فدایت شوم! حد همسایگی تا کجا است؟ امام(ع) فرمود: «أرْبَعِينَ دَاراً مِنْ كُلِّ جَانِبٍ» (Al-hor al-ameli, 1409: 12/132)؛ چهل خانه از هر طرف.

متأسفانه در دنیای ماشینی امروز روابط انسانی و عاطفی مردم با یک‌دیگر چنان به ضعف و خاموشی گراییده که برخی از همسایگانِ نزدیک نیز کوچک‌ترین خبری از حال همدیگر ندارند، و در ساخت‌وسازها نیز حقوق یک‌دیگر را رعایت نمی‌کنند. اسلام این رویه را بشدت نکوهش می‌کند. سفارش‌های ائمة اطهار(ع) در این‌باره، موجب شگفتی است. امیرمؤمنان علی(ع) در آخرین وصیت‌های خود چنین فرمود: خدا را، خدا را در نظر بگیرید در حق همسایگانتان! آن‌ها سفارش شدة پیامبرتان هستند. پیوسته دربارة آن‌ها سفارش می‌کرد به اندازه‌ای که پنداشتیم برایشان میراث معین خواهد نمود (Sayyid Razi, 1414: 422).

18. عدم اِشراف (دید) به مِلک همسایه

اگرچه یکی از حقوق مالک، ساخت‌وساز در ملک خودش است، اما از دیرباز محدودسازی ارتفاع ساختمان‌ها مورد نظر بوده و در پیشینه فقهی و تاریخی صراحتا این محدودیت بیان شده است. در روایت «لا يَنْبَغِي لِأحَدٍ أنْ يَرْفَعَ بِنَاءً فَوْقَ الْكَعْبَةِ» (Koleyni, 1407: 4/230; Sadoogh, 1413: 2/254) امام باقر(ع) فرموده است: شایسته نیست کسی بنایی بلندتر از کعبه بسازد.

مرحوم کلینی و شیخ صدوق، این روایت را که صحیح و دارای سند متصل است، در باب «كَرَاهِيَّةِ الْمُقَامِ بِمَكَّة» ذکر کرده‌اند؛ یعنی قائل به کراهتِ چنین عملی شده‌اند. علامة حلی نیز با توجه به همین روایت، فتوا به کراهت ساختن بنایی بلندتر از کعبه داده است (Helli, 1412: 13/213)؛ یعنی بهتر است چنین عملی انجام نشود.

حکمت این روایت و فتوای یاد شده، احترام به کعبه و بزرگداشت آن است (Helli, 1412: 13/213-214)؛ بنابراین، کاملا روشن است اشراف، مغایر با احترام و بزرگداشت سازه‌های مجاور است.

ابن‌فرّاء (380-485ق) در کتاب خود به «ممنوعیت اشراف بر خانه‌های دیگران» در ساخت مسکن تأکید شده، که گویای قوانین توسعه محیط شهری در آن دوران کهن است (Ebnefarra, 1414: 342)؛ همچنین آثار به جا مانده در شهرهای تاریخی ایران مانند اصفهان، یزد و کاشان، شاهدی بر قاعده یکسان بودن سطح سقف ساختمان‌ها و عدم اشراف بر سایر خانه‌ها است.

همچنین پیامبر اسلام(ص) فرموده است: «خانة هر کس حرم او است» (Payandeh,2003: 485)؛ از این‌رو لازمة معماری اسلامی آن است که در طراحی نقشه‌های معماری به مسألة عدم اِشرافِ واحد‌ها بر یک‌دیگر و نیز عدم اِشراف بر املاک و منازل همسایه‌‌های خارج از آپارتمان توجه شود، تا افزون بر حدود الاهی، اسرار مردم نیز محفوظ بماند.

همچنین توصیه می‌شود درهای اصلیِ واحدها در آپارتمان‌های مسکونی، مقابل هم قرار نگیرند، تا در زمان باز بودن درها، اموال ساکنان و حریم خصوصی افراد، در معرض دید همسایة مقابل قرار نگیرد.

قرآن کریم در آیه «تِلْكَ حُدُودُ اللهِ فَلا تَقْرَبُوها»²³ حلال و حرام الاهی را «مرز خداوند» معرفی کرده است. بر این اساس، مهندسان موظفند حدود الاهی را حفظ نموده، و زمینة اِشراف بر ناموس یا اسرار دیگران را فراهم نسازند (Akbari, 2017: 33).

19. رعایت ضوابط بازشوها و پنجره‌ها

از بازشوها در ساختمان‌ها به منظور نورگیری یا عبور لوله‌های تأسیسات استفاده می‌شود. پنجره نیز وسیله‌ای است برای ورود نور یا هوا؛ البته در بسیاری از موارد برای جلوگیری از ورود آلودگی هوا یا آلودگی صوتی بسته نگه داشته می‌شوند. امروزه بازشوها و پنجره‌ها فقط منفذی برای ورود نور یا گذشتن تأسیسات نیستند؛ بلکه یکی از عوامل زیبایی در سازه و معماری به‌شمار می‌روند. برخی از احکام بازشوها و پنجره‌ها را می‌آوریم:

1. باز کردن بازشو و پنجره در خیابان‌ها و کوچه‌ها، در صورتی که برای عابران ضرری نداشته باشد، جایز است (Akbari,2017: 63).

2. گشودن در برای رفت‌و‌آمد به كوچة بن‌بست از سوی كسی كه فقط ديوار خانه‌اش به سمت كوچه است بدون اذن صاحبانش جايز نيست؛ ولی گذاشتن پنجره جايز است (Hashemi Shahroodi, 1426: 3/424).

3. گشودن پنجره به كوچه يا خيابان و حتی ملك ديگری اشكال ندارد (Hashemi Shahroodi, 1426: 3/424; Katooziyan, 2006)؛ آنچه ممنوع است، نگاه کردن به خانة همسایه است که جایز نیست (Akbari, 2017: 33).

4. کسی حق ندارد از دیوار خانة خود به خانة همسایه در باز کند (Katooziyan, 2006). احداث پنجره نیز باید با رعایت موازین شهرداری صورت گیرد و باعث سلب آسایش، آزار و اذیت همسایه نشود (Akbari, 2017: 90; Katooziyan, 2006).

5. ديواری كه مشترك ميان دو نفر يا بيشتر است، هيچ‌كدام بدون‌ ‌اذن ديگری حق گشودن بازشو و پنجره در آن را ندارد (Hashemi Shahroodi, 1426: 2/275-276; Katooziyan, 2006).

20. عدم تقلید از فرهنگ غرب

تقلید از فرهنگ غرب، یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سبک زندگیِ اسلامی است. این نوع تقلید، افراد را از فکر خلاق و پرورش استعداد باز می‌دارد؛ زیرا هرچه را که در فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و ماهواره‌ها ببیند، به همان شکل رفتار می‌کند؛ این مسأله منجر به نابودی زندگی خواهد شد. در این‌جا، به مهم‌ترین ابعاد این تقلید می‌پردازیم؛

تشبه به کفار و ترویج فرهنگ آنان‏

یکی از کارهایی که کفار و دشمنانِ اسلام سعی در ترویج آن در بین مسلمانان دارند، تشبه مسلمانان به کفار است؛ چراکه آنان دریافته‌اند تشبه به کفار، یکی از راه‌های تهاجم فرهنگی و تغییر فرهنگ مسلمانان است؛ از این‌رو مسلمانان در آموزه‌های اسلامی از تشبه به کفار منع شده‌اند؛ برای نمونه، امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند به پیامبری از پیامبرانش وحی فرمود: به مؤمنان بگو: لباس دشمنان مرا نپوشید، و طعام دشمنان مرا نخورید، و راه‌های دشمنان مرا نپیمایید؛ وگرنه در زمرة دشمنان من به‌شمار خواهید رفت (Al-hor al-ameli, 1409: 4/385).

در خور ذکر است، معمولا نمادسازي و استفاده از نمايه‌ها مي‌تواند بيانگر يك انديشه باشد؛ به اين معنا كه نمادها، درون خود، معنا و مفهومی دارند كه می‌توانند گوياي يك تفكر خاص باشند؛ چنان‌که هر گروه يا فرقه‌اي براي معرفي خود از نمادهاي خاصي استفاده مي‌كند تا در ذهن مخاطبان كم‌كم جابيفتد، و از اين طريق شناسايي شود. در اين ميان، برخي از نمادها براي معرفي فرقه‌ها و گروه‌هاي منحرف هستند كه قصد دارند از اين شيوة جادوييِ تأثيرگذار، خودشان را معرفي كنند؛ مانند گروه‌هاي شيطان‌پرستی و فراماسونری و فرقة ضالّة بهائیت كه يكسري علائم و نشانه‌هاي خاصي دارند تا برای پيروانشان شناسايي شوند؛ از این‌رو در درجة اول برعهدة مجريان و متصديان فرهنگي است تا با روشنگري وآگاه‌سازي عمومي، از ترويج آن‌ها جلوگيري كنند؛ چراکه ممکن است عده‌اي از مهندسان از سر بي‌اطلاعي، از اين نمادها استفاده ‌كنند و ناخواسته مروّج اين تفكرات پوچ و انحرافی شوند.

همچنین بر مهندسان لازم است در توسعه محیط شهری، به فرهنگ جامعة اسلامی توجه کنند و از نشر فرهنگ، نمادها و علائم غربی اجتناب نمایند دوری کنند. پیامبر اسلام(ص) در روایت «وَ لا تَسْکُنُوا مَسَاکِنَ أعْدَائِی فَتَکُونُوا أعْدَائِی کَمَا کَانَ اُولَئِکَ أعْدَائِی» (Noori, 1408: 3/467) فرمود: در ساختمان‌هایی مثل ساختمان‌های دشمنان من زندگی نکنید که دشمن من می‌شوید؛ همان‌طور که آن‌ها دشمن من هستند.

بر اساس روایات بالا، پیروی از سبک‌ها، نمادها و روش‌های غربی در شهرسازی، معماری، دکوراسیون و طراحی داخلی، افزون بر ترویج فرهنگ غرب، باعث می‌شود در زمرة دشمنان خدای متعال قرار بگیریم.

ممکن است چنین سؤال شود: صِرف پوشش و پیمودن مسیر دشمنان، چگونه منجر به دشمنی با خدای متعال می‌شود؟! در پاسخ می‌گوییم: ابعاد وجودیِ انسان عبارتند از: بینش (شناخت)، ‌گرایش (عاطفه) و کنش (رفتار). ‌پیروی از کفار رفته‌رفته لایة بینشی را عوض کرده و‌ مطابق با کفار می‌کند. همین لایة بینشی لایة گرایشی را تغییر داده، و لایة گرایشی نیز باعث تغییر رفتارها می‌شود (Jalali, 2001: 45-55)؛ برای مثال، زمانی که ساختار شهرسازی به گونه‌ای باشد که به مراکز تجاری و مال‌ها منتهی ‌شود و کلوپ‌های شبانه مرکزیت ‌یابد، ناخودآگاه مردم به سمت خرید، مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و فساد سوق داده می‌شوند؛ اما اگر مساجد و مراکز فرهنگیِ اسلامی در شهرسازی مرکزیت یابند، ناخودآگاه مردم به سوی آن‌ها متمایل شده و به صورت مستقیم سبک زندگی و در نتیجه رفتارهای آنان تغییر می‌کند.

در معماریِ داخلی نیز همین‌گونه است؛ وقتی آشپزخانه، اُپن می‌شود و فضای اندرونی و ‌بیرونی از بین می‌رود و فضاهای خانه به سمت مکشوف (پیدا و آشکار) بودن پیش می‌رود، طبیعتا باید از وسایل و تزئیناتی استفاده کرد که برای مهمان جلب توجه کند، و به دنبال آن، فضاهایی از منزل در مقابل دید قرار می‌گیرد که باعث حسرت، چشم‌و‌هم‌چشمی، حسادت و مانند آن می‌شود. روشن است چنین رفتارهایی، مخالف با ارزش‌های الاهی و از خصوصیات دشمنان خدا است.

21. اهتمام به ضوابط نمای ساختمان

امروزه نماسازی کاملا کیفی و مبتنی بر مبنای نظری است؛ به دیگر سخن، طراحی نما و ضوابط مربوط به آن، از موضوعات محتوایی و کیفی به‌شمار می‌رود؛ از این‌رو در ضوابطِ آن لازم است احکامی را در نظر بگیریم که شامل بایدها و نبایدهای زیر باشند؛

بایدها در ضوابط نما

استفاده از مصالح بادوام، باکیفیت و مقاوم در برابر فرسایش و آلودگی‌ها، رعایت ایمنی، بومی‌سازی، هماهنگی نما با ساختمان‌های مجاور و بهره‌گیری از ارزش‌های اسلامی، از جمله موارد ضروری در ضوابط نما هستند.

نبایدها در ضوابط نما

استفاده از رنگ‌های نامتعارف و تند، به‌کارگیری فرم‌ها و شکل‌های ناملموس، باز کردن ناودان و راه فاضلاب به سطح کوچه و خیابان، باز کردن پنجرة مشرف به خانة دیگران، تقلید از فرهنگ غرب، تشبه به کفار و ترویج فرهنگ آنان، تجمل‌گرایی، اَشرافی‌گری و انگشت‌نما شدن، برخی از محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های نماسازی به‌شمار می‌روند (Akbari, 2017: 90; Ebnefarra, 1993: 342; Khamenei, 2009; Khamenei, 2017: 318.)

نکته: اگرچه مالکیت افراد محترم است، اما اگر نمای سازه گزندی به هویت دینی یا ملی وارد نماید، می‌توان مانع مالک سازه از اجرای آن نما شد؛ چراکه نما در معرض دید عمومِ مردم است. بر اساس قرآن کریم،²⁴ مالکیت، دلیلِ جوازِ هر نوع تصرف و مصرف نیست (Gharaati, 2014: 62-63).

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

آنچه از این پژوهش نتیجه می‌گیریم آن است که دین اسلام که بـرای نیکبختی و موفقیت بشر در ابعاد مختلف برنامه‌ریزی دارد، مـعماری و جایگاه آن را نادیده نگرفته و سفارش‌های گوناگونی پیرامون آن مطرح کرده اسـت. آیات قرآن کریم و روایات معصومان(ع)، نشان‌دهنده اهمیت، ضرورت معماری و الگوهای مستخرج از آن در اسلام است. اسلام، شاخص‌های منحصر بفردی از مسکن مناسب و درخور انسان مسلمان را تبیین مـی‌کند کـه توجه به هر یک تأمین‌کننده سعادت دنیایی و آخرتی انسان است. با بررسی تعالیم اسلامی می‌توان بسیاری از ایـن شاخص‌ها را شناسایی کرد که متأثر از شرایط زندگی، عقاید، سرزمین و به دنبال آن بهره‌مندی از الگوها و عناصر برازنده و موزون است. نتایج این پژوهش گویای آن است که با نگاهی جامع‌نگر به تعالیم اسلامی می‌توان به الگوهای طراحی معماری در شأن زیست‌بوم مسلمانان دست یافت. توجه به این شاخص‌ها و نمونه‌های کاربردیِ آن، گویای عظمت فرهنگ اسلامی و محافظت از منزلت انسانی است. ایـن شکل از معماری، به تدریج در اثر آشنایی با فرهنگ غرب و تقلید از آن، دچار آسیب جدی شد. در این جهت، مهندسان باید با در نظر گرفتن تعالیم اسلامی و الگوگیری از معماری گذشته مسلمانان، از تشبه به کفار و تسلط معماری غـربی بـکاهند. بـدیهی است برای تحقق این امر، فرهنگ‌سازان و علمای مـذهبی از جمله فقها نـقش مهمی را برعهده دارند. آنان می‌بایست با نظارت جدی و برنامه‌ریزی جامع و دقیق بر ساخت‌وسازها و توسعه محیط شهری، از اجرای تولید انبوه سازه‌های بی‌هویت که فقط در راستای رفع نـیازهای مـادی اسـت، جلوگیری کنند.

 

References

1.       The Holy Quran.

2.       Akbari, M. (2017). Urban rules, Qom: Fetyan.

3.       Al-harrani, H. (1404). Tohaf al-oghool, Qom: Jamee modarresin.

4.       Al-hor al-ameli, M. (1409). Vasael al-shia, Qom: aalulbayt.

5.       Amid, H. (2002). Amid dictionary, Tehran: Amir Kabir.

6.       Barghi, A. (1992). Al-mahasen, Qom: Dar al-kotob al-eslamiyah.

7.       Beyhaghi, A. (1423). Shoab al-iman, Riyadh: Maktabat al-roshd.

8.       Dehkhoda, A. (1998). Dehkhoda dictionary, Tehran: University of Tehran.

9.       Ebnehayyoon, N. (2006). Daaem al-eslam, Qom: aalulbayt.

10.       Ebnefarra, M. (1414). Al-ahkam al-soltaniyah, Beirut: Dar al-fekr.

11.       Ebnemanzoor, M. (1414). Lesan al-arab, Beirut: Dar sader.

12.       Elahizadeh, M., Siroosi, R. (1393). Modeling housing based on Islamic lifestyle, Religious lifestyle quarterly, 1(1), 35-52.

13.       Fallahzadeh, M. (1381). Jurisprudence education, Qom: Al-hadi.

14.       Gharaati, M. (2014). The appearance of housing and the Islamic city, Qom: Cultural center of lessons from the Quran.

15.       Hashemi Shahroodi, S. (1426). The culture of jurisprudence according to the religion of Ahl al-Bayt, Qom: Islamic jurisprudence encyclopedia institute.

16.       Helli, H. (1412). Montaha al-matlab, Mashhad: Majmaa al-bohoos al-eslamiyeh.

17.       Information site of the Office of Preservation and Publishing of the Works of Grand Ayatollah Khamenei, "New Consultations", "Statements", "Educational Treatise" section.

18.       Islamic Council Research Center website, "Civil Law" section.

19.       Jalali, H. (1380). An introduction to the discussion of vision, tendency, action and their mutual effects, Marafet Quarterly, 50(10), 45-55.

20.       Katooziyan, N. (2006). Civil law in the current legal order, Tehran: Mizan.

21.       Khamenei, S. (2009). Resaleh Ajvabat al-esteftaat, Tehran: Beyn al-mallal.

22.       Khamenei, S. (2017). Resaleh Amoozeshi(2), Tehran: feghhe rooz.

23.       Khamenei, S. (2018). Resaleh Amoozeshi(1), Tehran: feghhe rooz.

24.       Koleyni, M. (1407). Kafi, Tehran: Dar al-kotob al-eslamiyah.

25.       Majlesi, M. (1403). Bahar al-anvar, Beirut: Dar al-ehya al-toras al-arabi.

26.       Marefat, M. (1400). Sharia Regulations of Building and Engineers, Qom: Khadem al-reza.

27.       Moeen, M. (1984). Moeen dictionary, Tehran: Amir Kabir.

28.       Mousavi Khomeyni, S. (1422). Esteftaat, Qom: Jamee modarresin.

29.       Noori, H. (1408). Mostadrak al-vasael, Qom: aalulbayt.

30.       Payandeh, A. (2002). Nahj al-fasahah, Tehran: Donyaye danesh.

31.       Sadoogh, M. (1983). Al-khesal, Qom: Jamee modarresin.

32.       Sadoogh, M. (1413). Man la yahzoroh al-faghih, Qom: Jamee modarresin.

33.       Sadoogh, M. (1406). Savab al-Amal, Qom: Dar al-sharif al-razi.

34.       Sayyid Razi. (1414). Nahj al-Balaghah. Qom: Hejrat.

35.       Shahriyari nasab, F., Mirzakoochak, A. (2015), Revival of the traditional identity of Islamic-Iranian architecture in contrast to contemporary postcard architecture, Rasht: Payam Noor university.

36.       Shobbar, A. (1428). Teb al-aemmah, Beirut: Dar al-ershad.

37.       Tabatabayi yazdi, S. (1409). Al-orvat al-vosgha, Beirut: Alami.

 

 

 

 

---

[1] . حج (22)، 32.

[2] . روم (30)، 41.

[3] . قصص (28)، 79.

[4] . اعراف (7)، 31.

[5] . انعام (6)، 141.

[6] . بیانات مقام معظم رهبری در دیدار زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی، تاریخ 01/01/1388.

[7] . قصص (28)، 83.

[8] . کهف (18)، 17.

[9] . نحل (16)، 80.

[10] . مائده (6)، 26.

[11] . کهف (18)، 98.

[12] . زمر (39)، 20.

[13] . سبأ (34)، 37.

[14] . نحل (16)، 112.

[15] . نور (24)، 27.

[16] . پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، استفتائات جدید، ارتباط با نامحرم.

[17] . مائده (5)، 32؛ انعام (6)، 151.

[18] . بقره (2)، 256؛ یونس (10)، 99.

[19] . پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، استفتائات جدید، اصطلاحات فقهی.

[20] . همان.

[21] . بقره (2)، 286.

[22] . نساء (4)، 36.

[23] . بقره (2)، 187.

[24] . هود (11)، 87.