تاریخ سرایش منظومة حماسی «جهان‌گیرنامه» قاسم مادح

محورهای موضوعی :

حامد مهراد ¹ (دانش‌جوی دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانش‌گاه فردوسی مشهد. مشهد. ایراندانشگاه فردوسی مشهد)

تاریخ دریافت : 1396/04/12 تاریخ پذیرش : 1397/06/05 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: صفویه, جهان‌گیرنامه, شاه‌جهان, اورنگ‌زیب, ماده‌تاریخ, تعمیه,

چکیده مقاله :

در راستای تبیین و تشریح مجموعة حماسة ملی ایران، نداشتن آگاهی دقیق از تاریخ سرایش و نام سرایندة اغلب منظومه های حماسی پس از شاهنامه، از مهم ترین چالش های پیشِ روی پژوهش گران این حوزه است که سکوت معنادار تذکره ها در این باب نیز بر این مشکل دامن می زند. تنها معادلات سبک شناسی، زبان شناسی و برخی اشارات بینامتنی است کـه باب گمان زَد را در این زمینه گشوده نـگه داشتـه است. منظومۀ حماسی جهان گیرنامه نیز از همین دست است. با وجود این که سرایندة آن در ابیات پایانی، خود را قاسم مادح و محل نظم اثر را هرات معرفی می کنـد، اما تاریخ نظم اثر هم چنان از سوی پژوهش گران محل تردید و گمانه زنیست، اما نگارنده بر آن است که سرایندة جهان گیرنامه در آخرین بیت این منظومه، علاوه بر مکان، زمان سرایش اثر را نیز در قالب ماده تاریخ بیان کرده است و 1077 ه.ق را سال بنظم کشیـدن آن اعلام می کند. بررسی شواهد و قرائن زبانی، تاریخی و ادبی، تعلّق این منظومه را به نیمة دوم قرن یازدهم تأیید می کند.

چکیده انگلیسی:

One of the biggest challenges facing researchers regarding defining and describing the collection of Persian national epics is the inexact information about the date of their composition and the name of most composers of epic poetry after Shahnameh remain unknown, unsolved problem in this domain.  Only stylistic and linguistic references and certain intratextual inferences come to aid to make certain assumptions.  Jahangir Nameh, an epic composition is one such work.  Although its composer in final couplets introduces himself as Ghasem Madeh and states the place of its composition as Herat, yet the date of composition according to researches is still uncertain and vague.  However the writer of this article assumes that the composer apart from Herat, had also referred to the time of composition in a form of chronogram and thus in this way announces the year 1077 Hijra in the final couplet.  The study of linguistic, historical and literary data and evidences supports the assumption that this epic work belongs to the second half of the eleventh century.

منابع و مأخذ:

-         آیدنلو، سجاد. (1388). «مقدمه­ای بر نقالی در ایران»، پژوهش­های ادب عرفانی، شمارة 12، زمستان، صص 64-35.

-         آیدنلو، سجاد. (1388). متون منظوم پهلوانی: برگزیدة منظومه­ های پهلوانی پس از شاهنامه، تهران: سمت.

-         امیدسالار، محمود. (1381). «بیان ادبی و بیان عامیانه در حماسه­های فارسی»، جستارهای شاهنامه­شناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات محمئد افشار، صص 460- 438.

-         بیرونی، ابوریحان. (1367). التفهیم، تصحیح جلال­الدین همایی، تهران: نشر هما.

-         رحیم­لو، یوسف. (1393). «ایران در عصر صفوی»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد یازدهم، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.

-         سیوری. ر. م. (1390). «نظام تشکیلاتی صفویان»، تاریخ ایران کمبریج، ترجمة تیمور قادری، جلد ششم، قسمت سوم، دورة صفوی، تهران: مهتاب.

-         صدری، مهدی. (1378). حساب جمّل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی، تهران: مرکز نشر دانش­گاهی.

-         صفا، ذبیح­الله. (1333). حماسه­ سرایی در ایران: از قدیم­ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری، تهران: پیروز.

-         صفا، ذبیح­الله. (1371). تاریخ ادبیات در ایران، چاپ هفتم، تهران: فردوس.

-         غفوری، رضا؛ امینی، محمدرضا. (1393). «بررسی عناصر دینی و اندیشه­های عرفانی در حماسة جهان­گیرنامه»، کاوش­نامه، سال پانزدهم، شماره 28، صص 316- 293.

-         مادح، قاسم. (1380). جهان­گیرنامه، به کوشش ضیاء­الدین سجادی و مقدمة مهدی محقق. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانش­گـاه تهران- دانش­گاه مک­گیل.

-         محجوب، محمدجعفر. (1374). «تحول نقالی و قصه­خوانی، تربیت قصه­خوانان و طومارهای نقالی»، سینما تئاتر، سال دوم، شماره هفتم، مهرماه، صص 87-80.

-         معین، محمد. (1350). فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.

-         مقدسی، مطهر بن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.

-         مول، ژول. (1354). دیباچة شاهنامة فردوسی، ترجمة جهان­گیر افکاری، تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی.

-         نخجوانی، حسین. (1343). موادالتواریخ، تبریز: کتاب­فروشی ادبیه.

-         نصرآبادی اصفهانی، محمدطاهر. (1317). تذکره، تصحیح وحید دستگردی، تهران: ارمغان.

-         نیازکار، فرح. (1390). «جهان­گیرنامه»، فردوسی و شاهنامه­سرایی: برگزیدة مقالات دانشنامة زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-         هراتی، ابوالقاسم [مادح]. (1325). جهان­گیرنامه، به­کوشش اردشیر بنشاهی، بمبئی: چاپ­خانة سلطانی.

-         هم­راز، ویدا. (1391). مبلّغان مسیحی در ایران از صفویه تا انقلاب اسلامی، تهران: پژوهش­گاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.