طریقت رهبانی دومینیکی و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آن در قرون وسطا

محورهای موضوعی :

اکرم ارجح ¹ , شهرام پازوکی ² , طاهره حاج ابراهیمی ³

1 - دانشجوی دکتری ادیان و عرفان تطبیقی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، ؛تهران، ایران
2 - استاد، پژوهشگاه حکمت و فلسفه، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه ادیان وعرفان، واحد علوم وتحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/10/17 تاریخ پذیرش : 1403/04/17 تاریخ انتشار : 1403/12/20

کلید واژه: دومینیکی‏ها, طریقت واعظان, زنان عارفِ مسیحی, فرانسیسی‏ها, رهبانیت مسیحی, تفتیش عقاید, جنگ¬های صلیبی,

چکیده مقاله :

طریقت دومینیکی یا طریقت واعظان یک حرکت اصلاح¬طلبانه در بستر رهبانیت مسیحی در قرون وسطا با شعار فقر، موعظه، آموختن، و تبلیغ انجیل بود. این طریقت افزون بر کنشگری اجتماعیِ رایج راهبان، مانند انجام امور خیریه و یاری رساندن به فرودستان و کتابت نسخه¬های آثار دینی، در زمینه علم¬آموزی و پرورش متکلمان و عارفان برجسته، کسب کرسی¬های استادی در دانشگاه¬های اروپا حضور جدی داشت و میان عرفان و علم پیوند برقرار کرد. همچنین وجود شاخه زنان عارف و راهبه در این طریقت با تالیف آثار عرفانی و کنشگری سیاسی و اجتماعی بر رهبانیت مسیحی بسیار تاثیرگذار بود. اهتمام هنرمندان پیرو این طریقت به خلق آثار هنری نیز با بهره¬مندی از نمادها و عناصر وابسته به طریقت دومینیکی انجام می¬شد. کنش در خور توجه دیگر این طریقت مشارکت در امور سیاسی-دینی از جمله مبارزه با بدعت‏گذاران، شرکت در جریان تفتیش عقاید و جنگ¬های صلیبی و تبلیغ و تبشیر از جمله در سرزمین¬های اسلامی بود. همه این تلاش‏ها برای پاسداری از ایمان¬ در جامعه مسیحی با محوریت موعظه بود، چنان¬که حتی متکلمان و عارفان مشهور نیز به میان مردم می¬آمدند و موعظه می¬کردند. در مجموع دومینیکی‏ها در حیات دینی- اجتماعی مسیحیت کاتولیک و تاریخ رهبانیت و اروپای قرون وسطا حضوری چند جانبه داشته و جریان¬ساز بر اساس انگاره وعظ بوده¬اند.

چکیده انگلیسی:

The Dominican order or the Order of preachers in the Middle Ages, in addition to the common social activism , such as charity and writing religious manuscripts, had a serious presence in the field of education and training of prominent theologians and mystics, gaining professorships in European universities And in the field of spiritualism, connected mysticism and theosophy. The existence of mystical women and nuns in this Order had a great impact on the flow of Christian monasticism with the creation of mystical works and political and social activism. The efforts of the monks and artists to create works of art have also been done by benefiting from the symbols and elements related to the Dominican Order. Another action has been participation in political-religious affairs, including the fight against heretics, participation in inquisitions, crusades, and preaching and evangelism, including in Islamic lands. All these efforts were to protect the faith which was done with the focus of preaching in different communities, so that even famous theologians and mystics came to the people and preached. Totally, the Dominicans have had a multifaceted presence in the religious-social life of Catholic Christianity and the history of monasticism and Europe in the Middle Ages.

متن کامل:



151

طریقت رهبانی دومینیکی و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آن در قرون وسطا

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 151-173 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 &  Winter 2024

 

The Dominican monastic order and its social and cultural functions in the Middle Ages

 

Akram Arjah

PhD student of Comparative Religions and Mysticism, Department of Science and Research, Islamic Azad University, Tehran, Iran, [e-mail]

Shahram Pazouki

Professor, Wisdom and Philosophy Research Institute, Tehran, Iran (corresponding author), [e-mail]

Taherh Haj Ebrahimi

Associate Professor, Department of Religions and Mysticism, Science and Research Unit, Islamic Azad University, Tehran, Iran, [e-mail]

 

 

Abstract:

The Dominican order or the Order of preachers in the Middle Ages, in addition to the common social activism , such as charity and writing religious manuscripts, had a serious presence in the field of education and training of prominent theologians and mystics, gaining professorships in European universities And in the field of spiritualism, connected mysticism and theosophy. The existence of mystical women and nuns in this Order had a great impact on the flow of Christian monasticism with the creation of mystical works and political and social activism. The efforts of the monks and artists to create works of art have also been done by benefiting from the symbols and elements related to the Dominican Order. Another action has been participation in political-religious affairs, including the fight against heretics, participation in inquisitions, crusades, and preaching and evangelism, including in Islamic lands. All these efforts were to protect the faith which was done with the focus of preaching in different communities, so that even famous theologians and mystics came to the people and preached. Totally, the Dominicans have had a multifaceted presence in the religious-social life of Catholic Christianity and the history of monasticism and Europe in the Middle Ages.

 

Keywords: Dominicans; the way of preachers; Christian mystical women; the French; Christian monasticism; inquisition; Crusades

 

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 151-173 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 &  Winter 2024

 

طریقت رهبانی دومینیکی و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آن در قرون وسطا¹

 

اکرم ارجح 2

شهرام پازوکی3

طاهره حاج ابراهیمی 4

 

چکیده

طریقت دومینیکی⁵ یا طریقت واعظان⁶ یک حرکت اصلاح­طلبانه در بستر رهبانیت مسیحی در قرون وسطا با شعار فقر، موعظه، آموختن، و تبلیغ انجیل بود. این طریقت افزون بر کنشگری اجتماعیِ رایج راهبان، مانند انجام امور خیریه و یاری رساندن به فرودستان و کتابت نسخه­های آثار دینی، در زمینه علم­آموزی و پرورش متکلمان و عارفان برجسته، کسب کرسی­های استادی در دانشگاه­های اروپا حضور جدی داشت و میان عرفان و علم پیوند برقرار کرد. همچنین وجود شاخه زنان عارف و راهبه در این طریقت با تالیف آثار عرفانی و کنشگری سیاسی و اجتماعی بر رهبانیت مسیحی بسیار تاثیرگذار بود. اهتمام هنرمندان پیرو این طریقت به خلق آثار هنری نیز با بهره­مندی از نمادها و عناصر وابسته به طریقت دومینیکی انجام می­شد. کنش در خور توجه دیگر این طریقت مشارکت در امور سیاسی-دینی از جمله مبارزه با بدعت‏گذاران، شرکت در جریان تفتیش عقاید و جنگ­های صلیبی و تبلیغ و تبشیر از جمله در سرزمین­های اسلامی بود. همه این تلاش‏ها برای پاسداری از ایمان­ در جامعه مسیحی با محوریت موعظه بود، چنان­که حتی متکلمان و عارفان مشهور نیز به میان مردم می­آمدند و موعظه می­کردند. در مجموع دومینیکی‏ها در حیات دینی- اجتماعی مسیحیت کاتولیک و تاریخ رهبانیت و اروپای قرون وسطا حضوری چند جانبه داشته و جریان­ساز بر اساس انگاره وعظ بوده­اند. 

 

کلید واژه: دومینیکی‏ها؛ طریقت واعظان؛ زنان عارفِ مسیحی؛ فرانسیسی‏ها؛ رهبانیت مسیحی؛ تفتیش عقاید؛ جنگ­های صلیبی

1. مقدمه

پرسش‏ از چگونگی شکل‏گیری کارکردهای اجتماعی و فرهنگی در طریقت‏های رهبانی مسیحیت کاتولیک از جمله طریقت دومینیکی است. بویژه مشارکت این طریقت‏ها با وجود گرایش انزواطلبانه در صومعه‏ها.

در این مقاله با اشاره به پیشینه رهبانیت که در مسیحیت تا پایان قرون وسطا، حضوری چند جانبه داشته، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی طریقت دومینیکی با محوریت مفهوم «موعظه » در چهار محورِ علم و آموزش، زنان، سیاست و هنر مورد مطالعه قرار می‏گیرد. برای دستیابی به اهداف این پژوهش پرسش‏هایی را می‏توان مطرح کرد:

- شیوه علم‏آموزی درون و برون صومعه‏ای دومینیکی‏ها چیست و متکلمان و عارفان وابسته به این طریقت در نظام فکری-فلسفی مسیحیت کاتولیک چه تاثیری داشته‏اند؟

- طریقت دومینیکی تا چه اندازه زنان را به صحنه اجتماع آورد و شیوه آموزش و کنشگری اجتماعی و عرفانی زنان وابسته به این طریقت چگونه بوده است؟

- در اروپای کاتولیک که دستگاه پاپی از سیطره و قدرت بسیاری برخوردار بود، آیا صومعه‏ها و راهبان وابسته به طریقت‏ دومینیکی، در سیاست به لحاظ نظری و عملی مشارکت داشته‏اند؟

- رابطه هنر و رهبانیت به طور عام و هنر و دومینیکی‏ها بطور خاص چگونه ارزیابی می‏شود؟

گرچه الهی‏دانان، فیلسوفان و عارفان برجسته‏ای به طریقت دومینیکی وابسته‏اند، اما به سبب تمرکز مقاله بر کارکردهای اجتماعی و فرهنگی، تنها به برخی از آرا و نظریات آنان به اختصار اشاره خواهد شد.

 

2. پیشینه رهبانیت

مسیحیت دینی عرفان محور است. جنبه فردی آن در ارتباط بی‏واسطه با خداوند یا اتحاد با خدا و جنبه اجتماعی آن در حیات‏بخشیدن به جامعه مسیحی، تعریف می‏شود. نخستین گرایش در منش راهبانی از پیروان مسیح در اورشلیم مشاهده شد که مانند واعظی مجرد، خود را وقف خداوند کرده بودند. در حرکت آنان انگاره وعظ به ظهور رسیده بود. کارکرد دیگرِ، حیات بخشی با خدمت‏رسانی عملی شکل می‏پذیرد. این شیوه نیز از ابتدا در میان گروهی از زنان پرهیزکار که خود را وقف عبادت و خدمت به مردم می‏کردند و از پیشگامان حرکتِ رهبانی به شمار می‏آمدند، آغاز شده بود.

با آغاز سده چهارم، رهبانیت ابتدا در شرق با گروهی موسوم به «پدران صحرا⁷»، به سامان‏یافتگی نزدیکتر می‏شد. آنان احساس اتحاد با خدا را در مکانی مقدس مانند صحرا تجربه کردند و به آموزش نوعی زندگی آگاهانه در جامعه مسیحی پرداختند (Rubenson, 2015:41). تاثیر این «عرفانِ عزلت‏گزین» را در حیات معنوی بزرگان مسیحی مانند آوگوستین⁸ و جذب او به این شیوه سلوک می‏توان مشاهده کرد. آگوستین با کتاب اعترافات و تاکید بر حیات درونی انسان، پژوهش‏ متهورانه‏ای درباره «خود» و خودکاوی را ارائه و افزون بر آن اندیشۀ یونانی را به عرفان مسیحی وارد کرد (آگوستین، 1380: 243).

حیات فردی و اجتماعی مسیحیان از اواخرسده ششم که شمار عزلت گزیدگان رو به فزونی نهاد، و دیرنشینی در هر دو بخش شرقی و غربی کلیسا ریشه دوانید، دستخوش تحولاتی گردید. در این دوره با تدوین قاعده‏نامه‏ پیشوای رهبانیتِ غرب، بندیکت⁹ (480-542م) اهل نورسیا¹⁰ از ایتالیا، الگوی زندگی رهبانی اجتماعی نوینی به جامعه مسیحی ارائه شد (بندیکتوس قدیس 1396، 59- 61).

رهبانیت ساختار‏یافته در پایان سدۀ یازدهم، با شکوفایی اقتصادی و افزایش جمعیت شهرهای اروپا و نیز آغاز جنگ‌های صلیبی روبرو شد. پس از آن جریان‏های اصلاح‏طلبانه رهبانی مانند طریقت کلونی¹¹ یا کارتوزیان¹² و طریقت اصلاح‏گر سیسترسی¹³  به گرایش‏های دنیاگرانه در جامعه و میان طریقت‏های رهبانی، واکنش نشان دادند. از تاثیرگذارترین عارفان، برنارد کلروویی¹⁴ (1091-1153م)، دومین بنیانگذار طریقت سیسترسی، بود که حرکتش بر تجدید حیات باطنیِ جامعه مسیحی مبتنی بود. او با عشق خدا و زندگی زاهدانه و کنشگری اجتماعی، نمونه عارفی با سلوک فردی و اجتماعی بود و حتی بر بیان ارزش‏ها در هنرهایی مانند موسیقی و معماری و

تذهیب اصرار می‏ورزید (اندرهیل، 108-111؛ (Casey,2015:147.

در سده یازدهم، اروپای غربی با انگیزه‌های گوناگونی به توسعه طلبی و ستیزه‌‏جویی با ملت‌های غیرمسیحی در اسپانیا و خاورمیانه پرداخت و در جریان آنها نخستین فرقه‌های شهسواری، با جنبه‏های دوگانۀ دینی- نظامی، شکل گرفت. از معروف‌ترین آنها فرقه راهبان صلیبی¹⁵ و فرقه پرستاران‏اند¹⁶ که از قواعد زاهدانه پیروی می‌کردند، این حرکت به این معنی است که نظامیگری، جنبه رهبانی یافته بود(ولد، 1389: 13).

 

2-1. طریقت‏های سائل یا مندیکنت

طریقت‌های سائل یا گدا¹⁷ در سده سیزدهم در واکنش به آنچه آنان سستی در رهبانیّت می‏دانستند، پدید آمدند و به سبب ایجاد تمایز با کشیشان، اعضای آنها برادر¹⁸خوانده می‌شدند و شامل چهار طریقت فرانسیسی¹⁹، دومینیکی، کارملیتی‌²⁰ و آگوستینی‌²¹بودند. این طریقت‏ها در واقع حرکت انتقادی در جریان رهبانیت با پیام و انگیزه متفاوتِ موعظه و خدمت به مردم بودند.

اصل فقر و خودداری از پذیرش موقوفات، برای فرایرها بسیار مهم بود و آنان تملک را مانع رهبانیت می‏دانستند. این راهبان با درخواست و گدایی کردن به میان مردم می‏رفتند و برای تحصیل و موعظه، در حرکت بودند. از نظر آنها یک راهب مسیحی می‏تواند میان مردم زندگی کند، اما از آنِ جهان آنان نباشد.

از طرفی پیش‏زمینه اجتماعی این نوع گرایش پس از تجربه یک دوره توسعه اقتصادی و ظهور نخستین بارقه‏های سرمایه‏داری در اروپا و دانشگاه‏های در حال شکل‏گیری، گرایش به رهایی از انزوا برای جامعه‏ای پویاتر با زمینه‏های دگراندیشی دینی برضد روحانیت بود و جریان رهبانیت آن را برنمی‏تافت (Lawrence,2015:220). 

از این میان، دو طریقت فرانسیسی‏ و دومینیکی‏ به صورت موازی و با شباهت بسیار در انتشار رهبانیت اجتماعی و مردم‏گرا و بنیانگذاری صومعه‏های پرشمار، پس از طریقت بندیکتی و گذشت

هفت‏صد سال، دو جریان تحول‏ساز رهبانی به شمار می‏آمدند.

فرانسیس آسیزی²² (1182-1226م)، بنیانگذار طریقت فرانسیسی، به عنوان محبوب‌ترین قدیس قرون وسطا و نوآورنده عرفانی شاعرانه و مسیح‏محور شناخته می‏شود. انگیزه  او که در برخی طریقت‏های دیگر این دوره نیز مطرح شده است؛ بازگشت به اناجیل بود که نشان از نوعی رویگردانی از زمان خود دارد (آندرهیل ، 1392: 121-125).

فرانسیسی‏ها خود را برادران کوچک‏تر یا کهتر می‏خواندند زیرا خود را کوچک‏ترین خدمتگزاران مسیح می‏شمردند. آنان مردم‏گرا بودند و در گروه‏های مختلف جامعه نفوذ بسیار داشتند. وجود شاخه زنان راهبه به نام «کلاراهای فقیر» و نیز گروه سوم برای مردان و زنان غیرکلیسایی که نمی‌توانستند به سبب وابستگی‌های خانوادگی یا شغلی، زندگی خود را رها کنند، بیانگر حضور اجتماعی استوار آنان است. پیروان فرانسیس واعظان توانایی بودند و با جریان تفتیش عقاید نیز همکاری می‏کردند و برخی از آنان به مقام اسقفی و پاپی رسیدند( (Powell, 2015: 506.

 

3. طریقت دومینیکی

طریقت دومينيكی یا فرقه واعظان را دومينيك د گوزمان²³ (1170ـ1221م) بنيان نهاد. شعار این جنبشِ رهبانی، فقر، موعظه، آموختن و حرکت بیش از سکون بود. دومینیک در 1170م در كالاروئگا²⁴، در اسپانيا در خانواده‌اى اشرافى متولد شد. پس از تحصيل علوم مقدماتى به کلیسای جامع اُسما²⁵ پيوست و به طریقت آگوستينی گرایش پیدا کرد. دومینیک در مأموريتی به شمال اروپا، از عقايد آلبيژنی‏ها²⁶ آگاه شد. آلبیژنی‏ها یا کاتارها²⁷ فرقه‌اى منسوب به آلبى²⁸، ناحيه‌اى در جنوب فرانسه، بودند و به دوگانه‏انگاری برگرفته از تعالیم مانی باور داشتند. دومینیک نه سال در میان آنان به موعظه پرداخت، و با بدعت‏آمیز دانستن عقاید آنان از سوی کلیسای کاتولیک، راه مبارزه با کژآیینی آنان را زندگى فقيرانه و تبلیغ انجیل و آموختن الهيات مسيحى می‏دانست. در این مرحله و با ایمان به ضرورت موعظه کردن و برای دستیابی به آن دانایی که پیش‏شرط موعظه‏ای موثر بود، نقطه عطفی در شکل‏گیری طریقت دومینیکی پدید آمد(Flinn, 2007: 236؛ (Izbicki, 2015:412.

دومينيك با الگویی از مسیحیتِ نخستین در میان مردم سفر و موعظه می‏کرد و در پی بنیان نهادن تشکیلات جدیدی بود تا راهبان بتوانند با شناخت عمیق، مشکلات دینی مردم را پاسخگو باشند و هم موعظه‏گری فعال و هم مراقبه‏گری اهل مطالعه باشند.

دومینیک در 1217 -1221م به سازماندهی طریقت دومینیکی و گسترش آن در تولوز²⁹، پاريس، بولونيا³⁰، مادريد و رم ادامه داد؛ به‌طورى‌كه دانشگاه‏هاى پاريس و بولونيا مراكز اصلى تكوين و توسعه آموزه‌هاى آنان بود. دومینیک تشکیلات  رهبانی خود را بر اساس نظام استانی طراحی کرد که الگوی مناسبی برای اداره امور کشور نیز بود. در این دوره کنشگری راهبان دومینیکی افزون ‌بر صومعه‌نشينى، انجام موعظه‏های تبليغى و تربيت نمايندگانى براى پاسخگويى به مسائل اعتقادى مردم در شهرها بود. گرایش مردمی و نیاز به موعظه، این طریقت را به طبقات مختلف جامعه وابسته می‏کرد (Vicaire, 2003: 828).

در1221م دومینیک درپنجاه سالگی به بولونیا بازگشت و در صومعه‏ای کوچک بدون هیچ دارایی از دنیا رفت. او براساس زندگی مسیح‏گونه‏اش که در فقر و ریاضت، نیایش و کوشش برای نجات دیگران سپری شده بود، در 1224م قدیس شناخته شد و آرامگاهی در کلیسای بولونیا با تصویری برگرفته از نمادهای دومینیکی، با جامه‏ای سیاه و سفید و ستاره‏ای برپیشانی‏، براساس رویای مادرش، برایش ساختند. او در این تصویر به مثابه سگ پروردگار است که از گله‏اش در مقابل گرگ‏های بدعت‏گذار حمایت می‏کند . دومینیکی‏ها که روی لباس سفید خود ردای مشکی می‏پوشیدند به برادران سیاه یا سیاهپوش، شهرت داشتندTimko, 2015:410; Izbicki, ) 2015:412)

شناخت شخصیت عرفانی دومینیک تنها به چند نامه‏ از او محدود می‏شود. گفته شده دومینیک برای موعظه کلام خدا تایید الهی داشت و زمانی که در سنت پیتر رم در حال دعا بود، پطرس و پولس بر او ظاهر شدند و به او گفتند: «برو موعظه کن، زیرا تو از سوی خدا برای این خدمت برگزیده شده‏ای». این روایت به مفهوم «موعظه» که با ندایی از آسمان آغاز شده، قداست می‏بخشد (Fanning, 2001: 92).

 

4. کارکردهای اجتماعی و فرهنگی طریقت دومینیکی

کارکردهای اجتماعی و فرهنگی طریقت دومینیکی را در چهار محور علم و آموزش و عرفان؛ زنان؛ سیاست و هنر می‏توان بررسی کرد که همه ناظر به موعظه هستند:

 

1-4. علم و آموزش و عرفان

در زمینه علمی و آموزشی، دومینیکی‏ها هم از نظریه‏پردازان کلام و عرفان به شمار می‏آیند و هم در طریقت خود برای آموزش برنامه‏ریزی و سازماندهی ویژه‏ای داشتند که شامل آموزش درون‏صومعه‏ای و تعلیم راهبان، و ارتباط برون‏صومعه‏ای با دانشگاه‏ها و مدیریت و سازماندهی کتابخانه صومعه‏ها می‏شود.

 

1-1-4. آموزش راهبان

برنامه آموزشی دومینیکی‏ها شامل سخنرانی‏های روزانه و کتاب لمبارد³¹ (جملات چهارگانه پیتر لمبارد)منسوب به پیتر لمبارد³²، و یک بحث هفتگی به زبان لاتین و آموزش زبان لاتین بود. راهبان پس از دو سال از مدارس عمومی به مدرسه استانی فرستاده می‏شدند. در سده چهاردهم شمار مدارس عمومی وابسته به دومینیکی‏ها به بیست مدرسه، در سراسر اروپا رسید که بیانگر توسعه علمی-آموزشی در این طریقت است.

مدارس استانی در صومعه‏های استان‏ها برپا می‏شد و معمولا ده‏ها و گاه صدها صومعه را زیر نظر داشت. در این مدارس منطق ارسطو تدریس می‏شد و راهبان پس از دو یا سه سال فراگیری منطق، دو سال در مدارس استانی، فلسفه به ویژه متون فلسفی ارسطو و مباحث فیزیک و روح را مطالعه می‏کردند. تاکید بر منطق و فلسفه ارسطو در مدارس مردان به پیروی از برنامه درسی دانشگاه بود، زیرا که در سده سیزدهم آرای ارسطو در تمام زمینه‏های آموزش عالی نفوذ کرده بود (Grendler, 2015: 430).

کتابخانه‏ برای پشتیبانی آموزش و عبادت، بخش جدایی‏ناپذیر صومعه‏ بود و داده‏ها نشان از آن دارد که اتاق تحریر صومعه‏ها بسیار پرکار بود. این کتابخانه‏ها مرجع مهمی برای جمع‏آوری کتاب‏های علمی و حتی منابع اومانیستی (انسان‏مدار) در سده‏های بعد بودند (Stwart, 2015: 765؛گرین‏بلت، 1397: 226-230). کتابخانه‏های صومعه‏های دومینیکی در این زمینه شاخص بودند، چنان‏که گاه نسخ خطی کتب اسلامی نیز در آنها یافت شده است، مانند نسخه‏ای از کتاب اخلاق محسنی، از حسین واعظ کاشفی در کتابخانه صومعه ماریا روتاندا در وین اتریش (هالف آپ،1392 : 74).

 

2-1-4. دومینیکی‏ها، الهیات مسیحی ، دانشگاه

نقش دومينيكی‏ها ، در نظریه‏پردازی در کلام و عرفان مسیحی و حضور در مراکز علمی درخور توجه است. از طرفی با وجود متکلمان بزرگی مانند آلبرت كبير³³ (مرگ1280م) ،الهی‏دان و محققی نوآور در بسیاری زمینه‏ها از جمله جانورشناسی، و توماس آكوئينى³⁴ (حدود1225-1247م) ،به‌عنوان بزرگ‌ترين فيلسوف مسيحى قرون وسطا، نخستين طریقتی بود كه در دانشگاه پاريس و شمارى ديگر از مراكز علمى در اروپاى قرون وسطا صاحب كرسى الهيات شد. در این دوره، دانشگاه‏ها در آموزش، جایگزین صومعه‏ها شده بودند. در پایان سده پانزدهم و شانزدهم، بیشتر دانشگاه‏های ایتالیا دو راهب برای تدریس الهیات به دانشگاه‏های خود افزودند، یک راهب دومینیکی برای تدریس الهیات تومایی³⁵ و یک راهب فرانسیسی برای تدریس الهیات دانس اسکوتوس(Grendler, 2015: 431)³⁶.  

در این زمان تفسیر دانش مسیحی در رویارویی با اندیشه‏های یونانی و تفسیر آرای ارسطو مشکل‏ داشت و کلیسا به آرای ارسطو روی خوش نداشت. از طرفی الهیات اسلامی توسعه بسیاری یافته بود و مکتب آگوستینی که بر الهیات مسیحی سیطره داشت، دچار بحران بود و ضرورت بینش تحلیلی و عقلی را می‏طلبید و متالهان دومینیکی در این زمینه حضور جدی داشتند (کونگ 1384، 160؛Boland, 2015: 22 ).

از عارفان وابسته به دومینیکی‏ها، مایستر اکهارت³⁷ (1260-1327م) است که در واقع متکلم بود. آموزه‏های عرفانی‏ او به تدریج در منابع اصلی عرفان مسیحی جای گرفت. در 1323م اسقف اعظم کلن او را به سبب شماری از عقایدش به اتهام بدعت احضار کرد. اکهارت در 1327م از دنیا رفت و پاپ در 1329م بخشی از تعالیم وی را مردود اعلام کرد (Woods, 2015: 422). اکهارت که مانند توماس آکوئینی از دانشمندان مسلمان مانند ابن‏رشد و ابن‏سینا تاثیر پذیرفته بود، الهیات عرفانی پیچیده‏ای را مطرح کرد. چنان‏که دربارۀ رابطه عمل و نظر خوانشی متفاوت را بازگو کرد؛ که نکته‏اش تاکید بر باطن را به فعل درآوردن و فعل را به ساحت باطن کشاندن است (ردلر، 1397: 86). او همچنین تفسیری متفاوت از تثلیث داشت، از نظر او میان خدا و جهان گونه‏ای پیوستگی وجود دارد و خدا در مقام ذات، نیستی محض و برهوت ³⁸و عاری از هرگونه تعین و به تعبیر او «تاریکی الوهیت ازلی» است و در آن جایگاه انسان به خدا می‏رسد. همچنین خدا در مقام خالقیت در اشخاص ثلاثه، پدر و پسر و روح‏القدس، تجلی می‏کند (پازوکی، 1395: 179).

نکته درخور توجه دیگر درباره وجوه زبانی است. با اینکه دومینیکی‏ها به زبان لاتین وابستگی داشتند، اکهارت موعظه‏هایش را به زبان آلمانی تنظیم می‏کرد. این کار سبب تقویت این زبان شده بود و این نکته بیانگر پیوند عرفان و زبان و سهمی است که عارفان در تکوین زبان، به ویژه زبان آلمانی داشتند (کورت، 1400: 212).

شاگردان اکهارت، هاینریش سوسو³⁹ (1296-1366م) ، با قلم شاعرانه‏اش و یوهانس تاولر⁴⁰(1300-1361م) با تشکیل حلقه «دوستان خدا» راه اکهارت را پاس داشتند.

نخبگان دومینیکی مانند آلبرت کبیر و توماس آکوئینی و مایستر اکهارت، به مفهوم واقعی کلمه واعظ بودند و افزون بر اندیشه‏ورزی و استادی دانشگاه، وظیفه سازماندهی جامعه دینی را بر عهده داشتند و حتی بسیار با پای پیاده سفر می‏کردند و برای دانشگاهیان و مردم عادی موعظه می‏کردند (کورت، 1400: 49).

 

2-4. زنان راهبه و عارف

رهبانیت و عرفان قرون وسطا را بدون حضور زنان نمی‏توان شناخت. بسیاری از آنان به عنوان عارف، هنرمند، کنشگر اجتماعی و سیاسی و معلم شناخته می‏شدند و در قرون وسطا نقش اجتماعی مهمی داشتند. ورود زنان به طریقت‏ها و صومعه‏ها از آنجا ‏که آنان موقعیت‏های اندکی برای پیشرفت داشتند، یک نقطه حیاتی به شمار می‏آمد English, 2005: 529)).

طریقت دومینیکی در پيوستن و آموزش زنان به سلوک‏ رهبانی از اهميت بسیاری برخوردار است و آثار آن را در اعتلای حيات معنوى سه گروه از زنان می‏توان بررسی نمود. نخست زنان نام‏آوری که در صومعه‏های دومینیکی آموزش دیدند ولی به طریقت‏های دیگر پیوستند؛ گروه دوم راهبه‏ها و زنان کنشگر دومینیکی و گروه سوم زنانی در اجتماع که مورد حمایت صومعه‏های دومینیکی بودند.

دومینیک بر اساس نگرش اجتماعی خود برای نجات جامعه مسیحی، به جمعیت زنان توجه ویژه داشت. او در 1207م وقتی زنان به سبب فقر، جذب فرقه آلبیژنی‏ می‏شدند، صومعه‏ای در پروئیل برای آنان بنا نهاد و حتی مسئولیت صومعه زنان در سن‏سیستو⁴¹ در رم را خود برعهده گرفت. شاخه زنان دومینیکیِ آلمان نیز مهم‏ترین گروه زنان این طریقت به شمار می‏آید (Fanning, 2001: 180 (Timko, 2015: 410;

هیلدگارد بینگنی⁴²، نویسنده، عارف، شاعر و موسیقی‏دان و مشتیلد ماگدبورگی⁴³، نویسنده کتاب شش جلدی نور فیض پروردگار، دو شخصیت نام‏آور عرفان مسیحی‏، از آموزش در صومعه‏ها و تعالیم دومینیکی برخوردار شده‏اند. تاثیر نویسندگان دومینیکی بر آثار مشتیلد ماگدبورگی که با اشعار عاشقانه و مناجات هایش شناخته می‏شود، روشن است. او احتمالاً با آرای توماس آکوئینی آشنا بوده، اما عمیق‏ترین تأثیر و به‏ویژه عناصر نوافلاطونی، آگوستینی، را از آلبرت کبیرگرفته است (Dickens, 2009: 73). 

زنان مجاز به موعظه نبودند و بیشتر به کنشگری فکری تشویق می‏شدند؛ ازاین‏رو شماری از آنان به نوشتن سرگذشت خود و وضعیت جامعه و گروهی از زنان عارف به شرح مکاشفات خود ‏پرداختند و از حمایت و آموزش بزرگان دومینیکی مانند مایستر اکهارت و جان تاولر وهنری سوسو برخوردار گردیدند. از مهم‏ترین عارفان زن تاثیرگذار در این طریقت علاوه بر کاترین سی‏ینایی⁴⁴ (1347-1380م)، مارگارت ابنر⁴⁵ (1291-1351م)،کریستین ابنر⁴⁶ (1277-1356م)، آدلهاید‏ لانگمن⁴⁷ (1360-1375م) و الیزابت استاگل⁴⁸ (مرگ1351م) بودند. اینان به نوشتن سرگذشت خود و دیگر خواهران در این اجتماع و نیز نامه‏هایی که عرفان عمیق‏شان را روشن می‏کرد، می‏پرداختند. 

دیگرکارهای عملی هم در این مراکز کتابت و تذهیب نسخ خطی بود. بسیاری از صومعه‏های زنان، آموزش دختران را بر عهده داشتند و بر زنان جامعه تاثیر می‏گذاشتند؛ برای نمونه در سده چهاردهم بسیاری از خانواده‏های شهری در اروپا، دخترانشان را برای تحصیل به صومعه‏ها می‏فرستادند. کتب آموزشی این صومعه‏ها مانند دفتر کوچک بانوی ما،کتاب ساعات و تسبیح به لاتین و مجموعه‏ای از مزامیر، سرودها و نیایش‏ها، اغلب در ستایش حضرت مریم، بود. راهبه‏ها اجازه نداشتند صومعه را ترک کنند، فقط مربیان مرد وابسته به طریقت‏های سائل (فرایرها) که برخی از آنان آموزش دانشگاهی دیده بودند، اجازه داشتند برای آموزش به صومعه بیایندStoudt,) Grendler,2015:411 (2015:430;.

کاترین سی‏ینایی، تاثیرگذارترین راهبه دومینیکی نیز برای بیان و مفهوم حیات عرفانی و حس عاشقانه‏اش که از نوع تشبه به مسیح بود، تلاش بسیار کرد. او همچنین، خود را وقف اصلاحات اجتماعی و رفع رنج‏های مردم و خدمت به فقیرانِ بیمار شهر سی‏ینا کرد. او با تقدیم مفهوم خوشحالی می‏خواست همه آلام و مصائب عالم را تحمل کند تا به رستگاری برسد. شعار جامعه‏گرای او این بود: «هیچ فضیلت کاملی وجود ندارد مگر این که در مورد همسایه ما انجام شود». به‏تدریج معنویت او مورد توجه قرار گرفت و نه تنها زنان با ایمان بلکه راهبان فرهیخته و کشیشان و اشراف‏زادگان جوان نیز جذب او شدند و اورا مادر مقدس خواندند (اندرهیل، 1392: 205).

از نظر سیاسی، کاترین تحقق آرمان‏های الهی را وابسته به ایجاد صلح در شهرهای ناآرام ایتالیا و بازگرداندن مقام پاپی به رم و اعاده انظباط دینی می‏دانست. او بیش از چهارصد نامه به شخصیت‏های مختلف نوشت و به عنوان دیپلمات غیر رسمی به شهرهای ایتالیا و شهر آوینیون⁴⁹ در فرانسه سفر کرد. تنها آرزوی او این بود که صلح برقرار شود تا در سایه آن حیات مسیحی شکوفا گردد. کاترین را می‏توان از زنانی دانست که به مفهوم موعظه دست یافته‏اند (اندرهیل، 1392: 210؛ (Flinn, 2007: 235.

 

4-3. سیاست

در تاریخ اندیشه اروپا، الهیات سیاسی مفهومی مبهم بود، یکی از شخصیت‏هایی که در فلسفه سیاسی قرون وسطا تاثیرگذار بود، آگوستین است. او با کتاب شهر خدا، ورود جهان غرب به فلسفه سیاسی را تسهیل کرد و به کلیسا نقشی سیاسی و اجتماعی داد. آگوستین با اصطلاح‏های شهر خدا و شهر زمینی، تصویری از شهر زمینی از آشور تا روم که در آنها صلح وجود نداشت و از محبت که منشا آن خداوند است روی گردانده‏ بودند، ارائه کرد. بر اساس دیدگاه او، مسیحیان خوب تا زمانی که ساکن قلمرو دنیا هستند به حکومت شهر زمینی و صلح و امنیت ناشی از آن نیاز دارند و باید مطیع دولت باشند. او در مسیحیت، تبعیت از حاکم عادل دنیوی را که قدرتش برگرفته از خداوند است را توجیه کرد (آگوستین، 1393: 450؛ علی‏خانی، 1397: 58، 138).

     الهی‏دان دیگری که بر فلسفه سیاسی در قرون وسطا تاثیرگذار بود، توماس آکوئینی از بزرگان طریقت دومینیکی است. به باور او، همه مسیحیان در زمینه امور اجتماعی و کارهای عمومی باید از اوامر فرمانروایان دنیوی خود که دستورات غیر الهی ندارند، اطاعت کنند. او با پیروی از ارسطو، وظیفه آموزشی برای دولت قائل شد و همچنین، وظیفه پادشاه و حکومت را افزون بر تامین امنیت و رفاه و عدالت، هدایت جامعه به سوی زندگی شرافتمندانه برای رسیدن به خدا می‏دانست (کاپلستون، 1398: 149؛ علی‏خانی، 1397: 140). ترکیب اندیشه سیاسی و اخلاقی ارسطویی و الهیات مسیحی، به گونه‏ای که توماس آکوئینی مطرح کرد، اندکی پس از مرگ او در سده چهاردهم میلادی، شالوده نظری سیاست، اخلاق، حقوق و الهیات، بویژه در مبانی نظری جدید آن، در اندیشۀ سیاسی بود (طباطبایی، 1382: 282).

از نظر عملی، طریقت‏های رهبانی در سده‏های میانه از آن جهت که زیر نظر کلیسا بودند، کنشگری آنان در زمینه سیاسی-دینی با شرکت در اموری مانند تبشیر و تبلیغ، تفتیش عقاید و جنگ‏های صلیبی، با هماهنگی با دستگاه پاپی انجام می‏شد. طریقت دومینیکی در این سه زمینه با توجه به اصل موعظه‏گری، کنشگری پرکار بوده است.

 

4-3-1. تبشیر

دومینیکی‏ها در كنار فرانسيسی‏ها‏ از نخستين کنشگران تبشير مسيحى در نقاط مختلف جهان، ازجمله کشورهای اسلامى بودند و این کار را ناظر بر اصل موعظه می‏دانستند. این جریان با ظهور مغولان در شرق هم‌زمان بود. برای نمونه ژولين‏دی هونگری⁵⁰، از راهبان دومينيكی با نفوذ در ميان تاتارها، گزارش‏هاى ارزشمندى از موقعيت خان مغول و برنامه‌هاى نظامى او تهيه كردDienes, ) (1937: 226-233.

راهبان دومینیکی در دوره ایلخانی در ایران نیز پایگاه داشتند و موفق به جمع‏آوری اطلاعات زیادی از کشورهای شرقی شدند. در 1324م راهب دومینیکی، گیوم آدام⁵¹ گزارش‏هایی از امپراطوری مغول و دیگر کشورها به پاپ ارائه کرد. او پاپ را تشویق کرد که سلطانیه را پایگاه سراسقفی دومینیکی‏ها قرار دهد. پس از آن، شهرهای دیگری از جمله تبریز، مراغه و نخجوان، راهبان دومینیکی را پذیرا شدند و نخجوان اسقف‏نشین اصلی آنها در ایران شد.

دومینیکی‏ها برای تبشیر آموزش‏های خاصی داشتند به طوری که رامون لول⁵² از دومینیکی‏ها در 1238م برای تبلیغ مسیحیت به مطالعه احکام شرعی مسلمانان پرداخت و برای توانمندی در امر تبلیغ، به راهبان زبان عربی آموزش می‏داد  (Damian, 2010:189; Lockhart, 1986: 374).

 

4-3-2. تفتیش عقاید

ظاهرا دومينيکی‏ها در عرصه تفتيش عقايد کنشگرانی پایدار و از پشتيبانان پاپ شمرده می‏شدند و آنان را مفتشان پاپ مى‌نامیدند. ظاهرادادگاه‏های تفتیش عقاید، پیش از فعالیت آلبیژنی‏ها که دومینیک با آن رو‏به رو شده بود، وجود داشت. تفتیش عقاید نخست در فرانسه شکل گرفت. در 1119م آلبیژنی‏ها، ملحد شناخته شدند و در 1145م برنارد کلروویی و پس از آن در 1206م دومینیک و اسقف اُسما برای موعظه آنان به لانگدوک⁵³ اعزام شدند. دومینیک و همراهانش از نخستین واعظانی بودند که پاپ اوریوس سوم⁵⁴ آنها را رسما پذیرفت. در 1221م پاپ گرگوری نهم⁵⁵، نوه پاپ اوریوس، نیز ادامه کار را به دومینیکی‏ها سپرد. در این دوره فرانسیسی‏ها هم به آنها پیوستند (تستا، 1379: 11-24).

دومینیکی‏ها به سبب همراهی با تفتیش عقاید به سگ‏های پروردگار⁵⁶ مشهور شدند و برای تبیین جنبه حقوقی آن، برناردگی⁵⁷ و نیکلاس ایریک⁵⁸ مقرراتی تدوین کردند. ظاهرا دومینیکی‏ها احکام ‏خشنی صادر می‏کردند که سبب شورش مردم می‏شد. چنان‏که در 1279م در پارما⁵⁹ در فرانسه دو زن را در آتش سوزاندند؛ در پی آن، مردم به صومعه آنها حمله کردند و یکی از راهبان را کشتند و تا هشت سال کشیش‏ها نتوانستند وارد پارما شوند. نام دومینیکی‏ها در کارهای خشن دیگری مانند بیرون آوردن مردگان از قبر و سوزاندن آنها نیز به چشم می‏خورد. تفتیش عقاید امری توده‏پسند نبود و نماد آن تصویر پیتر شهید⁶⁰ است که با چاقوی تیز سرش را باز کرده‏اند(تستا، 1379: 30، 39؛(Izbicki, 2015:414. شرکت دومینیکی‏ها در تفتیش عقاید به حمایت از کلیسای کاتولیک و در تقابل با آزادی اندیشه و تمایل به ایجاد دینی یک‏دست، را می‏توان نقطه تاریک طریقت دومینیکی دانست.

 

4-3-3. جنگ‏های صلیبی

جنگ‏های صلیبی، مشهور به جنگ‏های مذهبی ظاهرا به دعوت پاپ برای بازپس‏گیری سرزمین‏های مقدس از مسلمانان آغاز گردید. این جنگ‏ها از 1059م تا1500م در حدود 400 سال به طول انجامید. صلیبیان ابتدا پیروزی‏هایی داشتند اما سرانجام از سرزمین‏های مقدس بیرون رانده شدند. این جنگ‏ها تاثیر زیادی بر سیاست، اقتصاد و فرهنگ اروپا گذاشت. در این دوران، دستگاه پاپی، جنبه‌های دینی و سیاسی را به هم آمیخته بود و این که پاپ جهادگر، اوربان دوم⁶¹، از قضا راهبی وابسته به صومعه کلونی بود، اتفاقی نبود (لوگوف، 1395: 140-14؛Tyerman, 2004: 102).

گاه راهبانی مانند برنارد قدیس(برنارد کلروویی) مستقیما در جنگ شرکت می‏کردند. او خود بانی دومین جنگ صلیبی بود و در پی سخنرانی تحریک‏کننده‏اش‏، بسیاری در جنگ شرکت کردند. این جنگ به شکست مصیبت‏باری انجامید و مخالفان به نکوهش برنارد پرداختند. در مقابل او مدعی شد که مشیت قادر متعال بالاتر از فهم انسان است و این حادثه مجازاتی برای گناهان مسیحیان بوده است (دورانت، 1382: 795-797).

در سده سیزدهم که شور نخستین کاهش یافت، راهبان دومینیکی با تسلط بر کتاب مقدس و الهیات، واعظان مناسبی بودند و جنگجویان را موعظه و مالیات، نذر و پول‏ برای حمایت از جنگ، جمع‏آوری می‏کردند. رهبران دومینیکی مانند هامبرت رومی⁶²، پیتر شهید، آلبرت کبیر، نیز در دفاع از جنگ‏های صلیبی موعظه می‏کردند. حتی کاترین سیه‏نایی یک از پرشورترین مروجان جنگ‏های صلیبی در سده چهاردهم بود. از این میان هامبرت رومی به سبب نوشتن یک موعظه صلیبی به عنوان کتاب راهنما، شهرت داشت. این کتاب پس از صنعت چاپ، از نخستین کتاب‏هایی بود که به چاپ رسید. از طرف دیگر، آنان مانند فرانسیسی‏ها دست‏کم با توجیه بعد معنوی جنگ، جذابیت مسیح‏گونه و جنبه توبه‏آمیز جنگ را پذیرفته بودند و آن را با دیگر اهداف خود مانند مبارزه با بدعت و تبلیغ ، ترکیب کرده و به عنوان یک هدف واحد می‏نگریستند (Maier, 2006: 362). 

 

4-4. هنر

هرچند هنر رهبانی مفهومی مستقل ندارد، اما معمولا راهبان و از جمله دومینیکی‏ها به هنر گرایش داشتند و از مفهوم موعظه و دیگر نمادهای وابسته به طریقت‏شان در هنر و معماری بهره می‏بردند. در زمینه معماری، کلیساها و صومعه‏هایی مانند کلیسای سنت ماریا نوولا⁶³ در فلورانس ساختند که نمونه یک بنای گوتیک ایتالیایی به شمار می‏آید. کلیسای ژاکوبن‏ها⁶⁴ در تولوز (1230-1292م) نیز طرحی متفاوتی داردMcwilliams, 2015:78) (

هنرمندان دومینیکی هم روحانی و هم غیر روحانی بودند. راهبان دومینیکی‏ در زمینه آراستن صومعه‏ها حضور جدی داشتند، برای نمونه فرادامیانو زامبلی⁶⁵(1480-1549م) تزیینات چشمگیری برای صومعه برگامو⁶⁶ انجام داد. خواهران دومینیکی نیز راهبه-هنرمند بودند مانند پراتیلانلی(1523-1588م) که در فلورانس محراب‏هایی را نقاشی کرد.

نام‏آورترین هنرمند دومینیکی فرا آنجلیکو⁶⁷، نمونه یک هنرمند روحانی است که حجره‏ها و اتاق اجتماعات صومعه سن مارکو⁶⁸ در فلورانس را نقاشی کرد. شهرت او به واتیکان رسید و پاپ اوژن چهارم⁶⁹ از او خواست تا کلیساهای واتیکان را تزیین کند. هنر فرآنجلیکو را نتیجه ایمان عمیق او به طریقت دومینیکی می‏دانند. یکی از آثار او تصویر دومینیک قدیس در حال مراقبه در صومعه فلورانس است Aruould, 2015:1379). (Kruger, 2012:294; 

نگاره‏های سرپرستان صومعه‏های زنان و مردان نیز بسیار مورد توجه بود. این چهره‏پردازی‏ها ابتدا بر روی چوب و بعدها بر روی بوم اجرا می‏شد. تزیین صومعه‏ها اهمیت بسیاری داشت و اغلب به هنرمندان بیرون از صومعه سفارش می‏شد، مانند نقاشی شام آخر در صومعه دومینیکی در سانتاماریادله⁷⁰ در میلان که لئوناردو داوینچی آن را نقاشی کرد(Aruould, 2015: 1379) .

نقاشی «راه نجات»⁷¹ بر روی گچ، اثر آندریا بناتی ⁷²در کلیسای سنت ماریا نولا⁷³ در اسپانیا، تصویر روشنی از طریقت دومینیکی را نشان می‏دهد. در بالاترین نقطه این نقاشی قدیسی جای گرفته که نماد نیروی هدایت کننده برتر است. در قسمتی دروازه بهشت و در قسمتی دیگر کلیسایی و گروهی پیشاپیش آن دیده می‏شود که تمثیل مومنان‏اند. بر روی سکویی سه نفر نشسته‏اند، در وسط پادشاه و در جانب راست پاپ و در جانب چپ کاردینالی در جامه دومینیکی با کتابی در دست که نماد تعالیم دومینیکی است. تفتیش عقاید با سگ‏هایی به رنگ سفید و سیاه نمایش داده شده است. دو سگ‏ از چهار گوسفندِ جلوی پای پاپ و پادشاه که نماد مسیحیان‏اند حمایت می‏کنند. معانی نمادین این نقاشی موضوعی برای موعظه‏کنندگان دومینیکی بوده است (Kruger, 2012: 296).

 

5. طریقت دومینیکی پس از سده چهاردهم

این طریقت مانند دیگر طریقت‏ها، بسیاری از اعضای خود را در جریان مرگ سیاه(طاعون) از دست داد. در سده چهاردهم و پانزدهم اصلاحاتی انجام شد. دومینیکی‏های سده شانزدهم نیز برای بازگشت به مفهوم ایمان پیشین تلاش کردند. از سده هفدهم دومینیکی‏ها کمتر در خط مقدم اندیشه اروپا  و از جمله تبشیر و تبلیغ جای داشتند. این شرایط تا سده هجدهم ادامه داشت. در این دوره حکومت‏های سکولار با طریقت‏های رهبانی مخالف بودند و صومعه‏های بسیاری تعطیل شد. با انقلاب فرانسه همه طریقت‏های رهبانی سرکوب شدند. شاخه دومینیکی اسپانیا نیز از جنگ‏های ناپلئون به شدت آسیب دید. در آمریکا دولت‏های سکولار به راهبان به عنوان عناصر ارتجاعی حمله می‏کردند، حتی دولت‏های اسپانیا و پرتقال نیز در دهه 1830م با دومینیکی‏ها مخالف بودند، اما پس از سقوط ناپلئون، ثروت دومینیکی‏ها برگشت. از پیدایش دومینیکی‏ها هجده مرد و زن به مرتبه قدیس نائل شدند و چهار پاپ و69 کاردینال و چند هزار اسقف از میان دومینیکی‏ها برگزیده شدند(Izbicki, 2015:415) .

 

نتیجه‏گیری:

دومینیکی‏ها از طریقت‏های رهبانی بسیار تاثیرگذار در زمینه‏های مختلف اجتماعی، سیاسی و علمی در قرون وسطا بودند. آنان از نظر طریقتی با طرح نظام سامان‏یافته استانی، تشکیلات سازمانی رهبانیت مسیحی را ارتقا بخشیدند و با اینکه مفهوم «موعظه» در مسیحیت همیشه مورد توجه بود؛ آن را محور تمام کارهای خود قرار دادند. نخست در جریان‏های بدعت‏آمیز مانند آلبیژنی‏ها، دومینیکی‏های سائل و دانش‏گرا در جایگاه واعظ به هدایت و مهار آنان پرداختند. موعظه کردن به اندازه‏ای اهمیت داشت که اندیشمندان دومینیکی نیز برای انجام آن به میان مردم می‏رفتند.

خاستگاه طریقت دومینیکی از آغاز متکی بر علم‏آموزی و دانش‏افزایی بود و در این زمینه دومینیک قدیس پای می‏فشرد. از این‏رو حضور اندیشمندان و عارفان نام‏آور دومینیکی در فلسفه و عرفان مسیحی در قرون وسطا بسیار برجسته است. از متکلمان مشهور آلبرت کبیر، توماس آکوئینی و مایستر اکهارت‏اند که در تكوين و تحول الهيات و عرفان مسيحى و پیوند عرفان و علم جریان‏ساز بوده‏اند. از جنبه نظری الهی‏دانانی مانند توماس آکوئینی در فلسفه خود به برطرف کردن تقابل اندیشه‏های یونانی و اسلامی با آموزه‏های مسیحی پرداختند. همچنین در زمینه عرفان، شخصیت‏هایی مانند مایستر اکهارت مباحث پیچیده‏ای مانند «عمل و نظر» و برداشت جدیدی از «تثلیث» را به عرفان مسیحی افزودند. حضور در دانشگاه‏ها که تازه شکل گرفته بود و کمک به ارتقای سطح آموزش در مدارس صومعه‏ها از دیگر کارهای شاخص آنان است.

رهبانیت مسیحی در قرون وسطا بدون حضور زنان، تصور نمی‏شود. دومینیکی‏ها به ویژه دومینیک قدیس و جانشینانش در حمایت، جذب و آموزش زنان راهبه، اهتمام ویژه داشتند. هرچند صومعه‏های زنان زیر نظر صومعه‏های مردان اداره می‏شد، زنان راهبه در این مکتب شیوه سیر و سلوک خاص داشته و برخی مانند کاترین سیه‏نایی هم عارف و هم کنشگری اجتماعی-سیاسی بودند. او از نمونه زنانی بود که مفهوم موعظه را به فعلیت رساند. راهبه‏ها با پشتیبانی بزرگان دومینیکی در زمینه القای جریان شهودی به عرفان مسیحی نیز تاثیرگذار بودند. زنان راهبه از نظر کارکرد اجتماعی، با آموزش زنان و دختران، مشارکت در امور خیریه و نیز کتابت نسخ خطی، سرمنشا خدمات بسیاری بودند و گام به گام به مسیر عرفان روشنی و حیات بخشیدند.

دومینیکی‏ها در مسائل سیاسی برای تبیین الگوهای نیک برای جامعه مسیحی به موعظه می‏پرداختند و علم‏آموزی و کسب دانش، تبلیغ و تبشیر و همکاری در تفتیش عقاید را مجموعه‏ای واحد برای حرمت نهادن و دفاع از مفهوم ایمان می‏دانستند، با این حال تفتیش عقاید و صدور احکام خشن نقطه تاریکی در سرگذشت آنان و مسئله‏ای تاسف‏آور به حساب می‏آید.

درباره رابطه راهبان دومینیکی و هنر به نظر می‏رسد که آنان افزون بر ساخت صومعه، در دیگر هنرها نخست از مفاهیم و نمادهای دومینیکی مانند موعظه و بدعت، بهره می‏جستند و در عمل به هنر نقاشی و چهره‏پردازی قدیسان گرایش بیشتری داشتند.

در مجموع آن‏چه دومینیکی‏ها را در زمینه‏های علم، زنان، سیاست وهنر به پویایی می‏رساند، انگاره وعظ است که برای پاسداری از ایمان در جهان‏زیسته مسیحیت شکل گرفته بود و دومینیکی‏ها آن را محور کارهای خود ساختند.

جامعه و رهبانیت مسیحی و نیز طریقت دومینیکی در قرون وسطا در سه مقوله تبادل علمی و فلسفی به ویژه درباره بهره‏مندی توماس آکوئینی و اکهارت از آرای فلاسفۀ اسلامی، جنگ‏های صلیبی و حضور مبشران مسیحی و دومینیکی در سرزمین‏های اسلامی با مسلمانان رویارویی داشتند که همه از جانب مسلمانان واکنش‏هایی داشته، وضرورت دارد در پژوهشی دیگر به آن پرداخته شود.

 

منابع:

آگوستین، قدیس (1380). اعترافات قدیس آگوستین، مترجم سایه میثمی، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.

آگوستین، قدیس (1393). شهر خدا، ترجمه حسن توفیقی، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.

اندرهیل، اولین (1392). عارفان مسیحی، مترجمان حمید محمودیان و احمدرضا مویدی، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.

ایلخانی، محمد (1383). «توماس آکوئینی»، دانشنامه جهان اسلام، ج8، تهران: بنیاد دایره‏المعارف اسلامی.

بندیکتوس قدیس (1396). قواعد بندیکت قدیس عارف و راهب قرن ششم، ترجمه و نقد سی محمدرضاموسوی‏فراز، ترجمه به انگلیسی میسل آنتونی، ماسترو ام.ال، قم:موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

پازوکی، شهرام (1395). حکمت مسیحی (مطالعه‏ای تطبیقی با حکمت اسلامی)، تهران، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

تستا، گی و ژان تستا (1379). تفتیش عقاید، مترجم غلامرضا افشار نادری، تهران: جامعه ایرانیان.

دورانت، ویلیام جیمز (1382). عصر ایمان (بخش دوم، جلد چهارم تاریخ و تمدن ویل ردلر)، مترجم ابوالقاسم طاهری، ویراستار هرمز عبدالهی تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

ردلر، شارلوت (1397). «عمل و نظر»، در دربارۀ عرفان مسیحی: مقالاتی از برنارد مک‏گین و دیگران، گردآوری و ترجمه محمد صبائی، تهران، ققنوس..

ژیلسون، اتین (1389). تاریخ فلسفۀ مسیحی در قرون وسطا، ترجمه رضا گندمی نصرآبادی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران: سمت.

طباطبایی، جواد(1382). تاریخ سیاسی جدید در اروپا، تهران: نشر نگاه معاصر، ج1.

علی‏خانی (1397). الاهیات اجتماعی مسیحیت، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

کاپلستون، فردریک چارلز (1398). تاریخ فلسفه، ترجمه ابراهیم دادجو، تهران: سروش، ج2.

کونگ، هانس (1384). تاریخ کلیسای کاتولیک، مترجم حسن قنبری، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

کورت، فلاش (1400). مایستر اکهارت: تولد عرفان آلمانی از روح فلسفه اسلامی، برگردان محمد اخگری، ویراستار حسن رحمانی، تهران، شب قلم.

گرین‏بلت، استیون (1397). جهان چگونه مدرن شد؟: داستان یک «پیچ»، یک کاتب، یک کتاب، مترجم مهدی نصراله‏‏زاده، تهران: بیدگل.

لوگوف، ژاک (1395). تولد اروپا، ترجمه احمد علیقلیان، تهران: انتشارات مینوی خرد.

لین، تونی (1386). تاریخ تفکر مسیحی، ترجمه رولرت آسریان، تهران: نشر فرزان روز.

ولد، فرانسیس (1389). «شهسواری»، مترجم مرضیه سلیمانی، اطلاعات حکمت و معرفت، اسفند، سال5، ش12.

هالف آپ، دنیس (1392). نسخه ناشناخته از حسین واعظ کاشفی ، ترجمه محمد جواد احمدی‏نیا، کتاب ماه کلیات، شهریور، ش189.

Aruould, Alain O.P, (2015).” Visual arts Christian: painting”, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Boland, Vivan. O.P (2015).”Albert Magnus, st”, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York: Routledge. 2015

Casey, Miccheal O.C.S.O, (2015). “Theology of Saint Bernard”, ", Encyclopedia of monasticism, ed. William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Damian,J.Smitt(2010). Crusade, Heresy and Inquisition in the land of Crown of Aragon(c1167-1270), Leiden, Boston.

Dickens, Andrea Janelle (2009). The Female Mystic Great Women Thinkers of the Middle Ages, London, I.B.Tauris. 

Dienes, Mary (1937). “Eastern missions of the Hungarian Dominicans in the first half of the thirteenth century”, Isis. XXVII, no2(Aug).

English, Edward. D(2005). Encyclopedia of the medival world, New York, Facts on file.

Grendler, Paul F. (2015). “Education of Christian monastics”, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Dunn, Marilyn (2003). The emergence of monasticism: from the desert father to the early middle ages, Malden, Black Well.

Fanning, Steven (2001). Mystics of Christian tradition, London, Routledge.

Feiss, Hugh (2015). ”Monasticism, definitions: Christian perspectives”, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Flinn, Frank (2007). Encyclopedia of Catholicism, New York, Facts on file.

Gonigle, Tomas,Mc(2005). “Dominicans”, Encyclopedia of Relion, second edition, editor Lindsay Jones, Michigan, Thomas Corporation.

Kerr, Fergus (2009). Thomas Aquinas, a very short introduction, New York: Oxford university press.

Kruger, Kristin (2012). Monasteries and monastic orders: 2000 years of Christian art and culture, ed Rolf Toman. Postdam,H.F.Fullmann.

Izbicki, Tomas (2015).” Dominicans: General or Mail” ,Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Lockhart, Laureence (1986). ” European contact with persian, 1350-1736” in The Cambridge history of Iran, vol.6, ed Peter Jackson and Lockhart, Laureence, Cambridge.

Lawrence C.H. (2015). Medieval monasticism, New York, Routledge.

Maier, Christoph T. (2006). “Dominican order”, The crusades: An Encyclopedia, ed Alan V.Murray, USA, vol2.

Mcwilliams, Philip (2015). “Western Christian monasteries”, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Powell, James (2015).” Franciscans”, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Rubenson, Samuel (2015). “Antony, st’’, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York. Routledge. 

Stoudt, Debral L. (2015).”Dominican: female” ,Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Stwart, Davidm (2015). “Libraries: Western Christian”, Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Timko, Philip. Osb (2015). “Dominic, st’’, Encyclopedia of Monasticism, ed William. M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

Tyerman, Christopher (2004). Fighting for Christendom: holy war and the cruades, New York, Oxford university press.

Vicaire, M. H. (2003). “Dominic,st”. New Catholic encyclopedia, Washington D.C, Gale. vol 4.

Woods, Richard O.P, (2015).”Eckhart, Meister” Encyclopedia of Monasticism, ed William M. Johnston and Christopher Kleinhenz, New York, Routledge.

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 17/10/1402؛ تاریخ پذیرش: 17/04/1403

[2] . دانشجوی دکتری ادیان و عرفان تطبیقی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، ؛تهران، ایران

[e-mail]

[3] . استاد، پژوهشگاه حکمت و فلسفه، تهران، ایران (نویسنده مسئول)                      [e-mail]

[4] . دانشیار گروه ادیان وعرفان، واحد علوم وتحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران 

[e-mail]

[5] 5. Dominican order

6. The way of the preachers

[6]  

[7] . Desert Fathers

[8] . Augustino

[9] 3..Benedict

[10] . Nursia

[11] . Cluniac Order

[12] . Carthusian

[13] . Cistercians Order

[14] . Bernard of Clairvaux

[15] . Crusader monk

[16] . Hospitalers

[17] . Mendicante

[18] . friar

[19] . Franciscan

[20] . Carmelites

[21] . Augustinian

[22] . Francis of Assisi

[23] . Dominic de Guzmun

[24] . Caleruega

[25] . Osma

[26] . Albigensian

[27] . Cathars

[28] . Albi

[29] . Toulouse

[30] . Bologna

[31] 1. پیتر لمبارد، فیلسوف، منطقی‏دان و پژوهشگر فرانسوی و اسقف شهر پاریس، نویسندۀ کتابی است که به نام خودش شهرت یافت. این کتاب مشهور به "کتاب‏های چهارگانه جملات" به یکی از منابع اصلی الهیات تبدیل شد. او در این کتاب به شکل منظم مباحث اصلی الهیات را مطرح کرد، که مجموعه‏ای از تعالیم گوناگون برگرفته از کتاب مقدس و آثار پدران کلیسا به ویژه آگوستین است.

[32] . Peter Lombard

[33] . Saint Albertus Magnus

[34] . Saint Thomas Aquinas

[35] . توماس آکوئینی که تحت‌تأثير فيلسوفان مسلمانی مانند ابن‌سينا بود، برای سازگاری فلسفة ارسطويى و الهيات مسيحى، به جمع این دو نظر پرداخت که به فلسفۀ تومایی یا فلسفۀ جاوید شناخته می‏شود. چنان‏که در سده نوزدهم کلیسای کاتولیک برای پاسخگویی به منتقدان جدید، احیای آثار او را موثرترین روش می‏دانست.

[36] Duns Scotus .، فیلسوف فرانسیسی او به همراه توماس آکوئینی، بوناونتور و ویلیام اوکهام یکی از چهار فیلسوف-الهی‌دان مسیحی مهم اروپای غربی در قرون وسطا است. آموزه‌ای که او بیشتر به آن‌ها شهرت دارد «وحدت وجود» است، اینکه هستی انتزاعی‌ترین مفهومی است که ما داریم و قابل اعمال بر هر چیزی است که وجود دارد.

[37] . Meister Eckhart

[38] . DESERT

[39] . Heinrich Seuse

[40] . Johannes Tauler

[41] . San Sisto

[42] . Hildgard of Bingen

[43] . Mechthild of Mgdeburg

[44] . Catherina of Siena

[45] . Margaret Ebner

[46] . Christina Ebner

[47] . Adelhehd Langman

[48] . Elisbet Stagel

[49] . Avignon

[50] . Julien de Hungri

[51] . Guillaume Adam

[52] . Ramon Lull

[53] . Lengadoc

[54] . Pope HonoriusIII

[55] . Pope Gregory IX

[56] . the Lord’s dogs

[57] . Bernard Gui

[58] . Nicholas Eyeric

[59] . Parma

[60] . Peter the Hermit

[61] . Urbanus ll

[62] . Humbert of Romans

[63] . St. Maria Novella

[64] . Jocobins

[65] . Fra damiano Zambelli

[66] . Bergamo

[67] . Fra Angelico

[68] . San Marco

[69] . Eugene iv

[70] . Santa Maria dell Grazie

[71] . The path to salvation

[72] . Andrea Bonaiuti 

[73] . S. Maria Novella