آینده‌پژوهی خطرات سیلاب شهری در منطقه شهری اهواز با استفاده از روش AHP و MIC MAC

محورهای موضوعی : اقلیم شناسی

آزاده اربابی سبزواری ^{1 *} , طوبی امیر عضدی ² , فاطمه ادیبی سعدی نژاد ³ , ⁴

1 - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر
2 - دانشیار دانشکده علوم پایه، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر
3 - جغرافیاو برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم پایه، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران
4 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر

تاریخ دریافت : 1403/08/18 تاریخ پذیرش : 1404/02/13 تاریخ انتشار : 1404/02/06

کلید واژه: سیلاب شهری, آسیب‌پذیری, آینده‌پژوهی, شهر اهواز,

چکیده مقاله :

هر ساله سیلاب‌ها، خسارت‌های مالی و جانی فراوانی در سرتاسر دنیا بر جای می‌گذارد. همین مسئله باعث می‌گردد، اهمیت موضوع کنترل سیلاب و کاهش خسارت‌های ناشی از آن، نمایان شود. موقعیت جغرافیایی شهرهای ایران، بیانگر این امر است که باتوجه‌به قرارگیری شهرها در مسیر حوضه های آبریز مختلف، پیش‌بینی‌های لازم برای سیلاب ضروری است و می‌بایست شهرسازان، زمین‌شناسان و جغرافی‌دانان به بررسی دقیق علل چنین بلایایی در مناطق شهری پرداخته و راهکارهای لازم را برای کاهش آثار آن پیش‌بینی نمود. در تحقیق حاضر ‌به تحلیل مؤلفه­ها و آینده پژوهی خطرات سیلاب در کلان‌شهر اهواز پرداخته شده است.  روش تحقیق بر اساس هدف کاربردی، به لحاظ ماهیت به‌صورت آمیخته (کمی و کیفی) و از نظر شیوه تجزیه‌وتحلیل داده‌ها به‌صورت توصیفی – تحلیلی بوده است. جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از مدل تصمیم‌گیری AHP و نرم‌افزار معادلات ساختاری تفسیری MicMac و جهت ترسیم نقشه‌ها از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) بهره گرفته شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که نقشه آسیب‌پذیری کلان‌شهر اهواز در برابر سیلاب به 5 طبقه آسیب‌پذیری خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد دسته‌بندی شد. بیشترین پهنه‌های آسیب‌پذیری سیل مربوط به مناطق شهری 2، 3، 4، 6، 7 و 8 هستند. نتایج تحلیل ساختاری میک‌مک نیز نشان می‌دهد که در صورت بروز سیلاب در شهر اهواز بیشترین زیان و خسارت به ترتیب متصور عوامل اقتصادی – کالبدی (رتبه اول)، عوامل محیطی (رتبه دوم) و عوامل اجتماعی (رتبه سوم) است.

 

چکیده انگلیسی:

        Every year, floods cause financial and human losses all over the world. This problem makes the importance of flood control and reducing the damages caused by it visible, and on the other hand, identifying the submerged land uses and the future study of urban flood risks is essential and vital for urban planning and management solutions. In the current research, the analysis of the components and future research of flood risks in Ahvaz metropolis has been done. The research method was based on the practical purpose, in terms of nature it was mixed (quantitative and qualitative) and in terms of the method of data analysis it was descriptive-analytical. AHP decision model and MicMac interpretive structural equation software were used to analyze the data and geographic information system (GIS) was used to draw the maps. The obtained results show that the flood vulnerability map of Ahvaz metropolis was categorized into 5 vulnerability classes: very low, low, medium, high and very high. also show that in the event of a flood in Ahvaz city, the greatest losses and damages are economic-physical factors irst (frank), environmental factors (second rank) and social factors (third rank). It should be noted that flods have the greatest effect on destruction of urban sewage, destruction of houses, damage to transportation, destruction of clinics and health centers, pollution of drinking water and destruction of parks and green spaces. Finally, the results of Delphi show that the factors of cleaning and dredging the Karun river path with 4.94,

 

منابع و مأخذ:

Ahmadzadeh, Hassan, Saeedabadi, Rashid, & Nouri, Elaha. (2014). Investigating and zoning flood-prone areas with an emphasis on urban floods (case study: Mako city). Hydrogeomorphology, 2(2), 1-24.
Atmani Haqviran, Mehdi (2013), investigation of the factors affecting urban flooding and the role of management in reducing it (case: Tabriz city 4 region), master's thesis in the field of geomorphology, Tabriz University.
Azizi, Elham, Mostafazadeh, Rauf, Hizbavi, Zainab, Ismali, Abazar and Shahnaz Mirzaei (1400), Introduction of Flood Vulnerability Index (FVI) as a tool in flood crisis management, Science of Prevention and Crisis Management Quarterly, 11 (2), 165 -158.
Baghalani, Milad (2016), evaluation of factors affecting the occurrence of urban floods in order to provide the best management solutions (case study: watershed of Ilam city), master's thesis, field of natural resources engineering, Ilam University.
Bagheri, Alborz (2019), Investigating the performance of urban flood crisis management with a more sustainable development approach in the city of Ahvaz, PhD dissertation in geography and urban planning, Shahid Chamran University of Ahvaz, supervisor: Dr. Saeed Maleki.
Farajzadeh, Manouchehr (2018), flood risk investigation in the sub-basins of West Azarbaijan province, Journal of Quantitative Geomorphology Research, 1 (1), 68-59.
Jafari, Amir, Mehrabi Tawana, Ali (2018), Positive Economic Consequences of Floods, Management Strategies in Health System Quarterly, 4 (4), 57-38.
Jafarian, Naghmeh, Hataminejad Hossein, Mebhot Mohammadreza (2016), evaluation of social and economic resilience against earthquakes (case example of Bojnoord). Relief and Rescue Quarterly, 9 (1), 15-26.
Kahrodi Tali, Manijeh (2012), evaluation of flood vulnerability in Tehran, Emdad and Nejat magazine, 4 (3), 79-92.
Meshkini, Abolfazl, Mansourzadeh, Ali Mohammad, Shahrokhi, Zainab, and Shahrabano Mousavi (2018), measuring the spatial distribution pattern of urban social-physical vulnerability in natural hazards (a case study of Haft district of Tehran Municipality, Quarterly Journal of Spatial Analysis of Natural Hazards, 6 (3) ), 49-70.
Paydar, Abuzar, Senjari, Amirarslan (2015), Assessing the vulnerability of Jiroft city neighborhoods to floods and providing protection solutions, Urban Studies Journal, 3 (3), 22-43.
Qanawati, Ezzatullah, Babaei Aghdam, Fereydoun, Hemmati, Taher, & Rahimi, Massoud. (2014). Flooding potential zoning using fuzzy logic model in GIS environment (case study of Khiauchai Meshkinshahr river basin). Hydrogeomorphology, 2(3), 121-135.
Roknuddin Iftikhari, Abdulreza, Tahereh, Sadeghlou, Ahmedabadi, Ali and Hamdollah Sejasi Keidari (2008), evaluation of zoning of villages at risk of flooding using HEC-Geo RAS model in GIS environment, case study: villages of Gorganrood area, local development magazine, 1 (1), 15-34.
Safari Amir, Sasanpour Farzaneh, Musa Vand Jafar (2013), Evaluation of the vulnerability of urban areas against flood risk using geographic information system and fuzzy logic, a case study: District 3 of Tehran. Applied Research Journal of Geographical Sciences. 11 (20):129-150
Taheri Amiri, Mohammad Javad, Abdullahzadeh, Gholamreza, Javaheri, Maedeh and Farshid Haghighi (2019), vulnerability and crisis management of Babol city under the effect of earthquake using GIS software, Journal of Structural Engineering and Construction, 7 (4), 77 -62.

متن کامل:



فصل­نامه جغرافیای طبیعی، سال هجدهم، شماره 67، بهار 1404                                                                                       45

 

صص 61-45

 

 

آینده‌پژوهی خطرات سیلاب شهری در کلان‌شهر اهواز 

با بهره‌گیری از روش‌های AHP و  MICMAC

 

 

سید مهدی موسوی دهموردی

دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

آزاده اربابی سبزواری¹

دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

طوبی امیر عضدی

دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

فاطمه ادیبی سعدی نژاد

استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

 

تاریخ دریافت:18/8/1403 تاریخ پذیرش:13/2/1404

 

چکیده

هر ساله سیلاب‌ها، خسارت‌های مالی و جانی فراوانی در سرتاسر دنیا بر جای می‌گذارد. همین مسئله باعث می‌گردد، اهمیت موضوع کنترل سیلاب و کاهش خسارت‌های ناشی از آن، نمایان شود. موقعیت جغرافیایی شهرهای ایران، بیانگر این امر است که با توجه به قرارگیری شهرها در مسیر حوضه‌های آبریز مختلف، پیش‌بینی‌های لازم برای سیلاب ضروری است و می‌بایست شهر سازان، زمین‌شناسان و جغرافی‌دانان به بررسی دقیق علل چنین بلایایی در مناطق شهری پرداخته و راهکارهای لازم را برای کاهش آثار آن پیش‌بینی نمایند. در پژوهش حاضر به تحلیل مؤلفه‌ها و آینده‌پژوهی خطرات سیلاب در کلان‌شهر اهواز پرداخته شده است. روش پژوهش بر اساس هدف کاربردی، به لحاظ ماهیت به‌صورت آمیخته (کمی و کیفی) و ازنظر شیوه تجزیه و تحلیل داده‌ها به‌صورت توصیفی – تحلیلی بوده است. جهت تجزیه وتحلیل داده‌ها از مدل تصمیم‌گیری AHP و نرم‌افزار معادلات ساختاری تفسیری MicMac و جهت ترسیم نقشه‌ها از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) بهره گرفته شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که نقشه آسیب‌پذیری کلان‌شهر اهواز در برابر سیلاب به 5 طبقه آسیب‌پذیری خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد دسته‌بندی شد. بیشترین پهنه‌های آسیب‌پذیری سیل مربوط به مناطق شهری 2، 3، 4، 6، 7 و 8 هستند. نتایج تحلیل ساختاری میک‌مک نیز نشان می‌دهد که در صورت بروز سیلاب در شهر اهواز بیشترین زیان و خسارت به ترتیب متصور عوامل اقتصادی – کالبدی (رتبه اول)، عوامل محیطی (رتبه دوم) و عوامل اجتماعی (رتبه سوم) است.

 

واژگان کلیدی: سیلاب شهری، آسیب‌پذیری، آینده‌پژوهی، شهر اهواز

 

مقدمه

بلایای طبیعی همواره به‌عنوان پدیده‌ای طبیعی در طول حیات کره زمین وجود داشته و خواهند داشت. وقوع بلایای طبیعی نظیر سیل، زلزله، طوفان و... در اغلب موارد تأثیرات مخربی بر سکونتگاه‌های انسانی باقی گذارده و تلفات سنگینی بر ساکنان آن‌ها وارد ساخته است. ساختمان‌ها و زیرساخت‌های این‌گونه مناطق را نابود ساخته و عوارض اقتصادی و اجتماعی پردامنه‌ای بر جوامع بشری و کشورهای جهان تحمیل کرده است (طاهری امیری، 1399: 1). موقعیت جغرافیایی شهرهای ایران، بیانگر این امر است که با توجه به قرارگیری شهرها در مسیر حوضه‌های آبریز مختلف، پیش‌بینی‌های لازم برای سیلاب ضروری است و می‌بایست شهرسازان، زمین‌شناسان و جغرافی‌دانان به بررسی دقیق علل چنین بلایایی در مناطق شهری پرداخته و راهکارهای لازم را برای کاهش آثار آن پیش‌بینی نمود (پایدار و سنجری، 1395: 43). شهر اهواز به دلیل موقعیت جغرافیایی، رژیم بارندگی رگباری با شدت بالا و مدت کوتاه، نحوه استقرار و رشد و توسعه چشمگیر به‌ویژه طی دهه اخیر با معضل سیلاب مواجه است. این شهر با ارتفاع 18 متر از سطح دریا در طرفین رودخانه کارون گسترش‌یافته است. واقع‌شدن شهر در اراضی مسطح رودخانه که ارتفاع آن تا سطح معمول آب رودخانه کمتر از 5 متر است، باعث گردیده در فصل بارندگی، اراضی مسکونی و تأسیسات مجاور رودخانه در اثر طغیان آب و سرریز شدن آن دچار سیلاب گشته و خسارات مالی و جانی فراوانی را باعث گردد (باقری، 1399: 56).

شهر اهواز به‌عنوان مرکز استان خوزستان و قطب صنعتی جنوب غرب کشور، با جمعیتی بالغ بر ۱.۳ میلیون نفر (سرشماری ۱۳۹۵) و وسعتی حدود ۲۳۵ کیلومترمربع، در حاشیه رودخانه پهن دامنه و رسوب‌گیر کارون، در ارتفاع میانگین ۱۸ متر از سطح دریا واقع‌شده است. قرارگیری این کلان‌شهر در اراضی کم شیب ـ با اختلاف ارتفاع کمتر از پنج‌متر نسبت به تراز معمول آب رودخانه ـ و توسعه شتابان بافت‌های سکونتی و صنعتی در حریم و بستر رودخانه، آن را در ردیف آسیب‌پذیرترین شهرهای ایران از منظر خطر سیلاب قرار داده است. رخداد سیلاب‌های سال‌های ۱۳۹۴، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ شواهدی بارز از این آسیب‌پذیری بوده‌اند. این حوادث نه‌تنها موجب جابه‌جایی هزاران نفر از ساکنان شدند، بلکه خسارات گسترده‌ای نیز به شبکه معابر، سیستم حمل‌ونقل شهری، زیرساخت‌های برق و آب‌رسانی، و فعالیت‌های صنعتی و خدماتی وارد آوردند. به‌عنوان نمونه، بر اساس داده‌های شرکت آب و فاضلاب اهواز، سیلاب فروردین ۱۳۹۸ منجر به آب‌گرفتگی بیش از ۴۰ محله شهری، آسیب به بیش از ۱۲ هزار واحد مسکونی، و تخریب یا اختلال در ۶۰ کیلومتر شبکه جمع‌آوری فاضلاب گردید؛ در حالی که خسارت مالی آن بالغ بر ۳,۵۰۰ میلیارد ریال برآورد شد. ترکیب شرایط اقلیمی، شامل بارش‌های نامنظم، رگبارهای کوتاه‌مدت با شدت بالا و تمرکز بارندگی از نیمه پاییز تا نیمه بهار، با پدیده‌هایی نظیر فرونشست زمین ناشی از برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی، رسوب‌گیری بستر کارون، تشکیل جزایر رسوبی و کاهش ظرفیت عبور آب، و فقدان شبکه کارآمد جمع‌آوری و هدایت روان آب‌ها، بستر تشدید بحران سیلاب را در اهواز فراهم کرده است. افزون بر آن، پراکندگی نهادی، ضعف هماهنگی میان سازمان‌های مسئول، و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در مناطق پرخطر، سطح آسیب‌پذیری را افزایش داده‌اند. در چنین شرایطی، نگاه صرف به گذشته و تحلیل رخدادهای پیشین، هرچند ضروری، برای مواجهه مؤثر با بحران‌های آتی کافی نیست. آینده‌پژوهی به‌عنوان رویکردی نظام‌مند برای شناسایی پیشران‌ها، عدم قطعیت‌ها و ترسیم سناریوهای محتمل، این امکان را فراهم می‌آورد که فراتر از پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت، روندهای بلندمدت تغییرات اقلیمی، تحولات کاربری زمین، تغییرات جمعیتی، و فرسایش زیرساخت‌ها در مدل‌های تصمیم‌سازی لحاظ شود. بهره‌گیری از روش‌های تحلیلی مانند فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) برای اولویت‌بندی عوامل اثرگذار و تحلیل ساختاری (MICMAC) برای تبیین روابط علّی میان پیشران‌ها، بستری علمی جهت تدوین سناریوهای سازگار با شرایط خاص اهواز ایجاد می‌کند؛ بنابراین، بررسی و مدل‌سازی آینده خطر سیلاب در اهواز، نه‌تنها در راستای کاهش خسارات و افزایش تاب‌آوری شهری ضرورت دارد، بلکه می‌تواند به ایجاد چارچوبی راهبردی برای مدیریت ریسک در سایر شهرهای ایران با شرایط مشابه نیز منجر شود.

 

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

گسترش فعالیت‌های کشاورزی، شهرسازی و شهرنشینی به‌سوی حریم و بستر رودخانه‌ها، احتمال بروز پیامدهای منفی سیلاب را به‌مراتب افزایش داده است؛ به‌ویژه در مناطقی که فاقد زیرساخت‌های کارآمد باشند. وقوع سیل می‌تواند ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی جامعه را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار دهد و خسارات سنگینی برجای گذارد. در این میان، آسیب‌های روانی و اجتماعی از مهم‌ترین پیامدهای آن به شمار می‌روند که با گذشت زمان و تشدید اثرات بحران، می‌توانند به اختلالات پایدار روان‌شناختی و اجتماعی منجر شوند. از جمله پیامدهای اجتماعی سیلاب می‌توان به تلفات انسانی، شیوع بیماری‌ها، مهاجرت اجباری از مناطق سیل‌زده، گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی، کاهش امید و افزایش ناامیدی اجتماعی اشاره کرد. در بُعد زیست‌محیطی نیز نابودی تالاب‌ها، تغییر خصوصیات بیولوژیکی آب، فرسایش خاک، دگرگونی زیستگاه‌های آبی، مهاجرت روستاییان و رها شدن اراضی کشاورزی از جمله آثار شاخص محسوب می‌شوند (عزیزی و همکاران، 1400: 165). مدیریت سیلاب در کشور تاکنون عمدتاً محدود به اقدامات سازه‌ای هنگام وقوع حادثه بوده است، در حالی که امروزه به‌عنوان فرایندی پیچیده و چندبُعدی، نیازمند ترکیب راهبردهای فیزیکی، اجتماعی و نهادی در قالب یک رویکرد سیستماتیک است. خطر سیل نیز حاصل تعامل فرآیندهای طبیعی، فعالیت‌های انسانی و ویژگی‌های ژئومورفولوژیک زمین محسوب می‌شود ( (U.C. Nkwunonwo & et al, 2019: 272 .

در سال‌های اخیر، موضوع تاب‌آوری اقلیمی به دلیل افزایش تهدیدات ناشی از تغییرات آب‌وهوایی و ضرورت تقویت توان جوامع در برابر این مخاطرات، جایگاه ویژه‌ای در محافل علمی یافته است. تاب‌آوری اقلیمی در اصل یک فرایند سیاست‌گذاری پویا است که با بهره‌گیری از ترکیبی از راهکارهای انطباقی و کاهشی با تأکید بیشتر بر رویکردهای انطباقی و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود در ابعاد مختلف جامعه، پاسخی مؤثر به تغییرات اقلیمی داده و زمینه پایداری را فراهم می‌کند. نکته کلیدی در این حوزه، لزوم توجه به تفاوت معیارها و شاخص‌ها بر اساس شرایط بومی هر منطقه است (منافلویان و همکاران، 1398: 14). چرا که تأثیرات منفی تغییرات اقلیمی عامل محرک برای استراتژی‌های کاهش و سازگاری محیطی محسوب می‌شود، با این وجود چنین استراتژی‌هایی در همه مناطق قابلیت اجرا ندارد (شایگان و همکاران، 1401: 3).

پژوهش‌های داخلی زیادی در ارتباط با تاب‌آوری و مخاطرات محیطی نظیر (پودینه و همکاران، 1397 ؛ کیخا و همکاران، 1399؛ سلمانی و همکاران، 1394شکری فیروز جاه، 1396 ؛ نظم فر و پاشا زاده، 1397 ؛ لعلی و همکاران، 1398؛ حاجی علیزاده و رشیدی، 1399 ؛ فلاح مهرجردی و حنایی 1399انجام داده‌اند. اما با توجه به هدف پژوهش حاضر، پژوهش‌هایی که به‌صورت مستقیم به این موضوع افزایش تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی با رویکرد آینده‌پژوهی پرداخته‌اند مدنظر قرار گرفته است که عبارتند از:

- عرب سلغار و همکاران (۱۴۰۱) در پژوهشی با عنوان «پیش‌بینی تغییرات اقلیمی با استفاده از مدل‌های گردش عمومی جو و مقیاس کاهی SDSM و LARS-WG تحت سناریوهای واداشت تابشی در حوضه آبریز دز» دریافتند که بیشترین تغییرات کاهشی و افزایشی به ترتیب در نواحی شرقی و جنوب‌غرب‌وز حوضه رخ خواهد داد. آنان با توجه به روند افزایشی دما و بارش و ماهیت کوهستانی حوضه، بر ضرورت اتخاذ راهکارهای مؤثر برای مقابله، مهار و مدیریت سیلاب تأکید کردند. پناهی و همکاران (۱۴۰۱) در مطالعه‌ای با عنوان «مدل‌سازی و پیش‌بینی خطر وقوع منطقه‌ای سیلاب حاصل از بارش تحت شرایط تغییر اقلیم (مطالعه موردی: حوضه آبخیز گرگان رود)» نشان دادند که در میان روش‌های مورد بررسی، روش کریجینگ بیزی در زمین‌آمار دقیق‌ترین ابزار برای برآورد تغییرات بارندگی چه در داده‌های پایه و چه در داده‌های شبیه‌سازی‌شده است و می‌تواند همراه با سایر پارامترها به‌طور مؤثر در مدل‌سازی روند سیلاب به کار گرفته شود. بهروزی و همکاران (۱۴۰۱) با استفاده از GIS، الگوریتم ژنتیک (GA) و هوش ازدحامی ذرات (PSO) در محیط MATLAB، تاب‌آوری شهر قائم‌شهر در برابر سیل را ارزیابی کرده و پنج نقطه شامل استادیوم شهید وطنی، پارک ولیعصر و فضای سبز نساجی را به‌عنوان مناطق با بالاترین تاب‌آوری شناسایی و اولویت‌بندی کردند ناهید و همکاران (۱۴۰۰) با بهره‌گیری از روش‌های WLC و AHP، تاب‌آوری کالبدی منطقه ۴ تهران در برابر سیلاب شهری را ارزیابی کردند و دریافتند که نواحی ۹ و ۷ از وضعیت مطلوبی برخوردارند، در حالی که نواحی ۸، ۱ و ۲ تاب‌آوری مناسبی ندارند. پناهی و همکاران (۱۴۰۰) با استفاده از مدل SWAT  و داده‌های بارش و دمای روزانه ایستگاه‌های سینوپتیک، پتانسیل وقوع سیلاب در حوضه آبخیز گرگان رود را تحت شرایط تغییر اقلیم بررسی کردند و نتیجه گرفتند که تغییر اقلیم و ویژگی‌های طبیعی منطقه منجر به تغییر الگوی بارش، ناهمگنی در داده‌های تاریخی، تغییر سطح آب رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی، کاهش تولیدات کشاورزی و تغییر پوشش گیاهی مراتع، و بروز پیامدهای اجتماعی و اقتصادی شده است. میر اسداللهی و همکاران (۱۳۹۹) در مطالعه‌ای پیرامون تاب‌آوری سکونتگاه‌های شهری گرگان در برابر سیلاب با تأکید بر شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی نشان دادند که میان همه ابعاد اجتماعی و اقتصادی با سطح تاب‌آوری شهری رابطه معناداری وجود دارد. آن‌ها تقویت ارگان‌ها و سازمان‌های محلی در چارچوب عدم تمرکز را روشی کلیدی برای افزایش مشارکت اجتماعی و توانمندی اقتصادی شهروندان دانسته‌اند که می‌تواند ابتکار و خلاقیت را در بحران‌ها تقویت کرده و خسارات ناشی از سیلاب را کاهش دهد. 

- پاشا زاده (۱۳۹۸) در رساله دکتری خود درباره سنجش تاب‌آوری شهر اردبیل در برابر مخاطرات محیطی با رویکرد آینده‌پژوهی نشان داد که میزان تاب‌آوری محلات و بافت‌های شهری نسبی است و بافت‌های نوساز، تاب‌آوری بیشتری نسبت به سایر بافت‌ها دارند. آینده تاب‌آوری شهر در سه سناریوی خوش‌بینانه و دو سناریوی بدبینانه ترسیم شد که در این میان، مهم‌ترین راهبرد، بهره‌گیری از برنامه‌های آموزشی و تجربیات سازمان‌های داخلی و خارجی، ارتقای آگاهی و دانش شهروندان، بهبود بستر نهادی و تقویت سرمایه اجتماعی برای بهبود تاب‌آوری اجتماعی و نهادی عنوان شده است.

- پارکر² (2022)، در پژوهش «تاب‌آوری در مقابل بحران فاجعه» رویکردها و مفاهیم گوناگون تاب‌آوری در حوزه مدیریت خطر و سوانح بررسی شده و به این پرسش پرداخته شده است که آیا مقاومت مفهومی متضاد با تاب‌آوری است یا صرفاً روایتی متفاوت از رویکرد کاهش خطر که پیش‌تر در مدیریت بحران به کار رفته است. یان‌ژن³ و همکاران (2022)، در پژوهش «بررسی آماری و سینوپتیکی مخاطرات ناشی از بارش‌های سنگین در شمال چین» مشخص شد که اصلی‌ترین عامل ایجاد بارش‌های سنگین، حضور جت سطح فوقانی جو و ویژگی‌های توپوگرافی زمین است و پس از آن، همگرایی ترازهای بالایی و پایینی جو نقش کلیدی در وقوع این پدیده دارد. ساپونتزیز و کارکندیز ⁴ (2022)، در این پژوهش که با عنوان «یک رویکرد یکپارچه از تجزیه و تحلیل سیلاب در حوضه‌های آبریز مدیترانه» انجام شد، سیلاب ناگهانی ناشی از دو جریان زودگذر در منطقه المپیادا یونان (۲۱ تا ۲۲ نوامبر ۲۰۱۹) بررسی گردید. نتایج نشان داد که مداخله انسان در جریان‌های اصلی، پراکندگی شهری در شرایط رطوبتی AMC و حمل‌ونقل رسوب، از مهم‌ترین عوامل مؤثر در ایجاد این سیلاب بوده‌اند. فلونی⁵ و همکاران (2020)، محدوده‌های سیل‌خیز منطقه آتیکا در یونان را با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی و GIS شناسایی نمودند. آن‌ها چارچوبی را پیشنهاد دادند که در آن عمدتاً داده‌هایی نظیر توپوگرافی، پوشش زمین و مواردی از این دست در مطالعات مدنظر قرار گیرد. ژانگ⁶ و لی (2018)، در پژوهش «تاب‌آوری شهری و پایداری شهری» نتیجه‌گیری شده است که توسعه منطقی شهری تنها زمانی ممکن است که هم‌زمان هر دو مؤلفه انعطاف‌پذیری و پایداری فراهم باشد. بر این اساس، توصیه می‌شود برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و پژوهشگران پیش از هر تصمیم، به هر دو بعد تاب‌آوری و پایداری شهری توجه کنند.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر ازنظر هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت از نوع اکتشافی است. با توجه به تخصصی بودن موضوع پژوهش، سعی شد جامعه و نمونۀ آماری پژوهش متناسب با این امر انتخاب گردد. بر همین اساس، جامعۀ آماری این بخش از پژوهش عبارت است از: مجموع افرادی که به‌عنوان خبرگان علمی و اجرایی در محدودۀ مورد مطالعه (شهر اهواز) مشغول به فعالیت بوده و پیرامون مخاطرات طبیعی و سیلاب از دانش و تجربیات لازم برخوردار هستند. در راستای انتخاب افراد نمونه با توجه به ماهیت پژوهش که چارچوبی زمینه یاب، استراتژیک و آینده‌نگرانه دارد از روشی با ساختار دلفی استفاده شد. برای انتخاب افراد گروه دلفی از سه شاخص اصلی: 1- تحصیلات،  2- شغل مرتبط و 3- میزان تجربه کاری در حوزه‌های مربوطه استفاده شده است.

روش تجزیه و تحلیل داده‌ها به چند صورت انجام گرفت. در بخش اول تحلیل جهت استخراج لایه‌های اطلاعاتی و ترسیم نقشه آسیب‌پذیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی ( GIS) و مدل تصمیم‌گیری AHP استفاده شد. سپس از طریق نمونه‌گیری غیر تصادفی هدفمند (به‌صورت از پیش تعیین شده)، تعداد 15 نفر از خبرگان به‌عنوان افراد نمونه برگزیده شدند که برای جمع‌آوری دانش و نظر آنان در مراحل مختلف پژوهش از ماتریس اثرات متقاطع (مرحلۀ اول پژوهش و شناسایی پیشران‌های کلیدی با تحلیل‌های میک مک) و ماتریس اثرگذاری متقاطع متعادل (مرحلۀ دوم پژوهش و ورود توصیف گرها در قالب وضعیتی‌هایی با شرایط عدم قطعیت و تبیین آینده‌پژوهی) در قالب تدوین متغیرهای پژوهش و تنظیم ورودی‌های نرم‌افزارهای پژوهش، استفاده شد. با توجه به مشخص بودن تعداد جامعه آماری (کارشناسان مربوطه) سؤالات پرسشنامه ابتدا مورد تأیید اساتید قرار گرفت، سپس به‌صورت ماتریس آثار متقاطع یا متقابل در ابعاد 13 در 13 ، برای تعیین آثار متقاطع عوامل طراحی شد و در اختیار کارشناسان مربوطه قرار گرفت تا میزان اثرگذاری عوامل بر هم را از صفر تا 9 امتیازدهی کنند؛ نهایتاً میانگین امتیازها به‌عنوان امتیاز نهایی انتخاب و اعداد وارد نرم‌افزار MICMAC  شده و خروجی‌ها یا همان پیشران‌ها به دست آمدند.

 

موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

شهر اهواز، مرکز استان خوزستان، در مختصات 31°20′ عرض شمالی و 48°40′ طول شرقی واقع‌شده و با مساحتی حدود 220 کیلومترمربع، دومین شهر وسیع ایران پس از تهران است. این شهر از شمال با شوشتر، دزفول و شوش، از شرق با رامهرمز، از غرب با حمیدیه و دشت آزادگان و از جنوب با شادگان، ماهشهر، خرمشهر و آبادان هم‌مرز است. محدوده قانونی شهر 222، محدوده خدماتی 300 و محدوده استحفاظی آن 895 کیلومترمربع بوده و شامل 8 منطقه شهری می‌باشد.(شکل1) ازنظر زمین‌شناسی، بستر صخره‌ای شهر متشکل از تناوب لایه‌های ماسه‌سنگ، سیلتستون و گلسنگ است که در برخی نقاط مانند پل سفید حضور ماسه‌سنگ غالب‌تر است. رسوبات کنونی از دوران چهارم زمین‌شناسی و حاصل سیلاب‌ها و رسوب‌گذاری رود کارون هستند. گسل معکوس اهواز با طول 100 کیلومتر و روند شمال غربی ـ جنوب شرقی از مرکز شهر عبور می‌کند. از نظر اقلیمی، طبق طبقه‌بندی دومارتن، اهواز دارای اقلیم بسیار گرم و خشک با تابستان‌های طولانی و بسیار گرم و زمستان‌های کوتاه و معتدل است. فصل گرما از اوایل اردیبهشت تا مهر ادامه دارد و متوسط بارندگی سالانه 242 میلی‌متر است که نشان‌دهنده کم‌بارشی منطقه می‌باشد.(جدول1).

 

شکل 1: تصویر هوایی شهر اهواز و مناطق هشت‌گانه

 

جدول 1: حداقل و حداکثر درجه حرارت و میانگین بارش ایستگاه سینوپتیک شهر اهواز سال (1395_1362)

درجه حرارت (سانتی‌گراد)

فروردین

اردیبهشت

خرداد

تیر

مرداد

شهریور

مهر

آبان

آذر

دی

بهمن

اسفند

حداکثر

7/26

8/31

1/37

1/39

7/39

37

32

4/24

19

7/16

2/16

7/21

حداقل

1/20

4/27

9/32

9/35

8/35

1/33

5/27

6/19

1/12

5/9

2/11

4/14

میانگین

2/23

30

2/35

5/37

38

9/34

7/29

5/22

7/15

8/12

9/13

8/17

میانگین بارندگی

21

8/7

2/0

0

1/0

2/0

8/3

9/25

8/55

9/42

2/31

5/28

 

یافته‌های پژوهش

ارزیابی آسیب‌پذیری مناطق شهر اهواز در برابر سیلاب

در پژوهش حاضر جهت آسیب‌پذیری مناطق شهر اهواز در برابر سیلاب از سیستم اطلاعات جغرافیایی که به‌عنوان ابزاری توانمند در مدیریت و تجزیه‌وتحلیل داده‌های مکانی، مطرح است، استفاده شده است. سپس ضمن انتخاب و شناسایی معیارهای مناسب برای ارزیابی خطر سیل از مدل تصمیم‌گیری AHP بهره گرفته شد. مراحل این تحلیل به شرح ذیل است: 1- تعیین معیارهای پهنه‌بندی خطر سیل در شهر اهواز، 2- ارزش دهی به معیارها، 3- ساخت لایه‌های اطلاعاتی برای معیارها، 4- اعمال وزن نهایی معیارها با لایه‌های اطلاعاتی، 5- پهنه‌بندی نهایی خطر سیل در شهر اهواز؛ که نهایی گردید. مهم‌ترین عوامل مؤثر در سیل‌خیزی و جلوگیری از سیل منطقه مورد مطالعه عبارت‌اند از: پوشش گیاهی، نوع و جنس خاک، شیب زمین، راه‌های ارتباطی، تراکم کاربری‌های شهری، بستر رودخانه، رودخانه فصلی، زمین‌های بایر، زمین‌شناسی، فرسایش خاک، فرم و شکل زمین، مسیرهای راه‌آهن. (شکل 2: نقشه‌های 1 تا 12)

نقشه 1: جنس خاک	نقشه2: نقشه پوشش
نقشه 3: کاربری اراضی	نقشه4: شیب
نقشه5: تراکم کاربری‌های شهری	نقشه6: راه‌های ارتباطی
نقشه7: رودخانه فصلی	نقشه8: بستر رودخانه
نقشه9: زمین‌شناسی	نقشه10: زمین‌های بایر
نقشه11: فرسایش خاک	نقشه12: فرم و شکل زمین

شکل2: نقشه لایه‌های اطلاعاتی مؤثر در سیل اهواز

 

برای محاسبه ضریب اهمیت چند روش وجود دارد که شامل: روش حداقل مربعات، روش حداقل مربعات لگاریتمی، روش بردار ویژه و روش‌های تفریقی می‌باشد (فرج زاده، 1390: 68). روش بردار ویژه روشی متداول در رسیدن به وزن پارامترها از یک ماتریس مقایسۀ زوجی است در این روش، معیارها و زیرمعیارها دو به دو با یکدیگر مقایسه می‌شوند و درجۀ اهمیت هر معیار، نسبت به دیگری مشخص می‌شود(Jonkman, 2012: 179). برای این کار، می‌توان از یک روش استاندارد ارائه شده توسط ساعتی استفاده کرد. روش کار به این ترتیب است که به هر مقایسۀ دودویی، یک عدد از 1 تا 9 نسبت داده می‌شود جدول شماره (2). قبل از وزن دهی، باید وزن‌ها را نرمال کرد. به‌منظور نرمال کردن، می‌توان از روش‌های مختلفی استفاده کرد. در این مدل از تقسیم هر وزن بر مجموع وزن‌های همان ستون استفاده شده است (Paul, G. et al, 2019: 12).

 

جدول 2: مقادیر توصیفی ترجیح و اولویت

ترجیحات(قضاوت شفاهی)	مقدار عددی	توضیح
کاملاً مهم‌تر یا کاملاً مطلوب‌تر	9	اهمیت خیلی بیشتر i نسبت به j به‌طور قطعی به اثبات رسیده است.
اهمیت یا مطلوبیت خیلی قوی	7	تجربه نشان می‌دهد که اهمیت i خیلی بیشتر از j است
اهمیت یا مطلوبیت قوی	5	تجربه نشان می‌دهد که اهمیت i خیلی بیشتر از j است.
کمی مطلوب‌تر یا کمی مهم‌تر	3	تجربه نشان می‌دهد که برای تحقق هدف اهمیت i بیشتر از j است.
اهمیت یا مطلوبیت یکسان	1	در تحقق هدف دو معیار اهمیت مساوی دارند.
اولویت‌های بین فواصل	6،2،4و8	هنگامی‌که حالت‌های میانه وجود دارد.

جهت تعیین وزن کلی، اولویت‌بندی متغیرهای مؤثر در آسیب‌پذیری سیلاب شهر اهواز و تهیه مقادیر کمی آن‌ها بر اساس نظرات کارشناسان ماتریسی به ابعاد 13*13 ایجاد شد. مقایسه دوبه‌دو متغیرها، مبنای تعیین ارجحیت آن‌ها در ارتباط با آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب قرار گرفت. برای محاسبه مقادیر و بردار ویژه، ستون‌ها با هم جمع و هر سلول ماتری بر جمع ستون مربوطه تقسیم شد که این عمل برای نرمال کردن ماتریس انجام گرفت. مرحله بعدی محاسبۀ میانگین سطرهای ماتریس است که از آن به‌عنوان وزن نسبی استفاده می‌شود. وزن نسبی متغیرهای استفاده شده در آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب در شکل3، آورده شده است. شکل مذکور نشان می‌دهند که وزن معیار برای عامل نوع پوشش گیاهی 0.107، نوع و جنس خاک 0.091، شیب زمین 0.076، کاربری اراضی 0.079، راه‌های ارتباطی 0.060، تراکم کاربری‌های شهری 0.057، بستر رودخانه 0.057، رودخانه‌های فصلی 0.059، زمین‌های بایر و ساخته نشده 0.052، زمین‌شناسی 0.101، فرسایش خاک 0.095، فرم و شکل زمین 0.110و راه آهن 0.055 محاسبه شده است.

 

 

شکل3: وزن نسبی متغیرهای مؤثر بر آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب در شهر اهواز

 

فرم و شکل زمین، پوشش گیاهی، زمین‌شناسی و فرسایش خاک بیشترین وزن را به خود اختصاص داده‌اند. شکل 4، نقشه نهایی آسیب‌پذیری شهر اهواز در برابر سیلاب را نشان می‌دهد. نقشه آسیب‌پذیری نهایی بر اساس 5 طبقه آسیب‌پذیری خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد دسته‌بندی شد. طبقه آسیب‌پذیری زیاد و خیلی زیاد نشان می‌دهد بخشی زیادی از مناطق2، 3، 4، 6، 7 و 8 در خطر جدی سیلاب هستند. در فروردین ماه سال 1398 در اثر طغیان رودخانه کارون معابر شهری، پارک و فضای سبز، تأسیسات و تجهیزات شهری و بافت مسکونی بخش عمده‌ای از مناطق شهر اهواز زیر آب رفته‌اند. در اثر این سیل 1000 میلیارد تومان به معابر و جاده‌های ساحلی، ابنیه و پارک‌های اهواز، فاضلاب، زیرساخت‌های شهری آسیب‌زده است. همچنین 690 واحد مسکونی آسیب‌دیده و 28 واحد به‌کلی تخریب شده است. بیشترین آسیب‌دیدگی نیز مربوط به مناطق 2 و 6 بوده است.

 

شکل 4: نقشه نهایی آسیب‌پذیری شهر اهواز در برابر سیلاب

 

نقشه کلاسه‌بندی خطر سیل همان‌طور که در بالا اشاره شد در 5 سطح طبقه‌بندی شده است (شکل3). بر اساس طبقه‌بندی زیاد و خیلی زیاد، 67.54درصد پهنۀ منطقه 2 در خطر سیل قرار دارد. علت این امر منتهی شدن مرز منطقه با رودخانه کارون و شیب کم آن است. در این منطقه سیلاب بیشتر محله کیان پارس و کیان‌آباد را تهدید می‌کند. محدوده خطر در منطقه 3 شهر اهواز 55.21 درصد برآورد شده است. در منطقه 4 سیلاب شهری به دلیل فاصله از حریم رودخانه و نبود بافت مسکونی و ساخت و ساز در اطراف کارون، خطرپذیری کمی دارد. منطقه 5 شهر اهواز نیز خطر سیلاب در طبقه خیلی کم و کم قرار دارد. اما در منطقه 6 این وضعیت برعکس است. سیل بهار 98 بیشترین خسارت را به محله‌های این منطقه وارد نموده است و تقریباً بخش اعظمی از منطقه 6 دچار آب‌گرفتگی شده است. از علل این امر می‌توان به فرسودگی معابر، پایین‌دست بودن و ساخت و سازهای غیرمجاز، تجاوز به حریم رودخانه و عرض کم رودخانه در محدوده منطقه 6 اشاره نمود. محدوده آسیب‌پذیر منطقه مذکور در طیف زیاد و خیلی زیاد بر اساس نقشه پهنه‌بندی به بیش از 54 درصد می‌رسد. آسیب‌پذیری مناطق 7 و 8 نیز مطابق نقشه پهنه‌بندی در طبقه‌بندی زیاد به ترتیب 35.67 و 38.67 برآورد شده است (جدول3و شکل5).

 

جدول 3:درصد پهنه‌های خطر (آسیب‌پذیری) سیلاب در مناطق شهر اهواز

منطقه 8	منطقه 7	منطقه 6	منطقه 5	منطقه 4	منطقه 3	منطقه 2	منطقه 1	وضعیت خطر سیل
10.74	7.69	3.17	45.06	25.48	0	0	25.50	خیلی کم
13.09	52.12	37.15	54.94	65.88	2.50	11.86	22.38	کم
37.49	4.52	5.24	0	2.76	42.29	20.61	51.89	متوسط
38.67	35.67	30.17	0	5.88	55.21	41.36	0.23	زیاد
0	0	24.27	0	0	0	26.18	0	خیلی زیاد

 

شکل 5:درصد پهنه‌های آسیب‌پذیری سیلاب در مناطق شهر اهواز

 

نتایج به دست آمده گویای آن است که بر اساس نظرات کارشناسان؛ عوامل پاک‌سازی و لایروبی مسیر رودخانه کارون با 4.94، اصلاح شبکه فاضلاب و جمع‌آوری رواناب با 4.91، حذف مئاندرها (پیچان‌رود) کارون و ایجاد راستای مناسب با 4.87، تشکیل پایگاه‌های کمک‌رسانی مردمی (اعم از نیازهای درمانی، خوراک و پوشاک) و نظارت بر آمادگی آن‌ها با 4.72 و جلوگیری از تداخل وظایف و آشفتگی سازمان‌های متولی مدیریت شهری جهت کمک‌رسانی به مناطق سیل‌زده با 4.71 به ترتیب مهم‌ترین عامل‌های مؤثر بر مدیریت سیلاب در شهر اهواز شناسایی شدند (شکل 6).

 

شکل 6: شناسایی راهکارهای مؤثر بر مدیریت سیل در شهر اهواز

 

نتیجه‌گیری

نتایج این پژوهش که با هدف پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سیلاب در کلان‌شهر اهواز و تحلیل پیشران‌های مؤثر با رویکرد آینده‌پژوهی انجام شد، نشان می‌دهد که ساختار کالبدی و محیطی شهر در برابر سیلاب به‌شدت آسیب‌پذیر است. بر اساس ارزیابی‌های انجام‌شده با مدل تصمیم‌گیری AHP و بهره‌گیری از لایه‌های اطلاعات مکانی در GIS، نواحی شهری اهواز در پنج طبقه آسیب‌پذیری از «خیلی کم» تا «خیلی زیاد» تقسیم شدند. تحلیل مکانی نشان داد که بخش عمده‌ای از مناطق ۲، ۳، ۴، ۶، ۷ و ۸ در طبقات «زیاد» و «خیلی زیاد» قرار دارند، و به‌ویژه مناطق ۲ و ۶ بیشترین خطر را متحمل خواهند شد. علت این آسیب‌پذیری بالا را می‌توان در عواملی چون تجاوز به حریم رودخانه کارون، شیب بسیار کم اراضی، تراکم بالای فعالیت‌های شهری در حاشیه رودخانه، فرسودگی و ناکارآمدی شبکه فاضلاب، و ساخت‌وسازهای غیرمجاز جست‌وجو کرد.

سنجش وزن معیارها با روش بردار ویژه نشان داد که فرم و شکل زمین (0.110)، پوشش گیاهی (0.107)، زمین‌شناسی (0.101) و فرسایش خاک (0.095) بیشترین نقش را در شدت گیری خطر سیلاب دارند، در حالی‌که عواملی مانند راه‌های ارتباطی (0.060) و راه‌آهن (0.055) نقش نسبی کمتری ایفا می‌کنند. این نتایج با تحلیل MICMAC تکمیل شد که اولویت اثرگذاری را به عوامل اقتصادی-کالبدی، سپس محیطی و در نهایت اجتماعی اختصاص داد. از این منظر، سیلاب نه‌تنها یک تهدید طبیعی، بلکه یک بحران چندبُعدی است که زیرساخت، محیط‌زیست و جامعه شهری را توأمان درگیر می‌کند.

پیشنهادهای کلیدی حاصل از این پژوهش، مانند لایروبی رودخانه کارون، اصلاح شبکه فاضلاب و جمع‌آوری رواناب‌ها، حذف پیچان‌رودها برای بهبود جریان آب، ایجاد پایگاه‌های امداد مردمی، و رفع تداخل نهادی در مدیریت بحران، همگی با وزن دهی کارشناسی و در ارتباط مستقیم با ضعف‌های شناسایی‌شده ارائه شده‌اند. این راهکارها زمینه‌ساز افزایش تاب‌آوری اهواز در برابر رخدادهای مشابه می‌شوند.

مقایسه این یافته‌ها با پژوهش‌های پیشین ارائه‌شده در بخش مبانی نظری و پیشینه پژوهش نشان می‌دهد:

همانند مطالعات پناهی و همکاران در حوزه گرگان رود و عرب سلغار و همکاران در حوضه دز، این پژوهش تأیید می‌کند که تغییرات اقلیمی، بارش‌های رگباری و تغییرات کاربری اراضی، عوامل اصلی تشدید سیلاب‌اند. با این حال، پژوهش حاضر پا را فراتر گذاشته و با استفاده از MICMAC پیشران‌های آینده‌نگر را نیز شناسایی و تعامل متقابل عوامل را تحلیل کرده است.

مشابه یافته‌های بهروزی و همکاران و ناهید و همکاران، کاربرد AHP و GIS در شناسایی مناطق پرخطر تأیید می‌شود؛ اما این پژوهش با تلفیق آن با رویکرد آینده‌پژوهی، تصویری پویا از روندهای آتی و اثرات بالقوه ارائه کرده است. در حالی‌که پژوهش‌هایی مانند پاشا زاده و میر اسداللهی و همکاران بر سرمایه اجتماعی، آموزش و توانمندسازی به‌عنوان ابزارهای اصلی ارتقای تاب‌آوری متمرکز شده‌اند، رویکرد حاضر بر اقدامات عملیاتی و کالبدی متمرکز است. همین تفاوت نشان می‌دهد که ترکیب دو رویکرد اجتماعی-نهادی و فیزیکی-زیرساختی، بهترین نتیجه را برای مدیریت سیلاب در اهواز به همراه خواهد داشت.

 

پیشنهاد‌ها 

۱. لایروبی منظم و هدفمند رودخانه کارون

·       استدلال علمی: وزن بالای عامل «بستر رودخانه» و شواهد سیل ۱۳۹۸ نشان می‌دهد رسوب‌گذاری و کاهش عرض و عمق کارون، ظرفیت عبور جریان را به‌شدت کاهش داده است.

·       راهکار: لایروبی با برنامه سالانه، با اولویت مقاطع دارای عرض کم و انحنای زیاد (مئاندرها) و استفاده از داده‌های هیدرولوژیک برای تعیین نقاط بحرانی.

۲. بازطراحی و نوسازی کامل شبکه فاضلاب شهری

·       استدلال علمی: ضعف فاضلاب شهری در مناطق ۲ و ۶، در کنار شیب کم زمین، عامل اصلی آب‌گرفتگی‌های شدید بوده است.

·       راهکار: ایجاد شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی جدا از فاضلاب بهداشتی، استفاده از سامانه‌های پمپاژ هوشمند و کانال‌های روباز تقویت‌شده در معابر اصلی.

۳. کنترل و آزادسازی حریم رودخانه کارون

·       استدلال علمی: نتایج مقاله نشان می‌دهد تجاوز به حریم رودخانه، به‌ویژه در مرز مناطق ۲ و ۶، بیشترین همبستگی را با افزایش خطر دارد.

·       راهکار: اجرای طرح بازپس‌گیری ۵۰ متری حریم، پرداخت غرامت منصفانه، ایجاد کمربند سبز و مسیر پیاده‌روی عمومی به‌جای ساخت‌وساز.

۴. احداث سازه‌های کاهنده و منحرف‌کننده جریان (سیل بند، خاک‌ریز و کانال‌های انحرافی)

·       استدلال علمی: با توجه به نتایج MICMAC، عوامل کالبدی بیشترین اثر راهبردی را دارند و می‌توان با ایجاد سدهای کوتاه یا سیل بند در نقاط ورودی خطر، حجم جریان به مناطق پرخطر را کاهش داد.

·       راهکار: استفاده از مصالح بومی برای خاک‌ریز موقت و طراحی سازه دائمی در حاشیه‌های بحرانی، همراه با نگهداشت سالانه.

۵. پایگاه‌های دائمی امداد و مدیریت سیلاب با رویکرد مشارکت مردمی

·       استدلال علمی: مدل MICMAC نشان داد که عوامل اجتماعی اثرات ثانویه ولی حیاتی دارند. مشارکت محلی می‌تواند سرعت واکنش و کاهش خسارات را تقویت کند.

·       راهکار: ایجاد پایگاه‌های مجهز به تجهیزات امداد، انبار ذخایر اضطراری و آموزش سالانه به ساکنان مناطق پرخطر (به‌خصوص محلات کیان پارس، کیان‌آباد و بخش‌های مرکزی منطقه ۶).

 

 

 

 

منابع

1- باقری، البرز (1399)، بررسی عملکرد مدیریت بحران سیلاب‌های شهری با رویکرد توسعه پایدارتر شهر اهواز، رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، استاد راهنما: دکتر سعید ملکی.

2- بهروزی، حمزه، زند مقدم، محمدرضا و کامیابی، سعید. (1401)، در مقاله‌ای با عنوان (تحلیل توزیع مکانی میزان تاب‌آوری شهر در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیل (مطالعه موردی: شهر قائم‌شهر.، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال چهاردهم، شماره 56 ، تابستان 1401.

3- پاشا زاده، اصغر. (1398)، سنجش تاب‌آوری شهر اردبیل در برابر مخاطرات محیطی و ارائه الگوی شهر تاب‌آوری با رویکرد آینده‌پژوهی، رساله دکتری تخصصی، دانشگاه محقق اردبیلی، استاد راهنما، دکتر محمدحسن یزدانی.

4- پایدار، ابوذر و سنجری، امیرارسلان (1395)، ارزیابی آسیب‌پذیری محلات شهر جیرفت در مقابلِ سیلاب و ارائه راهکارهای حفاظتی، نشریه مطالعات نواحی شهری، 3 (3)، 43-22.

5- پناهی، عبدالحافظ؛ جانباز قبادی، غلامرضا، متولی، صدرالدین و خالدی، شهریاری. (1400)، سنجش و پیش‌بینی پتانسیل وقوع سیلاب تحت شرایط تغییر اقلیم (مطالعه موردی: حوضه آبخیز گرگان رود، نشریه علمی مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، سال چهارم، شماره دوم، پیاپی 13، تابستان 1402.

6- پناهی، عبدالحافظ؛ جانباز قبادی، غلامرضا، متولی، صدرالدین و خالدی، شهریاری. (1401)، مدل‌سازی و پیش‌بینی خطر وقوع منطقه‌ای سیلاب حاصل از بارش تحت شرایط تغییر اقلیم )مطالعه موردی: حوضۀ آبخیز گرگان رود(، فصل­نامه جغرافیای طبیعی، سال چهاردهم، شماره 56، تابستان 1401.

7- پودینه، محمدرضا، طولابی­نژاد، مهرشاد، طولابی‌نژاد، میثم. (1398)، اثرات خشک‌سالی بر فعالیت‌ها و معیشت خانوارهای روستایی (مورد مطالعه: شهرستان میر جاوه) مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره دهم، شماره 37، صص 98-79.

8- حاجی علیزاده ،جواد و رشیدی، اصغر. (1399)، بررسی نقش نهادهای مدیریت سرزمینی در تاب‌آوری ناحیه‌ای با تأکید بر مخاطرات ناشی از نوسانات آب و هوایی (محدوده مورد مطالعه: بناب) فصل‌نامه آمایش محیط، شماره 4، صص، 72-57.

9- سلمانی، محمد و بدری، سید علی و مطوف، شریف و کاظمی ثانی عطاا... ، نسرین (1394)، ارزیابی رویکرد تاب‌آوری جامعه در برابر مخاطرات محیطی )دانش مخاطرات سابق( دوره 2، شماره 4، صص 409-393.

10- شایگان، مصطفی، رنجبر، محسن، برنا، رضا و اربابی سبزواری، آزاده. (1401)، تاب‌آوری مقاصد گردشگری در مقابل آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی (مورد مطالعه: استان همدان)، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال چهاردهم، شماره 56، تابستان 1401، صص 15-1.

11- شکری فیروز جاه، پری (1396)، تحلیل فضایی میزان تاب‌آوری مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محیطی نشریه برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، دوره 2، شماره 2، صص 56-38.

12- طاهری امیری، محمدجواد، عبدا... زاده، غلامرضا، جواهری، مائده و فرشید حقیقی (1399)، آسیب‌پذیری و مدیریت بحران شهر بابل تحت اثر زلزله با استفاده از نرم‌افزار GIS، نشریه مهندسی سازه و ساخت، 7 (4)، 77-62.

13- عرب سلغار، علی‌اکبر، پرهمت، جهانگیر و گودرزی، مسعود (1401)، پیش‌بینی تغییرات اقلیمی با استفاده از مدل‌های گردش عمومی جو و مقیاس کاهی مدل‌های SDSM و LARS-WG تحت سناریوهای واداشت تابشی در حوضه آبریز دز»، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال چهاردهم، شماره 55 ، بهار 1401

14- عزیزی، الهام، مصطفی‌زاده، رئوف، حزباوی، زینب، اسمعیلی، اباذر و شهناز میرزایی (1400)، معرفی شاخص آسیب‌پذیری سیل (FVI)  به‌عنوان ابزاری در مدیریت بحران سیل، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 11 (2)، 165-158.

15- فرج زاده، منوچهر (1390)، بررسی خطر سیل‌خیزی در زیر حوضه‌های استان آذربایجان غربی، نشریه پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 1 (1)، 68-59.

16- فلاح مهرجردی، نازنین، حنایی، تکتم. (1399)، ارزیابی میزان تاب‌آوری محله شهری در مواجهه با مخاطرات طبیعی مورد پژوهی محله آب و برق مشهد، جغرافیا و توسعه، شماره 9، صص، 246-227.

17- کیخا، زهرا، بذرافشان، جواد، قنبری، سیروس، کیخا، عالمه، (1399)، تحلیل میزان تاب‌آوری اجتماعات روستایی  سیستان در برابر مخاطرات محیطی، مجله مخاطرات محیط طبیعی، دوره نهم، شماره 23، صص، 18-1.

18- لعلی، محمد، خوارزمی، امید علی، اجزا شکوهی، محمد، (1397)، ارزیابی میزان آمادگی شهر مشهد در مواجهه با  مخاطرات طبیعی با رویکرد تاب‌آوری شهری، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 29 ، صص، 118-103.

19- منافلویان، ساناز، زهرا سادات سعیده زرآبادی و بهزاد فر، مصطفی. (1398)، سنجش عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اقلیمی شهر تبریز، فصل­نامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال دوازدهم، صص 21-2.

20- میر اسداللهی، شمسی سادات، متولی، صدرالدینی، جانباز قبادی، غلامرضا، (1399)، تحلیل تاب‌آوری سکونتگاه‌های شهری در برابر سیلاب با تأکید بر شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی(مطالعه موردی : شهر گرگان)، پژوهش‌های کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیستم، شماره 59، زمستان 99، صص 157-137.

21- ناهید، مصطفی، زند مقدم، محمدرضا و کرکه آبادی، زینب (1400)، سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری در برابر مخاطره سیلاب‌های شهری (مطالعه موردی: منطقه 4 تهران)، مرتع و آبخیزداری (منابع طبیعی ایران)، دوره: 74، شماره:1، صص، 189-205.

22- نظم فر، حسین، پاشا زاده، اصغر، (1397)، ارزیابی تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی مطالعه موردی : شهر اردبیل، مجله آمایش جغرافیا فضا، سال 8، شماره 27 ، صص 116-110.

 

23- Denis J Parker, (2020): Disaster Resilience – A Challenged Science, Journal Of Environmental Hazards.

24- Feloni, E., Mousadis, I., And Baltas, E. (2020). Flood Vulnerability Assessment Using A Gis‐Based Multi‐Criteria Approach The Case Of Attica Region. Journal Of Flood Risk Management, 13, Pp. 1-15.

25- Jonkman, S.N. & Dawson, R.J. (2012). Issues And Challenges In Flood Risk Management-Editorial For The Special Issue On Flood Risk Management. Water 2012, 4(4), Pp. 785-792.

26- Kastridis, A., Kirkenidis, C., And Sapountzis, M.(2022). An Integrated Approach Of Flash Flood Analysis In Ungauged Mediterranean Watersheds Using Post‐Flood Surveys And Unmanned Aerial Vehicles (Uavs). Hydrological Processes. 34 (25), Pp. 4920-4939.

27- Paul, G. C.; Saha, S.; & T. K. Hembram, 2019. Application Of The Gis-Based Probabilistic Models For Mapping The Flood Susceptibility In Bansloi Sub-Basin Of Ganga-Bhagirathi River And Their Comparison, Remote Sensing In Earth Systems Sciences, 2(2-3), Pp. 120-146.

28- U.C. Nkwunonwo, M. Whitworth, B. Baily. (2019), Urban Flood Modelling Combining Cellular Automata Framework With Semi-Implicit Finite Difference Numerical Formulation, Journal Of African Earth Sciences, Volume 150, Pp. 272-281

29- Yanzhen, K. Xindong, O. Shigong, W. Chunqing, D. Kezheng, S. And Yang, Z. (2022): Statistical Characteristics And Synoptic Situations Of Long-Duration Heavy Rainfall Events Over North China. Earth And Space Science. Pp. 1-18.

30- Zhang, X., & Li, H. (2018). Urban Resilience And Urban Sustainability: What We Know And What Do Not Know?. Cities, 72, Pp. 141-148.

 

---

[1] * نویسنده مسئول: 09122772923                                                                                                          Email: [e-mail]

[2] - Parker

[3] - Yanzhen

[4]  -Sapountzis & Kirkenidis

[5]  -Feloni

[6] - Zhang