اثربخشی زوج¬درمانی مبتنی بر آموزه¬های اسلامی بر تاب¬آوری و شادکامی زوجین شهر اصفهان
محورهای موضوعی : خانوادهمحمد جواد جزینی درچه 1 , حسن حیدری 2
1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد مشاوره، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران
2 - دانشیار گروه مشاوره، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران
کلید واژه: زوج درمانی مبتنی بر آموزه¬های اسلامی, تاب آوری, شادکامی, زوجین.,
چکیده مقاله :
هدف این پژوهش بررسی تاثیر زوج درمانی مبتنی بر آموزه¬های اسلامی بر تاب آوری و شادکامی زوجین بود. روش پژوهش نیمه آزمایشی با گروه آزمایش و کنترل و جامعه آماری شامل کلیه‌ی زوجین مراجعه کننده به کلینیک¬های شهر اصفهان در سال 1395 بود که از بین آنها 30 زوج به عنوان نمونه و به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل (هر گروه 15 نفر) جایگزین شدند. ابزارهای مورد استفاده شامل پرسشنامه تاب آوری Connor & Davidson, 2010)) و شادی آکسفورد (Argyle & Lu, 1990) بود. پس از اجرای پیش آزمون برای زوجین، گروه آزمایش تحت مداخله زوج درمانی در 10 جلسه 2 ساعته قرار گرفتند، اما گروه کنترل مداخله¬ای دریافت نکرد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از تحلیل کوواریانس تک متغیره استفاده شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که اثر زوج درمانی مبتنی بر آموزه¬های اسلامی بر افزایش تاب آوری و شادکامی معنی‌دار بود (05/0P<).
The aim of this study was to investigate the effect of couple therapy according to Islamic teachings on resilience and happiness of couples. The research method was quasi-experimental with experimental and control groups and the statistical population included all couples referring to clinics in Isfahan in 2016, from which 30 couples were selected as a sample and by available sampling and replace in experimental and control groups (15 peer couples in every group). The instruments used included the Connor & Davidson Resilience Questionnaire (2010) and the Oxford Happiness Questionnaire (Argyle & Lu, 1990). After the pretest, the experimental group underwent couple therapy intervention in 10 sessions of 2 hours, but the control group did not receive any intervention. Mean, standard deviation and univariate analysis of covariance were used to analyze the data. The results of this study showed that the effect of couple therapy according to Islamic teachings on increasing resilience and happiness was significant (P <0.05).
The Holy Quran
Akbari, B, Moghtader, L, Khakbiz, K. (2020). Comparison of the effectiveness of communication skills training and cognitive-behavioral therapy in promoting marital satisfaction and happiness of couples with sexual desire disorders. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences, 27 (4), 606-612.
Alipour, A. (2005). The relationship between happiness with personality. Journal of Psychological Science, 4, (14), 123-136. (in Persian).
Argyle, M., & Lu, L. (1990). The happiness of extraverts. Personality and Individual Differences, 11, 1011-1017.
Connor, K. M., & Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor‐Davidson resilience scale (CD‐RISC). Depression and anxiety, 18(2), 76-82.
Davison, S. N, & Jhangri, G. S. (2012). The relationship between spirituality, psychosocial adjustment to illness, and health-related quality of life in patients with advanced chronic kidney disease. Journal of pain and symptom management, 1-9.
Etemadi, A, Nawabi Nejad, Sh, Ahmadi, A, & Farzad, V. (2006). Evaluation of the effectiveness of cognitive-behavioral couple therapy on intimacy of couples referring to counseling centers in Isfahan. Psychological Studies, 2 (1), 69-87. (in Persian).
Fehr, B. (2013). The social psychology of love. New York: Oxford University Press.
Finkelstein F.O, West, W, Gobin, J, Finkelstein S. H, & Wuerth, D. (2007). Spirituality, quality of life and the dialysis patient. NephrolDial Transplant, 22, 2432-2434.
Francis, L. J., Brown, I. B., Lester, D., & Philip, C. (1998). Happiness as stable extroversion: A cross-cultural examination of reliability and validity of Oxford Happiness Inventory among students in the U. K., U. S. A., Australia and Canada. Journal of Personality and Individual Diferences, 24, 167-171.
Jamali, F. (2003). A study of the relationship between religious attitudes, sense of meaning in life and mental health in students’ universities of Tehran. Degree of master of psychology. Alzahra university. Faculty of educational sciences and psychology. (in Persian).
Hadi Nejad, H., and Zarei, F. (2009). Reliability, validity, and standardization of the Oxford Happiness Questionnaire. Psychological Research, 12 (1-2 (23 consecutive), 62-77. (in Persian).
Hilles, P., & Argyle, M. (2001). Emotional stability as a Major Diemension of Happiness. Personality and Individual Differences, 31, 1357-1364.
Hills, P., & Argyle, M. (2002). The Oxford Happiness Questionnaire: a compact scale for the measurement of psychological well-being. Personality and individual differences, 33(7), 1073-1082.
Hunler OS, Gencoz T. (2005). The effect of religiousness on marital satisfaction: Testing the mediator role of marital problem solving between religiousness and marital satisfaction Relationship. Contemporary Family Therapy, 27 (1):123-36.
Jafari, F., Haj Hosseini, M., & Ghobari Bonab, b. (2018). The effectiveness of emotion-oriented counseling based on Islamic teachings on the intimacy of incompatible couples. Consulting Research (News and Consulting Research), 17 (68), 44-73. (in Persian).
Kaviany, Z, Hamid, N, & Enayati, M.S. (2014). The Effect of Religious–Based Cognitive Behavioral Therapy on Resiliency in Couples. Knowledge & Research in Applied Psychology, 57, 25-34. (in Persian).
Kayhani M, Taqvaee D, Rajabi A, & Amirpour B. (2014). Internal consistency and confirmatory factor analysis of Connor-Davidson resilience scale in female nursing students. Iranian journal of education in medical sciences, 14 (10): 851-859. (in Persian).
Lillis, J, Gifford, E, Humphreys, K, & Moos, R. (2008). Assessing spirituality/religiosity in the treatment environment: The Treatment Spirituality/Religiosity Scale. Journal of Substance Abuse Treatment, 35, 427–433.
Mahoney, A. (2005). Religion and conflict in marital solution-focused between religiosity and marital satisfaction. Contemporary Family Therapy, 27(1) 123-36.
Mehdi Nejad Ghoshchi, R., & Asadpour, I. (2017). Comparison of the effectiveness of couple therapy based on common factors with the content of Islamic teachings and without it on increasing the effective dialogue of couples. Cultural and Educational Quarterly of Women and Family, 12 (41), 23-45. (in Persian).
Mehdipour, R., and Beheshti, S., and Shafiabadi, A., and Delavar, A. (1397). Comparison of the effectiveness of Seligman positivist psychology group training and Islamic approach based on Quranic teachings on increasing the happiness of married working women. Consulting Research (News and Consulting Research), 17 (66), 32-57. (in Persian).
Myers, D. G. & E. Diener (1995) “Who is Happy?” Psychological Science, 6: 10-19.
ShahSiah, M., Bahrami, F. and Mohebi., S. (2009). The relationship between sexual satisfaction and marital commitment in Shahreza couples. Journal of Fundamentals of Mental Health, 11(3):233-238. (in Persian).
Shakib, T. (2008). Resilience. Teacher Growth, 20, 18.
Sternberg, R. J. (1994). Allowing for thinking styles. Educational Leadership, 52(3), 36-39.
The World Health Organization Quality of Life assessment. (2006). A cross-cultural study of spirituality, religion, and personal beliefs as components of quality of life. Social Science & Medicine, 62, 1486–1497.
Zadehush, S. (1390). Comparison of the effectiveness of cognitivebehavioral group therapy and classical cognitive-behavioral group therapy on marital relationship and family satisfaction. Master's thesis of clinical psychology, Isfahan University. (in Persian).
اثربخشی زوجدرمانی مبتنی بر آموزههای اسلامی بر تابآوری و شادکامی زوجین شهر اصفهان / 115
اثربخشی زوجدرمانی مبتنی بر آموزههای اسلامی بر تابآوری و شادکامی زوجین شهر اصفهان
*محمد جواد جزینی درچه
کارشناس ارشد راهنمایی و مشاوره، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمین، خمین، ایران.
حسن حیدری
استادیار گروه راهنمایی و مشاوره، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمین، خمین، ایران.
چکیده
هدف این پژوهش بررسی تاثیر زوج درمانی مبتنی بر آموزههای اسلامی بر تاب آوری و شادکامی زوجین بود. روش پژوهش نیمه آزمایشی با گروه آزمایش و کنترل و جامعه آماری شامل کلیه‌ی زوجین مراجعه کننده به کلینیکهای شهر اصفهان در سال 1395 بود که از بین آنها 30 زوج به عنوان نمونه و به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل (هر گروه 15 نفر) جایگزین شدند. ابزارهای مورد استفاده شامل پرسشنامه تاب آوری Connor & Davidson, 2010)) و شادی آکسفورد (Argyle & Lu, 1990) بود. پس از اجرای پیش آزمون برای زوجین، گروه آزمایش تحت مداخله زوج درمانی در 10 جلسه 2 ساعته قرار گرفتند، اما گروه کنترل مداخلهای دریافت نکرد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از تحلیل کوواریانس تک متغیره استفاده شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که اثر زوج درمانی مبتنی بر آموزههای اسلامی بر افزایش تاب آوری و شادکامی معنی‌دار بود (05/0P<).
کلید واژگان : زوج درمانی مبتنی بر آموزههای اسلامی، تاب آوری، شادکامی، زوجین.
The effec of couple therapy according to Islamic teachings on resilience and happiness of couples in Isfahan
Mohammad Javad Jazini Dorcheh, M.A
Counseling, Islamic Azad University of Khomein, Khomein, Iran.
Hasan Heidari, Ph.D
Academic member, Islamic Azad University of Khomein, Khomein, Iran.
Abstract
The aim of this study was to investigate the effect of couple therapy according to Islamic teachings on resilience and happiness of couples. The research method was quasi-experimental with experimental and control groups and the statistical population included all couples referring to clinics in Isfahan in 2016, from which 30 couples were selected as a sample and by available sampling and replace in experimental and control groups (15 peer couples in every group). The instruments used included the Connor & Davidson Resilience Questionnaire (2010) and the Oxford Happiness Questionnaire (Argyle & Lu, 1990). After the pretest, the experimental group underwent couple therapy intervention in 10 sessions of 2 hours, but the control group did not receive any intervention. Mean, standard deviation and univariate analysis of covariance were used to analyze the data. The results of this study showed that the effect of couple therapy according to Islamic teachings on increasing resilience and happiness was significant (P <0.05).
Keywords: couple therapy according to Islamic teachings, resilience, happiness, couples.
ازدواج مانند هر مفهومی ویژگیهایی دارد که توسط آنها شناسایی و مطرح میشود. مثلا این که ازدواج یک رابطه صمیمانه همراه با شادی، اختیار و در حال دگرگونی است. شادی تعاریف و مفاهیم متعدد فلسفی، اجتماعی و انسانی دارد که به طور کلی ناشی از چگونگی داوری درباره نحوه گذران زندگی است. این نوع داوری از بیرون به فرد تحمیل نمیشود. بلکه حالتی است درونی که از هیجانهای مثبت تأثیر میپذیرد (Myers & Diener, 1995). بر این اساس شادی بر نگرش و ادراکات شخصی مبتنی است و به حالتی اشاره دارد که مطبوع و دلپذیر است و از تجربه هیجانهای مثبت و خشنودی از زندگی نشأت میگیرد (Hilles & Argyle, 2001) طبعاً چنین حالت خوش آیندی با فقدان افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و سایر هیجانهای منفی همراه است. احساس شادی مولد انرژی، شور و نشاط و حرکت و پویائی است و همچون سپری میتواند آدمی را در برابر استرسها و مشکلات محافظت نموده و سلامت جسمی و روانی او را تضمین کند.
به نظر می‌رسد که شادی با عوامل گوناگون فردی، تربیتی، اجتماعی و حتی سیاسی و فرهنگی ارتباط داشته باشد. همچنین در برخی از کشورها، پژوهشگران برای پاسخگویی به پرسشهای متعدد مرتبط با شادی دست به مطالعات و بررسیهای گسترده ای زده اند. با توجه به نتایج سایر پژوهشها می‌توان بیان داشت که شادی با پیشایندهای مذهبی و مؤلفه‌های آن همچون جهت گیری مذهبی، مناسک گرائی، تعارض مذهبی و کامجوئی، پیوند نزدیک دارد. از دواج و زندگی خانوادگی به عنوان قوی‌ترین اثر در رضایت و شادمانی موردتأیید قرار گرفته است. عاشق شدن معمولاً به عنوان قوی‌ترین منبع هیجان مثبت محسوب میشود. (Fehr, 2013) از افراد درخواست که حالت‌های برجسته‌ی عشق را فهرست کنند و این حالت‌ها شامل نشاط، هیجان، محبت، رضایت، خندیدن و... بود. این لذّت عمیق اولیه در اثرگذشت زمان کاهش می‌یابد امّا با این وجود لذّت زیادی در ازدواج وجود دارد این بستگی به فراوانی و عمق تعامل پاداش دهنده و همچنین فراوانی تعارض در ازدواج دارد گرچه بطور غیر عادی دو حالت نیز می‌توانند درکنار هم وجود داشته باشند.
تاب‌آوري (resilience) توانايي فرد در روبرو شدن با حوادث سخت و انطباق باشرايط و بازگرداندن تعادل به زندگي خود و همچنين اجتناب از استرس زيانبار است (Yung, 1993). تاب‌آوري زناشويي صبر و تحمل زوجين در برابر دشواريها و بحرانهاي زندگي مشترک است، بدون آنکه درگير مسئله يا بيماري خاصي شوند. تاب آوري، تنها پايداري در برابر آسيب‌ها يا شرايط تهديدکننده و حالتي انفعالي دررويارويي با شرايط خطرناک نيست بلکه شرکت فعال و سازنده در محيط پيرامون خود است. توانمندي فرد در برقراري تعادل زيستي- رواني در شرايط خطرناک است Connor & Davidson, 2010)). با آموزش مهارتهايي مثل مهارتهاي ارتباطي، مقابله و ابراز وجود مي‌توان تاب‌آوري و سلامت افراد را افزايش داد (Sternberg, 1994). افراد تاب‌آور افرادي انعطاف‌پذير هستند که در شرايط سخت بدنبال راه حل هستند و سازگاري بالايي دارند (Shakib, 2008). دين و اسپانسر اعتقاد داشتند که رابطه‌هايي با تعهد بالا، انعطاف‌پذيري بيشتري نيز دارند (ShahSiah, Bahrami & Mohebi, 2009). بنابرين بين تعهد و تاب‌آوري نيز يک رابطه دوسويه وجود دارد که تعهد باعث افزايش تاب‌آوري و تاب‌آوري نيز باعث افزايش تعهد مي‌شود (Shahsiah & et al, 2009).
پژوهشها نشان می‌دهند رابطه بین دو نهاد مذهب و خانواده مثبت است، چون هر دو به ارزشهای مشابهی تاکید می‌کنند. بنابراین مذهب میتواند روابط زناشویی را تقویت کند و استحکام بخشد. نگرش مذهبی میتواند در ارتباط زناشویی موثر باشد. زیرا مذهب شامل رهنمودهایی برای زندگی و ارائه دهنده سامانه باورها و ارزشها است که این ویژگیها می‌توانند زندگی زناشویی را تحت تاثیر قرار دهند (Hunler & Gencoz, 2005) . این که افراد ازدواج را به عنوان مسئولیتی برای تمام عمر، مهرورزی به یکدیگر، فراهم آوردن اسباب آرامش همدیگر و وفاداری و تعهد به همسر چگونه بر مبنای مذهب تفسیر می‌کنند، تاثیرپذیری روابط زناشویی از مذهب را نشان می‌دهد (Mahoney, 2005). Mehdi Neghad & Asadpour (2017) در پژوهشی نشان دادند زوج درمانی مبتنی بر عوامل مشترک با محتوای آموزههای اسلامی میتواند منجر به افزایش گفتگوی موثر در آنها شود که خود میتواند میزان رضایت و شادکامی زوجین را افزایش دهد.
حجم وسیعی از مطالعات نشان داده‌اند که معنویت و دینداری میتواند یک عنصر مهم برای تسهیل زوج درمانی باشد(Davison & Jhangri, 2012; Lillis, Gifford, Humphreys & Moos, 2008; Finkelstein, West, Gobin, Finkelstein S, & Wuerth, 2007; The World Health Organization Quality of Life assessment, 2006).. Jafari, Haj Hosseini, & Ghobari Bonab (2018) در پژوهش خود نشان دادند مشاوره هیجان مدار مبتنی بر آموزههای اسلامی میتواند صمیمیت زناشویی و ابعاد آن یعنی صمیمیت عاطفی، عقلانی، روانشناختی، معنوی، زیبایی شناختی و اجتماعی را افزایش دهد. همچنین Mehdipour, Beheshti, Shafiabadi, & Delavar (2018) نشان دادند آموزش گروهی رویکرد اسلامی مبتنی بر آموزههای قرآنی میتواند منجر به افزایش شادکامی در زنان شود. همچنین این روش در مقایسه با روانشناسی مثبتگرای سلیگمن موثرتر بود. Akbari, Moghtader & Khakbiz (2020) نیز نشان دادند آموزش شناختی رفتاری به طور معناداری موجب افزایش شادکامی و رضایت زناشویی زوجین میشود.
یکی از ویژگیهای برجستة جامعة ایرانی پایبندی و اعتقاد به آموزههای اسلام است که می‌توان از این باورهای دینی و اسلامی در تدوین روش‌های زوجدرمانی بومی شده استفاده کرد. آنچه امروزه تحت عنوان زوج درمانی مشهود است تنها حاصل کار پژوهشگران عصر حاضر نیست، بلکه بسیاری از این مهارت‌ها در لابلای تعالیم الهی بخصوص در قرآن و احادیت معصومین بیان شده است. بطوری که تلاش برای برقراری ارتباط مفید وموثر با دیگران، خود شناسی، ارتباط مناسب با همسر، اصل دوستی و مودت زوجین با یکدیگر که از فصول اساسی زوج درمانی می‌باشد به کرّات در قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و احادیث منقول از سایر معصومین مورد تاکید قرار گرفته است. در جامعه امروز به خاطر رشد اقتصادی و مشکلات ناشی از صنعتی شدن این دو عامل به خوبی نمی‌تواند در خانواده مستقر باشد و شاید یکی از دلایل این امر عدم توجه خانواده‌ها و زوجین به سنتهای دینی و اسلام می‌باشد رویکردی که در زوج درمانی میتواند به این مشکل کمک نماید زوج درمانی اسلامی است که این تحقیق به آن می‌پردازد. لذا در این پژوهش، به بررسی اثربخشی زوج درمانی اسلامی بر تاب آوری و شادکامی زوجهای مراجعه‌کننده به کلینیکهای شهر اصفهان پرداخته شد. فرضیه‌های پژوهش عبارت بودند از:
1)آموزش زوج درمانی مبتنی بر آموزههای اسلامی بر شادکامی زوجین اثربخش است.
2)آموزش زوج درمانی مبتنی بر آموزههای اسلامی بر تاب آوری زوجین اثربخش است.
روش
روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: این پژوهش یک پژوهش نیمه تجربی، از نوع پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه کنترل و با گمارش تصادفی بود. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه زوجهای مراجعه کننده به کلینیکهای شهر اصفهان بود. که 30 زوج از زوجهای مراجعه کننده به صورت تصادفی به عنوان نمونه انتخاب شدند و با جایگزینی تصادفی ساده در دو گروه‌آزمایش و کنترل (هر گروه 15 زوج) قرار گرفتند. گروه آزمایش در کلاس‌های آموزشی شرکت کردند اما گروه کنترل هیچگونه آموزشی دریافت نکردند.
ابزار سنجش:
پرسشنامه شادی آکسفورد (Oxford Happiness Questionnaire): در اين پژوهش براي اندازه گيري ميزان شادي دانشجویان، از پرسشنامه شادي آكسفورد استفاده شد . اين مقياس داراي 29 سوال چهار گزينه اي است كه گزينه‌هاي آن به ترتيب از صفر تا سه نمره گذاري شد. جمع نمرات مواد آزمون ، نمره مقياس را تشكيل مي دهد. اين مقياس توسط Argyle & Lu (1990) ساخته شده است، آنها ضريب پايايي اين مقياس را به روش باز آزمايي 78/0 گزارش نموده اند، همچنين روايي سازه اين مقياس به روش واگرايي (ضريب همبستگي بين مقياس شادي آكسفورد ومقياس افسردگي بك) 52/0 - گزارش شده است (Francis, Brown, Lester, & Philip, 1998). در ايران Alipour (2005) ضريب پايايي اين مقياس را به روش آلفاي كرونباخ 93/0 گزارش نموده اند. Hadi Nejad & Zarei (2009) همبستگی بالایی بین این پرسشنامه و آزمون شخصیتی نئو به دست آوردند. در این پژوهش آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمد.
پرسشنامه تاب آوری (Resilience Questionnaire): این پرسشنامه توسط Connor & Davidson (2003) ارائه شده است و دارای 25 سوال بوده و هدف آن سنجش میزان تاب آوری بر اساس مولفه‌های شایستگی / استحکام شخصی(۲۴-۱۲-۱۱-۲۵-۱۰-۲۳-۱۷-۱۶)، اعتماد به غرایز شخصی(۲۰-۱۸-۱۵-۶-۷-۱۹-۱۴)، تحمل عواطف منفی(۱-۴-۵-۲-۸)، مهار(۲۲-۱۳-۲۱) و معنویت در افراد(۳-۹) مختلف است. طیف پاسخگویی آن از نوع لیکرت از کاملاً نادرست= ۰ تا همیشه درست= ۴ می‌باشد. برای بدست آوردن امتیاز کلی پرسشنامه، مجموع امتیازات همه سوالات با هم جمع می‌شوند. این امتیاز دامنه ای از 0 تا 100 را خواهد داشت. هر چه این امتیاز بالاتر باشد، بیانگر میزان تاب آوری بیشتر فرد پاسخ دهنده خواهد بود و برعکس. نقطه برش این پرسشنامه امتیاز 50 می‌باشد. به عبارتی، نمره بالاتر از 50 نشانگر افراد دارای تاب آوری خواهد بود و هرچه این امتیاز بالاتر از 50 باشد، به همان میزان شدت تاب آوری فرد نیز بالاتر خواهد بود و برعکس. کونور و دیویدسون ضریب آلفای کرونباخ مقیاس تاب آوری را ۸۹/۰ گزارش کرده اند. همچنین ضریب پایایی حاصل از روش بازآزمایی در یک فاصله ۴ هفته‌ای ۸۷/۰ بوده است. Kayhani, Taqvaee, Rajabi, & Amirpour (2014) در بررسی تحلیل عاملی این پرسشنامه، آلفای کرونباخ را 66/0 به دست آوردند. در این پژوهش آلفای کرونباخ 78/0 به دست آمد.
روش اجرا و تحلیل داده‌ها
برای اجرای پژوهش ابتدا آیات و روایات مربوط به آموزش زوج درمانی اسلامی مورد مطالعه قرار گرفت و بر اساس فنون این روش، ساختار جلسات تهیه شد. سپس محتوای جلسات توسط 5 متخصص حیطه زوج درمانی اسلامی مورد تایید قرار گرفت و در نهایت جلسات آموزش گروهی زوج درمانی اسلامی بر روی گروه آزمایش طی 10 جلسه‌ی 2 ساعته و هفته‌ای یکبار اجرا شد. خلاصه جلسات در جدول 1 آمده است. گروه کنترل هیچ نوع مداخلهای دریافت نکرد. بعد از پایان جلسات، گروه‌های آزمایش و کنترل مجدداً به پرسشنامه‌ها پاسخ دادند. پرسشنامه‌های هر زوج (زن و مرد) با هم جمع و به صورت یک نمره مورد تحلیل قرار گرفت. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها میانگین، انحراف معیار و تحلیل کوواریانس تک متغیری استفاده شد.
جدول 1: خلاصه جلسات زوج درمانی براساس رویکرد اسلامی
جلسات | خلاصه محتوای جلسات |
اول | اشنایی اعضا با یکدیگر .معرفی برنامه اموزشی درمانی .اشنایی با قوانین درمانی .انجام پیش ازمون |
دوم | اشنایی با تعریف ارتباط تبین اهمیت ارتباط در زندگی زوجین .شناسایی مولفه‌های ارتباط واهمیت انها .اشنایی با سبک‌های مختلف ارتباط کلامی وشناسایی وکاربرد بهترین سبک درزندگی زوجین |
سوم | تشریح نمای کلی خانواده از منظر اسلام و دستورات الهی مبتنی بر وظایف و اختیارات هر یک از همسران برای زوجین.بحت و تبادل نظر درباره مهرورزی زن نسبت به شوهر در دو حوزه الف ) ارضای جنسی شوهر وتمکین کامل برای ایشان و ب) در مورد اطاعت و احترام به شوهر. تقسیم نقش‌ها با توجه به تفاوتهای فردی، توانمندی‌ها و علایق. همکاری زوجین و فرهنگ ایثار |
چهارم | اموزش اصول ارتباطی زن وشوهر از دیدگاه اسلام وموانع وتسهیلگری‌های ارتباطی با نگاه دینی وسپس با نگاه علمی .بحث و مذاکره در مورد علایق متفاوت یکدیگر و احترام گذاشتن به این علایق. مشخص کردن وطرح ریزی فعالیت‌های مثبت به منظور لذت بردن از فعالیت‌های تفریحی مشترک وانفرادی .اشنایی با اصول برنامه ریزی ومدیریت زمان در جهت ایجاد اهداف کوتاه مدت وبلند مدت تفریحی .برنامه ریزی برای فرصت‌های تعطیلی با هدف به حداکثر رساندن لذت وبه حداقل رساندن تعارضات در تفریحات .استفاده از مهارت‌های حل مساله برای توافق روی نحوه لذت بردن هر دو زوج از یک موقعیت تفریحی . |
پنجم | بحث درباره لزوم خودشناسی وخودسازی و تغییرات در هر دو زوج که مقدمه ان شناخت ویژگیهای مثبت و منفی خود وتلاش بیشتر برای بهتر شدن است .برنامه ریزی و طراحی قوانینی برای رفت و امد با اعضای فامیل.چگونگی تکریم شخصیت و احترام به اعضای فامیل همدیگر .تلاش برای ایجاد تصویر مثبت از زندگی مشترک |
ششم | اشنایی با ماهیت و تعریف خشم.اهمیت کنترل پرخاشگری و شیوههای مدیریت خشم و ارام سازی.شیوه صحیح ابراز آن ونهایتا رسیدن به عفو وگذشت و حتی احسان طبق مدل اسلامی و الکاظمین الغیظ برای داشتن زندگی شادتر |
هفتم | اشنایی زوجین با ویژگیهای والد و مربی سالم از نگاه تربیتی اسلام .مذاکره در مورد راهبردهای تربیتی به شیوههای سازنده و با توجه به وضعیت موجود .تبادل نظر درباره راهبردهای تربیتی و پشتیبانی از رفتار تربیتی یکدیگر |
هشتم | شرح اموزهای دینی برای تحکیم و استقرار معنویت در بین زن وشوهر.بحث و مذاکره در مورد برنامه‌های فردی و مشترک مذهبی.بحث و برنامه ریزی در مورد مسافرت‌ها و مراسم‌های مشترک و فردی مذهبی |
نهم | بررسی مجدد موضوعات قبلی.گرفتن بازخورد از زوجین در مورد تاثیر جلسات اموزشی.پاسخ به سوالات زوجین و رفع ابهام‌های موجود |
دهم | جمع بندی نهایی .اجرای پس ازمون |
یافته‌ها
مشخصه‌هاي آماري نظير ميانگين و انحراف معیار تابآوری و شادکامی مربوط به گروه آزمايش و كنترل درمرحله پس آزمون در جدول 2 نشان داده شده است.
جدول 2: مشخصه‌هاي آماري تابآوری و شادکامی در گروه آزمايش و كنترل در مرحله پس آزمون
| آزمایش | کنترل | ||||
متغیرها | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||
تاب آوری | 58/237 | 44/19 | 4/165 | 11/13 | ||
شادکامی | 61/19 | 18/3 | 93/11 | 43/4 | ||
آزمون کولموگروف اسمیرنف برای نرمال بودن داده‌ها، برای متغیر تاب آوری و شادکامی بررسی شد که میزان معناداری برای هر دو متغیر 05/0<P به دست آمد و معنادار نشد. یعنی این پیش فرض تحلیل کوواریانس برقرار می‌باشد. همچنین آزمون لوین نیز در سطح 05/0 معنا دار نشد (33/0P= ، 98/0F=). به منظور بررسي معناداري ميزان تغييرات بدست آمده و تعيين اندازه اثر زوج درماني اسلامی گروهي بر افزايش ميزان تاب آوری زوجين، ابتدا نمره‌هاي پيش از مداخله تعديل شد و سپس از آزمون تحليل كوواريانس استفاده گرديد که نتايج حاصل از بررسي و تحليل اين فرضيه تحقيق، در جدول 3 آمده است.
جدول3: تحليل كوواريانس اثرات زوج درم انی اسلامی بر افزايش كلي تاب آوری
منبع تغييرات | مجموع مجذورات | درجه آزادي | ميانگين مجذورات | نسبت F | سطح معناداريp | اندازه اثر | توان آماری |
تاب آوری | 28/1990 | 1 | 28/1990 | - | - | - |
|
گروه | 6/1033 | 1 | 6/1033 | 08/35 | 002/0 | 636/0 | 93/0 |
خطا | 84/6551 | 13 | 07/85 |
|
|
|
|
كل | 828272 | 15 |
|
|
|
|
|
با توجه به اطلاعات جدول 3 اثر آموزش زوج درماني اسلامی بر افزايش تابآوری زوجين مورد مطالعه، معني دار بوده‌است ( 08/35= F و05/0P<). يعني وقتي كه اثر پيش آزمون تابآوری به صورت آماري كنترل مي‌شود بين ميزان تابآوری دو گروه آزمايش و گواه در مرحله پس آزمون تفاوت معناداري وجود دارد (05/0P<) و مي‌توان ادعا نمود زوج درماني اسلامی گروهي بر تاب آوری موثر بوده‌است و اندازه تاثير نيز برابربا 636/0 است كه مطابق با ملاك‌هاي كوهن بالاتر از حد متوسط است. بنابراین، فرضيه اول پژوهش مورد تاييد قرار مي‌گيرد.
نتایج مربوط به تعيين اندازه اثر زوج درماني اسلامی بر افزايش ميزان شادکامی زوجين، در جدول 4 آمده است.
جدول 4: تحليل كوواريانس اثرات زوج درمانی اسلامی بر افزايش شادکامی
منبع تغييرات | مجموع مجذورات | درجه آزادي | ميانگين مجذورات | نسبت F | سطح معناداريp | اندازه اثر | توان آماری |
شادکامی | 65/2500 | 1 | 65/2500 | - | - | - |
|
گروه | 35/1496 | 1 | 6/1033 | 07/88 | 002/0 | 649/0 | 97/0 |
خطا | 22/738 | 13 | 39/28 |
|
|
|
|
كل | 828272 | 15 |
|
|
|
|
|
با توجه به اطلاعات جدول 4 اثر آموزش زوج درماني اسلامی بر افزايش شادکامی زوجين مورد مطالعه، معني دار بوده‌است ( 07/88= F و(01/0P<). يعني وقتي كه اثر پيش آزمون شادکامی به صورت آماري كنترل مي‌شود بين ميزان شادکامی دو گروه آزمايش و گواه در مرحله پس آزمون تفاوت معناداري وجود دارد (05/0P<)و مي‌توان ادعا نمود زوج درماني اسلامی گروهي بر شادکامی زوجین موثر بوده‌است و اندازه تاثير نيز برابربا 649/0 است كه مطابق با ملاك‌هاي كوهن بالاتر از حد متوسط است. بنابراین، فرضيه دوم پژوهش نیز مورد تاييد قرار مي‌گيرد.
بحث و نتیجه گیری
هدف کلی از این پژوهش بررسی تاثير زوج درمانی اسلامی بر تاب آوری و شادکامی زوجین استان اصفهان بود. با توجه به نتایج به دست آمده، زوج درمانی با تکیه بر آموزههای اسلامی بر تاب آوری زوجین شهر اصفهان موثر بوده است. نتایج به دست آمده در این پژوهش همسو با نتایج Kaviany, Hamid & Enayati (2014) است. در تبیین این یافته می‌توان گفت انسان به مدد عقلي كه خداوند به او موهبت فرموده است مي تواند ذات خويش را بازيابد ، يعني مي تواند در ذات خويش به تأمل و دقت بپردازد و درك كند در چه نقطه اي از راه ايستاده است. خداوند مي فرمايد: البته انسان نسبت به خويشتن بينا و راه آشنا است (قيامت /14). نظر قرآن به اين است كه انسان همه كمالات را بالقوه دارد و بايد آنها را به فعليت برساند و اوست كه بايد سازنده و معمار خويشتن باشد. اين خود انسان است كه بايد درباره خود تصميم بگيرد و سرنوشت نهايي خويش را تعيين كند. به مصداق «من عرف نفسه فقد عرف رَبه» انسان با شناخت خود و حالتهاي نفساني خود مي تواند خداي خود را بشناسد و هدف خلقت و زندگي را دريابد و صراط مستقيم را تشخيص دهد.
درباره توانايي خودشناسي انسان ستيز بعد از كار كردن با نزديك سه هزار خانواده و ده هزار انسان مي نويسد: در عصر گسترش دانش بشري در مورد اتم و جهان خارج علم توارث انساني و ديگر عجايب جهان ما نيز مطالب تازه اي را درباره روابط انسان با انسان مي آموزيم. به عقيده من مورخان هزاره بعدي از زمان ما به عنوان شروع دوران جديدي از لحاظ رشد انسان يادخواهند كرد. زماني كه بشر توانست با تكيه بر خودشناسي و انسان شناسي زندگي راحت تري را آغاز كند. طي سالهاي متمادي تصوير انساني را كه با خوي مردمي زندگي كند ترسيم كرده ام. او كسي است كه چون خود را بشناسد خود را زيبا و مفيد مي بيند خود را درك مي كند و ارج مي نهد و مي پرورد ، انساني است واقعي كه نسبت به خود و ديگران صادق است، انساني مشتاق خطركردن و خلاق بودن و اهليت نشان دادن است و مي تواند در صورت لزوم خود را تغيير دهد و براي تطبيق با آنچه تازه است و با سابق فرق دارد راهي يابد و آنچه را از گذشته قابل استفاده است حفظ كند و باقي را كنار نهد. وقتي همه اين خصوصيات را در هم ادغام كنيد، آدمي خواهيد داشت كه از لحاظ جسمي سالم، از نظر عقلي ، روحي هشيار، با عاطفه، با محبت، بذله گو، قابل اعتماد و خلاق است، آدمي است كه ميتواند روي پاي خود بايستد، عميقاً دوست بدارد و منصفانه و به طور مؤثر مبارزه كند و با قهر و مهر خود، هر دو به نحوي كنار بيايد و تفاوت بين آن دور را تشخيص دهد و در نتيجه براي رسيدن به هدف‌هاي خود به طور مؤثري بكوشد(Birashk, 2001).
همچنین نتایج نشان داد زوج درماني اسلامی بر بهبود شادکامی زوجین موثر بوده است. در مقايسه تطبيقي با تحقيقات و پژوهش‌هاي پيشين، نتايج اين پژوهش با بخش‌هايي از تحقيقات و يافته‌هاي پیشین مانند Akbari & et al (2020) و Jafari & et al (2018)انطباق دارد. محققان مذكور در نتايج تحقيقات و يافته‌هاي خود گزارش نموده‌اند كه آموزش‌ها و مداخلات گروهي همانند آموزش زوج درماني اسلامی و مذهبی علاوه براينكه بر روي میزان سازگاری و رضامندي زناشويي زوجين تاثير داشته است همچنين به ميزان قابل ملاحظه‌اي بر موضوعات و رفتارهايي مانند ايجاد و افزایش صمیمیت زوج‌ها و حتي با روش غنی‌سازی ارتباط بين افراد بر سازگاری اجتماعی آنها هم تاثير مثبتي داشته است و علاوه برآن رويكرد زوج درماني اسلامی گروهي قادر است بر موضوعات و مولفه‌هاي ديگري از قبيل افزایش شادکامی و تاب آوری دارد.
در مطالعات در مـورد مذهب، این نتیجه به دست می‌آید که حضور قلب و ایمان در زندگی روزانـه، نقش مهمی دارد. به عـقیده بـسیاری از صاحب نظران، عالی تر ین وحدت و یک پارچگی در اخلاق مذهبی بوده و متعالی ترین معنا را به زندگی می‌دهد. نتایج پژوهش گسلین و کاپلان نیز نشان می‌دهد که آموزش‌ها ی دینی در مـحیط مذهبی خانواده، آثار دراز مدتی بر تک تک اعضا ی خانواده و همچنین بر تمام جنبه‌های زندگی اشخاص داشته است. کورتیس و الیسون در مطالعات خود از مشارکت مذهبی زوجین، نشان داده اند که هر چـه مـیزان زمان سپری شده زوجین در انجام عبادت‌‌ها بیشتر باشد، افزایش تعهد خانوادگی و نیز کاهش منازعات زناشویی را در پی داشته و رضایت مندی زناشویی بیشتری را تجربه خواهند کرد. Jamali (2003) نیز در پژوهش خود به ایـن نـتیجه دست یافته که رابطه معناداری بین نگرش‌‌های مذهبی و احساس معنابخش بودن زندگی، وجود دارد. به گفته گلن و ویور شکستن تعهد زناشویی در افرادی که از لحاظ اعتقادات مذهبی ضعیف هستند، مـشاهده میشود.
در مورد دلایل احتمالی تأثیر آموزش زوج درمانی اسلام محور بر تاب آوری و شادکامی زوجین می‌توان گفت یکی از اصولی که در این برنامه آموزشی به آن توجه فراوان شده، اصل وفـاداری و تـعهد زنـاشویی و همچنین توجه زوجین به حـقوق و مـسئولیت‌های متقابلشان در مقابل هم و تأکید بر نقش ایمان به خدا در آرامش زندگی زناشویی زوجین است. در مورد ابعاد تاب آوری نیز می‌تـوان گـفت کـه یکی از ابعاد آن، روابط ایمن است که بـه مـعنای علاقه و تمایل فرد برای تداوم رابطه زناشویی است که در این برنامه آموزشی بر آن با عنوان روابط کلامی و غیرکلامی زن و شـوهر و هـمچنین ضـرورت محبت متقابل بین آنها، اهتمام ویژه ای شده است. اسونسون و تـراهاگ نیز گزارش داده اند که در ازدواج‌های با تعهد شخصی بالا صمیمیت بیشتری وجود داشته، عشق بیشتری ابراز شده و درگـیری‌های زنـاشویی کمتری مشاهده میشود.
بعد دیگر، استحکام شخصی است که بـیانگر وفـاداری اخلاقی فرد به ازدواج است . بسیاری از الگوهای نظری بر این عقیده اند که استحکام شخصی بر احـساس وفـاداری اخـلاقی به ازدواج و رابطه زناشویی و نیز این عقیده که ازدواج یک نهاد مقدس می‌بـاشد، مـبتنی اسـت. برخی از پژوهشگران نیز بر این عقیده اند که این بعد از تعهد، به کمال اخـلاقی و مـذهبی افـراد مربوط است. در هسته این عقیده این مفهوم وجود دارد که تعهد اخلاقی فرد به ازدواج و هـمسرش، از شـرافتمندی فرد که مربوط به قول و قرارها ی قبلی و همچنین اعتقادات اخلاقی و مذهبی وی است، نـشئت می‌گـیرد. پژوهش احمدی نیز نشان می‌دهد که باورهای مذهبی زوجین، رابطه همبستگی با سـازگاری زنـاشویی آنها دارد؛ به این معنا که با افزایش باورهای مذهبی، میزان سازگاری زناشویی نـیز بـیشتر میشود. آموزش زوج درمانی اسلام محور به زوج‌ها کمک می‌کند تا راه‌های بهبود ارتباطات خـود را فـراگرفته و از الگوهای منفی که به کناره گیری یا درگیری بین آنها منجر می‌شـود، اجـتناب کنند. بر پایه این روش، افراد انتظارات و فلسفه زندگی خودرا تغییر داده و می‌توانند باورهای مـنفی زیـادی را کـه مانع برقراری ارتباط اثربخش میشود ، اصلاح کنند. این روش به زوجین کـمک می‌کند تا دلایل زیربنایی مشکلات ارتباطی خود را شناسایی کرده و از شیوههای سازنده تری برای برخورد بـا آن اسـتفاده کنند. همچنین زوجین می‌توانند در خانواده و در جریان ارتباط با همسرشان قدرت ابـداع و خـلاقیت در حل مشکلات خویش، حمایت از یکدیگر در مواقع بـحران، تـدبیر بـرای مشکلات، ارتباط صریح و اعتماد متقابل، مسئولیت پذیـری، ایـجاد مقررات و آگاهی از مسائل سایر اعضای خانواده را داشته باشند. آنها هنگام بروز تعارضات، اخـتلافات و مـشکلات زناشویی سعی نمی‌کنند کـه مـشکلات را بر دوش شـریک خـود گـذاشته یا از آنها فرار کنند، بلکه در پی بـهترین راه حـل‌ها هستند و در نتیجه برای حل تعارض‌ها موفق می‌شوند. از دیدگاه مـعنوی، هـمراهی و درمیان گذاشتن علایق، به تقویت ایـمان و مقاو مت در برابر فـشارها، پرورش حـس نوع دوستی، احساس تعلق، احـساس نـزدیکی با خدا و عشق به دیگران منجر میشود.
لذا به نظر می‌رسد راهـبردهای درمـانی متناسب با فرهنگ جامعه دیـنی و مـذهبی کـه البته با نـیازهای وجـودی انسان متناسب است، مـخصوصاً در زمـینه زوج درمانی و خانواده درمانی بسیار مورد نیاز است و غفلت از ارزشهای مذهبی در شیوههای درمانگری را می‌تـوان از دست دادن حوزه وسیع و غنی از راهبردهای درمـانی تـلقی کرد.
در تبيين و تفسير نتايج تحقيق حاضر مي توان اذعان نمود رویکرد زوج درمانی اسلامی، تلفیقی از رویکرد شناختی و رویکرد درمانی رفتاری و دربردارنده تمامی مبانی نظری این دو رویکرد است. این رویکرد مشکلات زناشویی از جمله صمیمیت را نتیجه مهارت‌های ناکارامد همسران در برقرای ارتباط و ناتوانی در حل موثر مشکلات و نعارضات، انتظارات و باورهای غیرمنطقی و تبادلات منفی رفتاری می‌داند Etemadi, Nawabi Nejad, Ahmadi, & Farzad, 2006)). در این رویکرد درمانگر هدف ویژه ای راتعیین کرده و الکوهای زمان حال زا ارزیابی می‌کند و الگوهای تازه را مانند مهارت‌های ارتباطی، حل مساله، تبادل افکار، تعیین قواعد و نقش‌ها و نحوه برخورد با تعارض را آموزش می‌دهد. در این راستا تحقق این اهداف در نهایت منجر به افزایش صمیمیت بین زوج‌ها میشود. این پژوهش بر روی زوجین شهر اصفهان اجرا شد که از این جهت در تعمیم یافته‌ها برای سایر گروه‌ها در این زمینه باید احتیاط کرد. در راستاي نتايج و يافته‌هاي پژوهش حاضر پيشنهاد مي‌شود تدارك برنامه‌هاي آموزشي با رويكرد زوج درماني اسلامی و انجام مشاوره‌هاي مستمر بعد از ازدواج و اقدامات مداخله‌اي موثر از سوي نهادهاي مسئول براي افرادي كه به عللي از زندگي مشترك خود رضايت ندارند، ميتواند آنها را در حل مشكلاتشان ياري دهد. با توجه به اثربخشي مثبت زوج درماني، شايسته است مراكز و سازمان‌هاي مسئول در زمينه مشاوره خانواده و بويژه زوج‌هاي جوان، تمهيداتي انجام دهند تا اينگونه افراد را براي شركت در جلسات مشاوره تشويق نموده و با بهره‌گيري از افراد آموزش ديده و ماهر در اينگونه مراكز با آموزش‌هاي تاثيرگذار روانشناسي در جهت كاهش مشكلات بين آنها و افزايش رضامندي زناشويي اقدام نمايند. همچنین پژوهش و کار عملی متخصصان روی این شیوه آمـوزشی، بـه مـنظور افزایش کاربرد این شیوه در کاهش مشکلات زنـاشویی و بـهبود روابـط زنـاشویی زوجـین در خـانواده‌های ایرانی با توجه به عجین بودن فرهنگ ایشان با مباحث و زمینه‌های اسلامی، میتواند مورد توجه قرار گیرد. همچنین پیشنهاد میشود از این روش آموزشی روی مـتغیرها‌ی وابسته دیگر مرتبط با زندگی زناشویی نیز استفاده شود.
منابع
The Holy Quran
Akbari, B, Moghtader, L, Khakbiz, K. (2020). Comparison of the effectiveness of communication skills training and cognitive-behavioral therapy in promoting marital satisfaction and happiness of couples with sexual desire disorders. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences, 27 (4), 606-612.
Alipour, A. (2005). The relationship between happiness with personality. Journal of Psychological Science, 4, (14), 123-136. (in Persian).
Argyle, M., & Lu, L. (1990). The happiness of extraverts. Personality and Individual Differences, 11, 1011-1017.
Connor, K. M., & Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor‐Davidson resilience scale (CD‐RISC). Depression and anxiety, 18(2), 76-82.
Davison, S. N, & Jhangri, G. S. (2012). The relationship between spirituality, psychosocial adjustment to illness, and health-related quality of life in patients with advanced chronic kidney disease. Journal of pain and symptom management, 1-9.
Etemadi, A, Nawabi Nejad, Sh, Ahmadi, A, & Farzad, V. (2006). Evaluation of the effectiveness of cognitive-behavioral couple therapy on intimacy of couples referring to counseling centers in Isfahan. Psychological Studies, 2 (1), 69-87. (in Persian).
Fehr, B. (2013). The social psychology of love. New York: Oxford University Press.
Finkelstein F.O, West, W, Gobin, J, Finkelstein S. H, & Wuerth, D. (2007). Spirituality, quality of life and the dialysis patient. NephrolDial Transplant, 22, 2432-2434.
Francis, L. J., Brown, I. B., Lester, D., & Philip, C. (1998). Happiness as stable extroversion: A cross-cultural examination of reliability and validity of Oxford Happiness Inventory among students in the U. K., U. S. A., Australia and Canada. Journal of Personality and Individual Diferences, 24, 167-171.
Jamali, F. (2003). A study of the relationship between religious attitudes, sense of meaning in life and mental health in students’ universities of Tehran. Degree of master of psychology. Alzahra university. Faculty of educational sciences and psychology. (in Persian).
Hadi Nejad, H., and Zarei, F. (2009). Reliability, validity, and standardization of the Oxford Happiness Questionnaire. Psychological Research, 12 (1-2 (23 consecutive), 62-77. (in Persian).
Hilles, P., & Argyle, M. (2001). Emotional stability as a Major Diemension of Happiness. Personality and Individual Differences, 31, 1357-1364.
Hills, P., & Argyle, M. (2002). The Oxford Happiness Questionnaire: a compact scale for the measurement of psychological well-being. Personality and individual differences, 33(7), 1073-1082.
Hunler OS, Gencoz T. (2005). The effect of religiousness on marital satisfaction: Testing the mediator role of marital problem solving between religiousness and marital satisfaction Relationship. Contemporary Family Therapy, 27 (1):123-36.
Jafari, F., Haj Hosseini, M., & Ghobari Bonab, b. (2018). The effectiveness of emotion-oriented counseling based on Islamic teachings on the intimacy of incompatible couples. Consulting Research (News and Consulting Research), 17 (68), 44-73. (in Persian).
Kaviany, Z, Hamid, N, & Enayati, M.S. (2014). The Effect of Religious–Based Cognitive Behavioral Therapy on Resiliency in Couples. Knowledge & Research in Applied Psychology, 57, 25-34. (in Persian).
Kayhani M, Taqvaee D, Rajabi A, & Amirpour B. (2014). Internal consistency and confirmatory factor analysis of Connor-Davidson resilience scale in female nursing students. Iranian journal of education in medical sciences, 14 (10): 851-859. (in Persian).
Lillis, J, Gifford, E, Humphreys, K, & Moos, R. (2008). Assessing spirituality/religiosity in the treatment environment: The Treatment Spirituality/Religiosity Scale. Journal of Substance Abuse Treatment, 35, 427–433.
Mahoney, A. (2005). Religion and conflict in marital solution-focused between religiosity and marital satisfaction. Contemporary Family Therapy, 27(1) 123-36.
Mehdi Nejad Ghoshchi, R., & Asadpour, I. (2017). Comparison of the effectiveness of couple therapy based on common factors with the content of Islamic teachings and without it on increasing the effective dialogue of couples. Cultural and Educational Quarterly of Women and Family, 12 (41), 23-45. (in Persian).
Mehdipour, R., and Beheshti, S., and Shafiabadi, A., and Delavar, A. (1397). Comparison of the effectiveness of Seligman positivist psychology group training and Islamic approach based on Quranic teachings on increasing the happiness of married working women. Consulting Research (News and Consulting Research), 17 (66), 32-57. (in Persian).
Myers, D. G. & E. Diener (1995) “Who is Happy?” Psychological Science, 6: 10-19.
ShahSiah, M., Bahrami, F. and Mohebi., S. (2009). The relationship between sexual satisfaction and marital commitment in Shahreza couples. Journal of Fundamentals of Mental Health, 11(3):233-238. (in Persian).
Shakib, T. (2008). Resilience. Teacher Growth, 20, 18.
Sternberg, R. J. (1994). Allowing for thinking styles. Educational Leadership, 52(3), 36-39.
The World Health Organization Quality of Life assessment. (2006). A cross-cultural study of spirituality, religion, and personal beliefs as components of quality of life. Social Science & Medicine, 62, 1486–1497.
Zadehush, S. (1390). Comparison of the effectiveness of cognitivebehavioral group therapy and classical cognitive-behavioral group therapy on marital relationship and family satisfaction. Master's thesis of clinical psychology, Isfahan University. (in Persian).