تبیین اثر بخشی مدل کسب‌وکار اقتصاد دایره‌ای در شرکت‌های دانش بنیان

محورهای موضوعی : مدیریت بازاریابی

فاطمه شهدکار ¹ , تقی ترابی ² , فریدون رهنمای رود پشتی ³

1 - دانشجوی دکتری کارآفرینی بین الملل، واحد امارات متحده عربی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار، گروه مدیریت اقتصاد، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد، گروه مدیریت بازرگانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/03/08 تاریخ پذیرش : 1401/07/05 تاریخ انتشار : 1402/05/01

کلید واژه: اقتصاد خطی, مدل‌های کسب‌وکار, مدل‌های کسب‌وکار اقتصاد دایره‌ای, اقتصاد دایره‌ای, شرکت‌های دانش بنیان,

چکیده مقاله :

هدف از پژوهش حاضر بررسی تأثیر به کارگیری مدل کسب‌وکار اقتصاد دایره‌ای برای شرکت‌های دانش بنیان می‌باشد. این پژوهش از نظر هدف، در دسته پژوهش‌های کاربردی و بر اساس نحوه جمع‌آوری داده‌ها، توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش عبارتند از کلیه مدیران شرکت‌های دانش بنیان پنج استان کشور که در سال 1400 به خدمت اشتغال داشته‌اند؛ که تعداد 354 نفر به عنوان نمونه تحقیق، به روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای انتخاب شدند. در این پژوهش از پرسش‌نامه محقق ساخته استفاده شده که روایی و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفت. برای تحلیل داده‌های گردآوری شده از آزمون‌های کولموگروف- اسمیرنف، به منظور نرمال بودن داده‌ها و همچنین تحلیل عاملی تأییدی و روش معادلات ساختاری از نرم‌افزار (AMOS24) استفاده شد. یافته‌ها نشان داد که در بین مؤلفه‌های مورد مطالعه به ترتیب: فرآیند با ضریب مسیر (0/76)، الزامات اجرای اقتصاد دایره‌ای (0/88)، رابط کاربری (0/97)، اکوسیستم با ضریب مسیر (0/99)،‌ ساختار مالی (0/99) و ارزش (0/99) بیشترین تأثیر را در مدل کسب‌وکار اقتصاد دایره‌ای دارند. مدل حاصل از این پژوهش می‌تواند راه‌گشای دست‌اندرکاران و برنامه‌‌ریزان معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت علوم، مدیران پارک‌های علم و فناوری جهت پیاده‌سازی و اجرای موفق اقتصاد دایره‌ای و مدل کسب‌وکار مربوطه، ارتقای سطح اقتصادی کشور و نیز ایجاد فرصت‌های نوآورانه و سازگار با محیط‌زیست جهت افزایش اشتعال و رونق اقتصادی می‌باشد.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this study is to evaluate the effect of applying the circular economy business model to knowledge-based companies. In terms of purpose, this research is in the category of basic-developmental research and based on the method of data collection, it is descriptive-survey. The statistical population of this study includes all managers of knowledge-based companies in five provinces of the country in 1400, in which 354 people were selected as the research sample by stratified random sampling. In this study, a standard questionnaire was used whose validity and reliability were confirmed. Kolmogorov-Smirnov tests were used to analyze the collected data in order to normalize the data as well as confirmatory factor analysis and structural equation method (AMOS24). Findings showed that among the studied components are: process with path coefficient (0/76), implementation requirements of circular economy (0/88), user interface (0/97), ecosystem with path coefficient (0/99), financial structure (0/99) and value (0/99) have the greatest impact on the business model of the circular economy. The results showed that using a business model can open the way for those involved and planners of the Vice President for Science, Ministry of Science, managers of science and technology parks to improve the country's economic level and also create innovative and environmentally friendly opportunities to increase prosperity and economic prosperity.

منابع و مأخذ:

ابراهیمی ع.ح، جعفرزاده م، بزرگی ص. "بررسی عوامل مؤثر بر نگرش و قصد مصرف‌کنندگان به خرید محصولات جعلی برندهای لوکس"، فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات بازاریابی نوین، 1391؛ 2(3): 1-34.

باباپور ا، سعیدنیا ح، علیپور درویش ز. "ارایه الگوی کسب‌وکار تجارت الکترونیک در بازارهای صنعتی با تأکید بر نقش زنجیره ارزش"، مجله مدیریت بازاریابی، 1396؛ 12(35): 51-61.

برجویی مجرد ص، حسینی ف. "تأثیر نوآوری باز و نوآوری مدل کسب‌وکار بر عملکرد شرکت‌های دانش بنیان"، اولین همایش علمی پژوهشی یافته‌های نوین علوم مدیریت، کارآفرینی و آموزش ایران، تهران، انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین، 1394.

تاری م، مرادی م، ابراهیم‌پور م. "بررسی عوامل مؤثر بر رشد و موفقیت شرکت‌های دانش بنیان"، فصلنامه رشد فناوری، 1394؛ 12(45): 36-44.

دهقانی م. "بررسی تأثیر مدل کسب‌وکار باز بر نوآوری استراتژیک و کسب مزیت رقابتی در شرکت‌های دانش بنیان استان بوشهر"، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی، گروه مدیریت، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، 1394.

زعفرانیان ر، نیرومند پ، رنجبر م. ''الگوهای طراحی مدل کسب‌وکار''، فصلنامه کار و جامعه، 1390؛ 13۵، صص. 4-10.

شهدکار ف، ترابی ت. "اقتصاد دانش محور عینیت اقتصاد دایره‌ای"، ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات میعاد اندیشه، 1400.

شهدکار ف، ترابی ت. "فرصت‌های کارآفرینی در اقتصاد دایره‌ای"، ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات میعاد اندیشه، 1400.

Ahmed R.M. “Simplified Business Model”, International Journal of Business Administration, 2021; 12(3): 36-41.

Amit R, Zott C. “Creating value through business model innovation”, MIT Sloan Management Review, 2012; 53(3): 41-49.

Amato A. “The Circular Economy Challenge: Towards a Sustainable Development”, Sustainability, 2022; 14(6): 3458.

Benz A.L. “Critical Success Factors for Circular Business Model Innovation from the Perspective of the Sustainable Development Goals”, Sustainability, 2022; 14(10): 5816.

Bocken N.M.P, Geradts T.H.J. “Barriers and drivers to sustainable business model innovation: Organization design and dynamic capabilities”, Long Range Plann, 2020; 53(4).

Brendzel-Skowera K. “Circular Economy Business Models in the SME Sector”, Sustainability, 2021; 13(13): 7059.

Ellen McArthur, F. “Growth Within: A Circular Economy Vision for a Competitive Europe”, 2015; https://www.ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/ EllenMacArthurFo undation_Growth-Within_July15.pdf (accessed on 13 September 2018).

Firman A. “Business Model and Creation of Value on X Company in Makassar”, International Journal of Scientific & Technology Research, 2022; 7(9): 54-60.

Gamidullaeva L, Shmeleva Tolstykh T, Shmatko A. “An Assessment Approach to Circular Business Models within an Industrial Ecosystem for Sustainable Territorial Development”, Sustainability, 2022; 14(2): 704.

Han J, Heshmati A, Rashidghalam M. “Circular Economy Business Models with a Focus on Servitization”, Sustainability, 2020; 12(21): 8799.

McKinsey Co. “'Growth Within: A Circular Economy Vision for A Competitive Europe’', EU: Ellen McArthour Foundation & McKinsey Center, 2015.

Mentink B. “Circular Business Model Innovation: A Process Framework and a Tool for Business Model Innovation in a Circular Economy”, Master of Science in Industrial Ecology Thesis, Delft University of Technology & Leiden University, 2014; 1-167.

Mihai, F., Minea, I. “Sustainable Alternative Routes versus Linear Economy and Resources Degradation in Eastern Romania”, Sustainability, 2021; 13(19): 1-23.

Motke F.D, Gomes C.M, Kneipp J.M, Perlin A.P, Damke L.I, d Lamberti T.B. “Circular Business Model Innovation and Its Relationship with Business Performance in Brazilian Industrial Chemical Companies”, Frontiers in Sustainability, 2022; 2.

Neves S.A, Marques A.C. “Drivers and barriers in the transition from a linear economy to a circular economy”, Journal of Cleaner Production, 2022; 341: 130865.

Osterwalder A, Pigneur Y. “Business model generation: a handbook for visionaries, game changers, and challengers”, John Wiley & Sons, 2010.

Salwin M, Jacyna-Gołda I., Kraslawski A. &Waszkiewicz E.A. “The Use of Business Model Canvas in the Design and Classification of Product-Service Systems Design Methods”, Sustainability, 2022; 14(7): 4283.

Schatzl C. “Circular Economy and Its Implications for the Design of Business Models, M.A. Thesis. Johannes Kepler Universität Linz, 2020.

Scheel C, Aguiñaga E, Bello B. “Decoupling Economic Development from the Consumption of Finite Resources Using Circular Economy. A Model for Developing Countries”, Sustainability, 2020; 12(4): 1291.

Spreafico Ch. “An analysis of design strategies for circular economy through life cycle assessment”, Environmental Monitoring and Assessment, 2022; 194: 180.

Stephan G. “Circular Economy: Illusion or First Step towards a Sustainable Economy: A Physico-Economic Perspective”, Sustainability, 2022; 14(8): 4778.

United Nations Environment Programme. “The Role of Business in Moving from Linear to Circular economies”, UNEP, Nairobi, 2021.

متن کامل:



تبیین اثر بخشی مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای در شرکت‌های دانش بنیان

 

 

چکیده

هدف از پژوهش حاضر بررسی تأثیر بكارگیری مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای برای شرکت‌های دانش بنیان می‌باشد. این پژوهش از نظر هدف، در دسته پژوهش‌های کاربردی و بر اساس نحوه جمع آوری داده‌ها، توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش عبارتند از کلیه مدیران شرکت‌های دانش بنیان پنج استان کشور که در سال 1400 به خدمت اشتغال داشته‌اند؛ که تعداد 354 نفر به عنوان نمونه تحقیق، به روش نمونه گیری تصادفی طبقه‌ای انتخاب شدند.۰در این پژوهش از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده که روایی و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفت.برای تحلیل داده‌های گرداوری شده از آزمون‌های کولموگروف- اسمیرنف، به منظور نرمال بودن داده‌ها و همچنین تحلیل عاملی تاییدی و روش معادلات ساختاری از نرم افزار (AMOS24) استفاده شد. یافته‌ها نشان داد که در بین مولفه‌های مورد مطالعه به ترتیب: فرایند با ضریب مسیر(76/۰)، الزامات اجرای اقتصاد دایره‌ای(88/۰)، رابط کاربری(97/۰)، اکوسیستم با ضریب مسیر (99/۰)،‌ ساختار مالی(99/۰) و ارزش (99/۰) بیشترین تاثیر را در مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای دارند. مدل حاصل از این پژوهش می‌تواند راه‌گشای دست اندرکاران و برنامه‌‌ریزان معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت علوم، مدیران پارک‌های علم و فناوری جهت پیاده سازی و اجرای موفق اقتصاد دایره‌ای و مدل کسب و کار مربوطه، ارتقای سطح اقتصادی کشور و نیز ایجاد فرصت‌های نوآورانه و سازگار با محیط زیست جهت افزایش اشتعال و رونق اقتصادی می‌باشد.

 

واژه‌گان کلیدی: "اقتصاد خطی"،" اقتصاد دایره‌ای"، "مدل‌های کسب و کار"، "شرکت‌های دانش بنیان"، "مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای"

 

مقدمه

در شرایط جوی امروزی،بنگاه‌های اقتصادی به طور فزاینده‌ای تنش بین رشد صنعتی و فشار وارد شده بر سیستم‌های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی را تشخیص می‌دهند. محدودیت منابع، رشد شدید جمعیت و همچنین افزایش حجم زباله و آلودگی متعاقب آن احتمالاً تهدیدات فزاینده‌ای را برای رفاه و همچنین از نقطه نظر تجاری برای رقابت، سود و تداوم کسب و کار تحمیل می‌کند. برای رشد  و توسعه اقتصادی، به منابع طبیعی بیشتری مورد نیاز است. بشریت هر ساله از منابع و خدمات اکوسیستم استفاده می کند تا جایی که ما در حال عبور از به اصطلاح مرزهای سیاره ای هستیم.برای اینکه از این مرزها تجاوز نکنیم، باید نحوه مدیریت منابع خود را به طور قابل توجهی در نظر بگیریم. پذیرفتن این نکته که نمی‌توان از منابع زمین بهره‌برداری بی حد و حصری انجام داد، نیاز به یک مدل اقتصادی جدید را مطرح می‌کند.اقتصاد دایره‌ای یک ضرورت در سیاره‌ای با منابع محدود است که هدف آن کاهش ورودی مواد خام و خروجی زباله به محیط زیست با بستن حلقه‌های اقتصادی و اکولوژیکی منابع است.(چاتزل¹،۲۰۲۰)

در سال‌های اخیر بحث های فزاینده‌ای در مورد مدل‌های کسب و کار سبز (چارتر²، 2013)، مدل های کسب و کار پایدار (کلینتون و همکاران، 2014) و اخیراً، مدل‌های کسب و کار دایره‌ای(بوکن و همکاران³،۲۰۱۶: رنسوود⁴،۲۰۱۵) صورت گرفته است.به‌ویژه، ادبیات مدل‌های کسب‌وکار اقتصاد دایره‌ای در چند سال اخیر به سرعت گسترش یافته است و ظهور رویکردهای مختلف ملی و دانشگاهی طیف متنوعی از اصطلاحات را ایجاد کرد است.در دهه‌های اخیر توجه به رویکردهای اقتصاد دایره‌ای به شدت در حال افزایش است و به خوبی مبرهن است که تغییر از مدل خطی اقتصاد به مدل دایره‌ای مزایای زیست محیطی، اجتماعی و مالی به همراه دارد(برندزل-سکووارا⁵،۲۰۲۱).این امر به این دلیل است که استفاده کارآمدتر و استفاده مجدد از منابع و در نتیجه کاهش ورودی منابع، انرژی، انتشار و نشت زباله می‌تواند اثرات منفی زیست‌محیطی را بدون به خطر انداختن رشد و رفاه احتماعی کاهش دهد و در عین حال تعادل بهتری بین اقتصاد، محیط‌زیست و جامعه حاصل شود. (جیسدورفرو همکاران⁶، 2018).

از دیدگاه سنتی تولید و مصرف به عنوان یک رویکرد خطی در ذهن مصرف کنندگان تعبیه شده است. مدل خطی متکی بر مصرف مقادیر زیادی از مواد و انرژی ارزان و در دسترس است (بنیاد الن مک آرتور⁷،۲۰۱۵). بر اساس تحقیقات مک دوناف و برونگارت⁸ (2002، 27) در مدل خطی: "منابع استخراج می‌شوند، به محصولات تبدیل می‌شوند، فروخته می‌شوند، و در نهایت در محل دفن زباله یا زباله سوز دفع می‌شوند. هر سال حدود 80 درصد از 3.2 تریلیون دلار مواد مورد استفاده در کالاهای مصرفی بازیابی نمی شود. این مدل سیاره ما را تهی و محیط زیست را آلوده می کند. همچنین منجر به کمبود مواد خام و در نتیجه افزایش هزینه ها می شود.( فوگاراسای⁹ و فینگر¹⁰،۲۰۲۰). تحقیقات زیادی در مورد عدم پایداری اقتصاد خطی در جریان است که شامل مؤلفه‌های محیطی، جمعیتی و اقتصادی است (پادیلا-ریورا¹¹ و همکاران،۲۰۲۰). الگوی اقتصاد خطی یا مصرف خطی که شامل استخراج منابع، تولید و مصرف می‌باشد، هیچ راهکاری برای استفاده مجدد یا بازسازی فعال در سیستم‌های طبیعی ندارد (مک کینزی¹²، 201۵). این مدل خطی دو پیامد عمیق بر محیط و جامعه دارد. اول ایجاد زباله‌های انباشته شده که معمولاً به محل‌های دفن زباله و اقیانوس‌ها ختم می‌شود و دوم یک دوگانگی اجتماعی (یعنی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان) ایجاد می‌کند که جامعه را از اتخاذ رویکرد جمعی به سمت استفاده مؤثر از منابع منصرف می‌نماید.(میهائی،۲۰۲۱)

این جدایی اقتصاد با جامعه و محیط زیست، توسعه اقتصاد دایره‌ای (CE) را به عنوان یک مفهوم بالقوه برای فعال کردن فعالیت‌های اقتصادی و در عین حال به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی و افزایش رفاه اجتماعی در نظر می‌گیرد. این مفهوم به طور خلاصه یک تحول سیستمی را با بستن جریان‌های مواد فنی و طراحی چرخه‌های زیست محیطی امکان پذیر می‌کند که به محصولات مبتنی بر زیستی اجازه می‌دهد به دنیای طبیعی بازگردانده شوند.در واقع اقتصاد دایره‌ای با تفکیک رشد اقتصادی از منابع کمیاب با استفاده مؤثرتر از منابع طبیعی است.استفاده مؤثرتر از مواد نه تنها کسب‌وکارها را قادر می‌سازد تا محیط زیست را نجات دهند، بلکه ارزش بیشتری را هم از طریق صرفه‌جویی در هزینه و هم با توسعه بازارهای جدید یا رشد بازارهای موجود ایجاد می‌کند. دیگر موضوع شهرت و اعتماد نیست، بلکه خلق یک مزیت رقابتی طولانی مدت، امنیت و بقا است (آماتو¹³،۲۰۲۲)

توجه به اقتصاد دایره‌ای در دهه‌های اخیر، منجر به ایجاد نسل جدیدی از مدل‌های کسب و کار با عنوان مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای¹⁴ (CEBMs) شده است. مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌‌ای در مقایسه با مدل‌های کسب و کار خطی، منجر به حداکثر سازی ارزش آفرینی در یک چرخه عمر محصول/ خدمات برای سازمان‌ها شده که در عین حال با تغییرات اقتصادی و اجتماعی سازگار است (پلانینگ¹⁵، 2015 ؛ پرستون¹⁶، 2012). این بدان معناست که برای پیشبرد منطق سازمانی جدید، به ابزارها و زمینه‌های عملی جدید نیاز است.به این ترتیب، توسعه «مدل‌های کسب‌وکار» بخشی از اقتصاد دایره‌ای است و می‌تواند به‌عنوان واحد تحلیل فرآیند ارزش‌آفرینی در سازمان‌ها در نظر گرفته شود . در واقع موفقیت CE مستلزم توسعه مدل‌های کسب‌وکار است، جایی که پایداری و سازماندهی جمعی به جای سود مستقیم، بر منطق ارزش‌آفرینی آنها برتری دارد که اساساً نیازمند بازسازی کامل مدل‌های کسب و کار فراتر از پتانسیل ارزش اقتصادی آنها است.(موتکه¹⁷،۲۰۲۲)

از سوی دیگر، در سال‌های اخیر روند توسعه اقتصادی کشور ما بر اساس اسناد بالادستی و سیاست‌های کلی نظام به سمت اقتصاد دانش‌محور رفته است. زیر بنیای این اقتصاد شرکت‌های دانش بنیان و بسترهای لازم برای ایجاد و توسعه این شرکت‌ها می‌باشد. ایجاد اکوسیستم‌های کارآفرینی در کشور ما از سال 1376 با ایجاد شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان و پس از آن پارک علم و فناوری پردیس شروع گردید. این روند به سرعت به همه استان‌ها و شهرها با ایجاد پارک‌ها و مراکز رشد و توسعه و هچنین شرکت‌های خدمات‌دهی و سرمایه‌گذاری در این حوزه گسترش یافت. شرکت‌های دانش بنیان که به عنوان مهمترین بخش این اکوسیستم شناخته می‌شود شرکت‌هایی هستند که تمام فرایند تولید تا بازار آنها دارای نوآوری بوده و بر اساس دانش فنی بومی اجرایی شده است. این شرکت‌ها برای موفقیت در حوزه‌های داخلی و خارجی نیازمند داشتن دانش روز و ابزار مناسب در زمینه تجاری‌سازی کالا و خدمات خود هستند. این سازمان‌ها برای بقای خود در محیط رقابتی امروز و با توجه به ماهیتشان نیازمند بهبود مستمر، استفاده از نوآوری در فرایند تولید و ارائه خدمات و نیز توجه به محیط‌زیست و منابع محدود هستند و لذا استفاده از مدل‌های کسب و کار مبتنی بر عناصر ارزش آفرین برای آنها مطرح می‌شود، به این دلیل در این پژوهش سازمان‌های دانش بنیان مورد بررسی قرار می‌گیرند. از طرفی با توجه به جهانی شدن کسب و کارها و کاهش چرخه عمر محصولات به منظور بهبود مستمر و دستیابی به نوآوری، این سازمان‌ها به طور پیوسته باید در ساختارها و مدل‌های کسب و کار خود تجدید نظر کنند و به دنبال مدل‌های کسب و کار جدید باشند و در نتیجه اهمیت به کارگیری مدل‌های کسب و کار جدید متناسب با دانش روز جهت رفع نیازهای جدید برای این سازمان‌ها مطرح می‌شود. (شهدکار،۱۴۰۰)

بنابراین می‌توان گفت پیچیدگی و تغییرات محیطی روز افزون، تهدیدات پیش روی کسب و کارهای نو و نگرانی‌های جامعه جهانی در حوزه محیط زیست و کمبود منابع اولیه، بیانگر اهمیت و ارائه دیدگاهی ترکیبی از مفاهیم و واقعیت‌های موجود است که موجب بهبود فضای کسب و کار در شرایط رقابتی امروز می‌شود. (باباپور و همکاران،۱۳۹۶). اقتصاد دایره‌ای دیدگاهی جامع را برای اتخاذ استراتژی و طراحی مدل کسب و کار به مدیران و تصمیم‌گیران شرکت‌های کوچک و متوسط دانش بنیان ارائه می‌دهد. این پژوهش با هدف ارائه یک مدل کسب و کار بر اساس اقتصاد دایره‌ای به عنوان بخشی از برنامه اجرایی اقتصاد دایره‌ای و نیز پر کردن خلاء علمی و تحقیقاتی در این زمینه و پاسخ به نیاز بنگاه‌های اقتصادی دانش‌محور در برابر پیچیدگی‌ها و تغییرات محیطی، دغدغه های مسائل زیست محیطی و رقابت اقتصادی انجام شده است. با توجه به اینکه تاکنون در ایران در این زمینه، پژوهشی انجام نشده است این پژوهش ضمن توسعه ادبیات این نظریه در حوزه علمی و اقتصادی ایران و تاکید بر اهمیت و فواید آن برای کشورمان به صورت کاربردی می‌تواند به کسب و کارهای دانشی در زمینه تدوین مدل کسب و کار خود کمک نماید. بنابراین تحقیق حاضر درصدد پاسخگویی به این سوال بوده است که:تاثیر مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای برای شرکت‌های دانش بنیان چگونه است؟

ادبیات و پیشینه پژوهش

اقتصاد خطی: اگرچه افزایش استانداردهای زندگی و کاهش نرخ فقر با مدل اقتصادی جهان در قرن گذشته همراه بوده است، چنین رونق اقتصادی جهانی هزینه های زیست محیطی فزاینده ای را به همراه داشته است و این مدل اقتصادی را ناپایدار کرده است. مدیریت و بهره برداری نادرست از منابع طبیعی منجر به آلودگی، فقر و نابرابری های جغرافیایی در سطح محلی یا منطقه ای می شود. این عوامل تضادهای محیطی در سراسر جهان را تغذیه می کنند . اقتصاد خطی مبتنی بر مکانیسم‌های ناپایدار مانند استخراج مواد خام برای صنعت، منابع انرژی مبتنی بر سوخت‌های فسیلی، آب و کاهش منابع خاک ، جامعه مصرف کننده؛ و سیستم های مدیریت زباله مبتنی بر محل دفن زباله  است.(میهائی و همکاران،۲۰۲۱). این سیستم اقتصادی در مواجهه با تغییرات آب و هوایی، کمبود منابع و نابرابری های اجتماعی-اقتصادی که جهان را تهدید می کند منسوخ شده است. دوبرابر شدن جمعیت جهانی و رشد سرانه تولید داخلی جهانی در 50 سال گذشته با مصرف مواد مرتبط است که در بسیاری از مناطق از چندین مرز سیاره ای فراتر رفته است.این مرزهای سیاره ای، که شامل تغییرات آب و هوایی، استفاده از آب و آلودگی شیمیایی، در میان سایر تهدیدها می شود، محدودیت بیوفیزیکی بیشماری را برای زندگی ایمن روی زمین توصیف می کند. علاوه بر تهدیدات محیطی فوری و خطر قیمت‌های بی‌ثبات منابع، کسب‌وکارها با نوآوری‌های فن‌آوری قابل توجه و محرک‌های خارجی تغییر زیر روبرو هستند که انتقال به سمت مدل‌های کسب‌وکار دایره‌ای‌تر را تشویق می‌کنند:

·       تغییر محیط سیاست

·       خواسته های سرمایه‌گذار

·       نیاز به توسعه کسب و کار و انعطاف پذیری زنجیره تامین

·       تغییر ترجیحات مصرف کننده

·       تاثیر COVID-19

یکی از راه‌هایی که کسب‌وکارها می‌توانند به این محرک‌های تغییر پاسخ دهند، تغییر از مدل کسب‌وکار خطی به مدل دایره‌ای است.اقتصاد خطی، که فرآیند استخراج مواد خام، ساخت، استفاده و سپس دفع کالاها را توصیف می‌کند، بر نرخ‌های ناپایدار محیطی استخراج منابع و دفع زباله تکیه می‌کند، بنابراین مرزهای سیاره‌ای را تهدید می‌کند.در مقابل، یک مدل دایره‌ای که بر کاهش استفاده از مواد خام و استفاده مجدد، تعمیر، طراحی مجدد، تولید مجدد و بازیافت منابع در هر مرحله از زنجیره ارزش تأکید دارد، تضمین می‌کند که مواد یا منابع حداکثر ارزش ممکن خود را در حین حرکت حفظ می‌کنند. در زنجیره‌های ارزش مختلف حفظ می‌شود.( برنامه زیست محیطی سازمان ملل¹⁸،۲۰۲۲)

در چارچوب اهداف توسعه پایدار (SDGs) و دستور کار 2030، تغییر از اقتصاد خطی به جایگزین‌های پایدار ضروری است. اقتصاد خطی باعث کاهش منابع طبیعی و تشدید مشکلات کمبود منابع می‌شود. تقاضای بیشتر برای مواد، منابع، انرژی و غذا باعث افزایش ردپای محیطی شهرها می‌شود. از حدود 100 میلیارد تن موادی که در یک سال اقتصاد جهانی را تغذیه می کند، تنها 8.6٪ در حلقه‌های دایره‌ای استفاده می‌شود. بنابراین، اتحادیه اروپا از انتقال کشورهای عضو به سمت رویکردهای اقتصاد دایره ای حمایت می‌کند و یک طرح بلندپروازانه را در جهت خود به اجرا می‌گذارد. با این حال، این مسیر انتقال پیچیده است و علاوه بر سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تلاش‌های انسجام بین اعضای قدیمی و جدید اتحادیه اروپا، مشارکت سهامداران مختلف و مشارکت جامعه را می‌طلبد .(میهائی،۲۰۲۱؛ اسشیل¹⁹،۲۰۲۱)

تغییر پارادایم از اقتصاد خطی به اقتصاد دایره‌ای برای کاهش فشار بر محیط زیست و بهبود امنیت تامین مواد اولیه اولیه بسیار مهم است. تحت این پارادایم جدید که با الزامات "کاهش، استفاده مجدد و بازیافت" اداره می شود، استخراج منابع اولیه با افزایش عمر مفید منابع و مواد موجود به حداقل می رسد.(نوس²⁰،۲۰۲۲)

 

اقتصاد دایره‌ای

در دهه‌های اخیر، تخریب محیط زیست به تدریج فشار را برای تغییر رفتار تولید و مصرف به ویژه در بخش تجاری افزایش داده است.اقتصاد دایره ای شامل سه دغدغه اصلی است: محیط زیست، منابع و منافع اقتصادی. در یک اقتصاد دایره‌ای در حال تحول، هم شرکت‌ها و هم مشتریان باید سعی کنند تا حد امکان از مصرف منابع در تولید صرفه‌جویی کنند و در عین حال حداکثر ارزش را به دست آورند، و در نهایت مواد و اجزای سازنده را در پایان عمر یک محصول یا خدمات بازسازی و بازیابی نمایند. کاهش، استفاده مجدد و بازیافت مواد اصول R3 یک اقتصاد دایره‌ای هستند.(هان²¹ و همکاران،۲۰۲۰)

در اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، مطالعات بسیاری به موضوعات توسعه و رشد پایدار پرداخته است. با این حال، آنچه لازم است رویکرد جدیدی است که در آن هر کشور انواع جدیدی از توسعه را هدف قرار دهد. حفظ منابع و بهبودهایی که با فراهم کردن بستر معیشتی کافی و دسترسی عادلانه به منابع مرتبط است برای یک اقتصاد دایره ای مورد نیاز است.اقتصاد دایره ای (CE) در حال حاضر یک مفهوم محبوب برای توسعه پایدار آینده است که توسط اتحادیه اروپا و کشورهای توسعه یافته ترویج می شود. مفهوم اقتصاد دایره‌ای نشان دهنده جدیدترین تلاشها برای مفهوم سازی ادغام فعالیت‌های اقتصادی و رفاه زیست محیطی به روشی پایدار است. اقتصاد دایره‌ای بر طراحی مجدد فرآیندها و چرخه مواد تأکید دارد و به طراحی مدل‌های کسب و کار پایدارتر کمک می‌کند و عملکرد اکوسیستم و رفاه انسان را به حداکثر می‌رساند. در واقع اقتصاد دایره‌ای به عنوان یک اقتصاد ترمیمی و احیا کننده برای بهبود بیشتر کل رفاه (انسانی و غیر انسانی) و اجتناب از تمرکز بر حفظ منابع مادی و طراحی سیستم‌های صنعتی توصیف می‌شود.(استفان²²،۲۰۲۲).  اقتصاد دایره ای مفهوم پایان عمر یک محصول یا خدمات را با انرژی های تجدید پذیر و بازیابی انرژی جایگزین می‌کند و استفاده از مواد شیمیایی سمی را که مانع استفاده مجدد از پساب و بازگشت به اکوسیستم می شوند، متوقف می کند. هدف اقتصاد دایره ای حذف زباله با استفاده از طرح های بهبود یافته برای سیستم ها، محصولات، مواد و مدل‌های کسب و کار دایره ای است.  ون دن برگ و باکر²³ (2015)، اقتصاد دایره ای را یک سیستم صنعتی و اقتصادی تعریف می کنند که مبتنی بر استفاده مجدد از مواد خام و ظرفیت جذب منابع طبیعی تجدید پذیر است، زیرا تلاش می کند ارزش تخریب در سیستم کلی را به حداقل و ایجاد ارزش را در هر سیستم به حداکثر برساند. (اسپیرافیکو²⁴،۲۰۲۲). به گفته کمیسیون اروپا  اقتصاد دایره ای "استراتژی توسعه ای است که به رشد اقتصادی اجازه می دهد و در عین حال استفاده از منابع را به حداکثر می رساند، زنجیره های تامین و الگوهای استفاده را به طور اساسی تغییر می دهد و سیستم های صنعتی را بازطراحی می کند." ضایعات "ارزشمند" هستند و مواد مصرف شده به عنوان مواد مغذی در چرخه مصرف مرتبط استفاده می شود. اما، کمبود منابع امکان توسعه مدل‌های کسب و کار جدید را فراهم می‌کند (هان،۲۰۲۲). پساب‌های فرآیند به‌عنوان ماده خام برای فرآیند یا صنعت دیگری عمل می‌کنند و اکوسیستم صنعتی به‌عنوان آنالوگ اکوسیستم بیولوژیکی رفتار می‌کند. در سطح عملی، اگر انسان‌ها بتوانند بدون تخریب محیط زیست زندگی کنند، منابع تجدیدپذیر موجود که بدین ترتیب در دسترس قرار می‌گیرند ممکن است پاسخی برای همه مشکلات زیست‌محیطی باشد .به طور کلی، از آنجایی که هدف اقتصادی هر کشور خلق ارزش است، پیوند بین بازیگران (عرضه، تقاضا، مشتریان و تولیدکنندگان) دیدگاه انتقادی را تشکیل می‌دهد.

بوم‌شناسی صنعتی دیدگاهی سیستمی، دقیق و به هم پیوسته از تمام اجزای مربوط به اقتصاد صنعتی را ترویج می‌کند. اکولوژی صنعتی تحقیق در مورد جریان مواد و انرژی است. اقتصاد دایره‌ای اکوسیستم صنعتی را در بر می‌گیرد. ضایعات و محصولات جانبی باید برای اکولوژی بهتر مورد توجه قرار گیرند:

(1) یک شبکه صنعتی زیست محیطی به عنوان زباله تبدیل به منبعی برای دیگران، (2) طراحی خدمات و محصولات جدید برای کاهش پراکندگی یا حداقل از بین بردن اثرات جانبی خطرناک آن، (۳) دنبال کردن هدف به حداقل رساندن جریان کل ماده (و انرژی) و (۴) عدم استفاده از سوخت‌های فسیلی که منبع بسیاری از مشکلات زیست محیطی هستند. بر اساس ادبیات، اقتصاد دایره‌ای سیستمی است که به منابع، محیط زیست و اقتصاد برای بهینه‌سازی کل چرخه مواد از مواد اولیه تا مواد نهایی، اجزا، محصولات، محصولات منسوخ شده و در نهایت به دفع مربوط می‌شود. (گامیدلوا و همکاران²⁵،۲۰۲۲)

 

مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره ای

در رابطه ‌با چیستی مدل کسب‌ وکار هنوز توافق کاملی وجود ندارد( احمد²⁶،۲۰۲۱؛ ؛ دسیلوا و تراکمن²⁷، 2014؛ زوت و همکاران²⁸، 2011؛ کاسیدیس ماسانل و ریکارت²⁹، 2010؛استروالدر و همکارن، 2005). با این ‌حال مفهوم مدل کسب‌وکار به میزان قابل‌توجهی مورد توجه جوامع تجاری و دانشگاهی است (آمیت و زوت³⁰، 2012؛ بادن فولر و مورگان³¹، 2010؛ لکوک و همکارن³²، 2010؛ ویرتز و همکاران³³، 2016). نوآوری مدل کسب و کار برای مدیران بسیار قابل توجه است (بوکن³⁴،۲۰۲۰)، زیرا حتی بیشتر از نوآوری محصول و خدمات، منبع اصلی مزیت رقابتی محسوب می‌شود.علاقه به مدل کسب و کار به ‌طور عمده از دهۀ 1990 و به دنبال ظهور اینترنت و فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی پدید آمد؛ زیرا فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی را برای ایجاد و کسب ارزش (مثل تجارت الکترونیکی) فراهم کرد(لکوک و همکارن، 2010؛ ویرتز و همکاران، 2016)؛ اما توجه به مدل کسب و کار بيش از حباب دات کام بود(داسیلوا و تراکمن، 2014: 381).

"یک مدل کسب و کار بیان می‌کند که چگونه سازمان‌ها مشتری جذب می‌کنند و ارزش خود را ارائه می‌دهند "(استروالدر و پیگنور، 2010؛ تیس³⁵، 2010؛ جورج و بوک³⁶، 2011).

برای درک بهتر این تعریف، باید روشن شود که منظور از اصطلاح "ارزش" چیست. ارزش در یک مدل کسب و کار متعارف نشان دهنده یک محصول یا خدماتی است که می‌تواند نیاز برآورده نشده بازار را تامین کند (فیرمن³⁷،۲۰۲۲؛ آلن³⁸، 2014 : 67). سپس این ارزش به اصطلاحات پولی ترجمه می‌شود و بیانگر تمایل مشتریان برای پرداخت هزینه آن محصول یا خدمات خاص است (چسبرو و روزنبلوم³⁹، 2002). در نتیجه، ارزش در مدل‌های کسب و کار متداول به عنوان منبع سودآوری و درآمدزایی مفهوم یافته است. رویکردی که برای تولید مدل‌های کسب و کار به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد " بوم مدل کسب و کار⁴⁰"است(استروالدر و پیگنور، 2010).

بوم کسب و کار بر اساس نه بُعد پایه‌ریزی شده است که عبارتند از: بخش‌های مشتری، پیشنهاد ارزش، کانال‌ها، روابط مشتریان، جریان درآمد، منابع اصلی، فعالیت‌های کلیدی، مشارکت‌های کلیدی و ساختار هزینه. این الگو فرض می‌کند که یک مدل کسب وکار می‌تواند نتیجه پیکربندی این نه جزء باشد. به طور کلی، یک بوم کسب و کار رویکرد پیکربندی و ترتیب قطعات یا اجزا در یک شکل یا ترکیب خاص است، پیکربندی‌های مختلف این عناصر، می‌تواند چندین قالب مدل کسب و کار را ایجاد کند که می‌تواند در طیف وسیعی از صنایع اعمال شود. (سالوین⁴¹،۲۰۲۲؛ استروالدر و پیگنور، 2010).

در نتیجه سازمان‌ها رفتاری مشابه در نحوه عملکرد و درآمد خود دارند. آنچه در بوم مدل کسب و کار قابل مشاهده است تمایز دو بخش است. نمودار سمت چپ نمودار نگرش‌های سازمان و در سمت راست تجارب مشتریان از سازمان را نشان می‌دهد.(شهدکار،۱۴۰۰)

این تفکیک مفهومی یک زنجیره ارزش خطی را امکان‌پذیر می‌کند که در آن مشتریان و سازمان‌ها در دو انتهای مخالف هم قرار می‌گیرند. هدف کلی پیکربندی و ترازبندی عناصر برای کسب "پیشنهاد ارزش" است (یعنی تأمین "نیاز مشتری" و کسب سود بیشتر). در نتیجه، تمام عناصر مکمل پیکربندی شده‌اند تا مدل کسب و کار را قادر به ایجاد این "ارزش پیشنهادی" و افزایش پتانسیل سود خود نمایند. با این وجود، این منطق متعارف منجر به ایجاد "بهترین شیوه‌ها" می‌شود، که سپس در مدل‌های مختلف کسب و کار تقلید و در صنایع گسترش می‌یابد. به عنوان مثال، گاسمن و همکاران⁴²(2013)، 250 مدل کسب و کار را تجزیه و تحلیل کرده و 55 الگوی تکراری را تعریف کرده‌اند که پیشنهاد ارزش و منطق درآمد مدل کسب و کار را تعریف می‌کنند. نمونه هایی از این الگوها عبارتند از: اشتراک⁴³، افزودنی⁴⁴، دیجیتال سازی⁴⁵، قفل کردن⁴⁶، تجارت الکترونیکی⁴⁷، رایگان پایه⁴⁸، بدون خدمات اضافی⁴⁹ و غیره.

رویکرد سنتی در مدل‌سازی کسب و کار، سازمان‌ها را از منظر افزایش سود کوتاه مدت بهم پیوند می‌دهد و از موضوعات اجتماعی و زیست محیطی غافل می‌شود. از این نظر، مدل‌های کسب و کار متعارف نمی‌توانند پایداری داشته باشند، زیرا روند ایجاد ارزش تحت سلطه منطق دستیابی به رشد اقتصادی است. پایداری در رویکرد متعارف را می‌توان شکافی در بازار دانست که به نوبه خود، سازمان‌ها را به سمت تاکتیک‌هایی مانند "بهره‌وری زیست محیطی" سوق می‌دهد (یعنی انرژی کمتر، استفاده کمتر از منابع و در نتیجه آسیب کمتر). این روش‌ها توسط بسیاری از دانشگاهیان مورد انتقاد قرار گرفت و آنها را روش‌های "ناكافی" دانستند، كه صنایع را به سهولت تخریب می‌كند(جاکرز⁵⁰، 2012؛ دیللیک و هاكرتز⁵¹، 2002؛ یانگ و تیللی⁵²، 2006).بنابراین باید اشکال جدیدی از ارزش‌آفرینی ایجاد شود تا اقتصاد بتواند آلودگی را کنترل کرده و موجب رونق در ابعاد مختلف شود.(بنز⁵³،۲۰۲۲)

دانشگاهیان و مشاوران در زمینه اقتصاد دایره‌ای بارها و بارها بر اهمیت نسل جدیدی از مدل‌های کسب وکار، به اصطلاح "مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای(CEBM)، به عنوان مکانیزمی برای ارائه این ارزش اشاره کرده‌اند (بنز، 20۲۲؛ بنیاد آلن مک‌آرتور، 2015). برای توضیح بیشتر، باید گفت که در اقتصاد خطی، از "مدل کسب وکار متعارف" عملا به عنوان ابزاری برای کسب سود، به عنوان ارزش واحد استفاده شده است. با این حال اقتصاد دایره‌ای مستلزم ایجاد مدل‌های کسب وکار جایگزین است که منطق ارزش آفرینی سازمانی را دوباره مورد استفاده قرار دهد. همانطور که در بخش قبلی ذکر شد، اقتصاد دایره‌ای به پیاده سازی شبکه با مقیاس وسیع و گسترده بستگی دارد که نه تنها امکان همکاری بین بخشی را فراهم می‌کند بلکه اعضای جامعه را نیز درگیر می‌نماید. این منطق جدید تأثیرات عمیقی در نحوه انجام کارها توسط سازمان‌ها گذاشته، بنابراین مدل‌های کسب و کار دایره‌ای باید فعالیت‌ها و فرآیندهای تجاری را به روشی سیستمی تنظیم کند تا " ارزش چندگانه" را به صورت جمعی ایجاد نمایند و اجازه دهند این ارزش‌های ایجاد شده به طور متقابل "تقسیم شوند".(شهدکار،۱۴۰۰)

منتیک⁵⁴،(2014)، تعریف زیر را از مدل‌های کسب و کار دایره‌ای ارائه می‌دهد: "یک مدل کسب و کار دایره‌ای منطق چگونگی ایجاد، ارائه و کسب ارزش یک سازمان با حلقه‌های بسته مواد است". با این وجود مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای، در حالت ایده‌آل، باید به سازمان‌ها اجازه دهند ارزش‌های چندگانه را ارائه دهند (به عنوان مثال، اثربخشی زیست محیطی را حفظ کرده و به کیفیت زندگی انسان‌ها کمک نمایند). به عنوان مثال، تحقیقات کمپانی مکنزی(2015) نشان می‌دهد که مدل‌های کسب و کار دایره‌ای می‌توانند فرایندهایی را که امکان بازسازی خدمات اکوسیستم را فراهم می‌کند، پیاده‌سازی کنند. بعلاوه بوكن و همكاران(2014)، معتقدند كه مدل‌های کسب و کار دایره‌ای ذاتاً مبتنی بر همكاری هستند. بنابراین با توجه به توضیحات داده شده می‌توان یک تعریف پیشنهادی از مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای در این مقاله ارائه نمود:

"مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای منطق چگونگی ایجاد، ارائه و کسب ارزش توسط بنگاه‌های اقتصادی است. " 

 

روش شناسی

این پژوهش از نظر هدف، در دسته پژوهش‌های کاربردی و بر اساس جمع‌آوری داده‌ها از نوع توصیفی پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش در بخش کمی، عبارتند از کلیه مدیران شرکت‌های دانش بنیان در سال 1400 که تعداد آنها در کل کشور بر اساس آمار معاونت علمی ریاست جمهوری بالغ بر 6030 شرکت می باشد. به علت پراکندگی و گسترده بودن جامعه مورد نظر مقرر شد که نمونه آماری از 5 استان کشور که بیشترین فراوانی شرکت‌های دانش بنیان در آن متمرکز است انتخاب شوند. به این منظور نمونه آماری از پنج استان کشور شامل: تهران، اصفهان، خراسان رضوی، البرز و شیراز انتخاب گردیدند. تعداد شرکت‌های مستقر در این استان ها 4536 شرکت بوده که تقریبا 75.5% از کل جامعه آماری را تشکیل می‌دهد. نمونه اماری این پژوهش، با توجه به تعداد زیاد جامعه آماری و پراکندگی آن و محدودیت‌های اجرای پژوهش، به روش نمونه‌گیری تصادفی متناسب با حجم انتخاب شدند.ابزار جمع‌آوری اطلاعات کمی پرسشنامه محقق ساخته بر اساس بررسی ادبیات پژوهش و مولفه‌های مرتبط با مدل کسب و کار دایره‌ای و اجرای آن در شرکت‌های دانش بنیان در قالب 118 گویه آماده شد. جهت ارزیابی پاسخ‌های داده شده، گویه‌های این پرسشنامه بر پایه طیف پنج درجه ای لیکرت، از بسیار کم(۱) تا بسیار زیاد(۵) طراحی شدند. پرسشنامه از دو بخش اصلی تشکیل شده است که بخش اول شامل متغیرهای جمعیت شناختی (جنسیت، سن، سابقه کار و میزان تحصیلات )و بخش دوم در برگیرنده گویه‌های مربوط به موضوع اصلی پژوهش است. سطح تحلیل این پژوهش شرکت‌های دانش بنیان است. برای اطمینان از روایی پرسشنامه از روش روایی محتوایی، صوری و سازه استفاده شد. سؤالات پرسشنامه مورد استفاده در این مطالعه به همراه ضریب آلفای کرونباخ برای سنجش پایایی و بارهای عاملی جهت سنجش روایی پرسشنامه در جدول شماره 1 آورده شده است.

جدول ۱ در اینجا وارد شود.

 

 

 

ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخ‌دهندگان

پاسخ دهندگان به پرسشنامه، 386 نفر از مدیران عامل و روسای هیات مدیره شرکت‌های دانش بنیان بودند که از این بین تعداد 262 نفر مرد(9/67) و 124 نفر زن(1/32) بودند. هچنین 201 نفر دارای مدرک تحصیلی لیسانس(1/52)، 135 نفر فوق لیسانس(0/35) و 50 نفر دکتری (0/13) بودند. از تعداد پاسخ دهندگان 78 نفر(2/20) دارای سابقه کاری 5 تا 10 سال، 154 نفر(9/39) دارای سابقه کاری 10تا 20 سال، 120 نفر(1/31) و 34 نفر (8/8) دارای سابقه بیشتر از 30 بودند.

در بین پاسخگویان 102 نفر مدیر عامل (4/26) و 284 نفر (6/73) رئیس هیات مدیره بودند. همچنین تعداد 54 شرکت مورد مطالعه داری کمتر از 10 کارمند(0/14)، 204 شرکت(8/52) بین 10 تا 100 کارمند و 128 شرکت(2/33) بیش از 100 کارمند داشتند. همچنین سن 85 شرکت (0/22) 1 تا 5 سال، سن 167 شرکت (3/43) بین 5 تا 10 سال، سن 92 شرکت (8/23) بین 10 تا 15 سال و 42 شرکت باقی مانده سنی بالاتر از 15 سال(9/10) داشتند. 83 شرکت(5/21) در حوزه خدمات، 198 شرکت(3/51) در حوزه تولید، 81 شرکت در حوزه صنعت(0/21) و 24 شرکت (2/6) در حوزه خدمات فعالیت داشتند.

 

یافته‌های پژوهش

با توجه به پیشینه و مبانی نظری و فرضیه‌های تحقیق، مدل تحقیق را می‌توان به صورت شکل شماره 1 نمایش داد. در این مدل طراحی شده، چارچوبی روشمند برای کسب وکارهای دانش بنیان فراهم می‌شود . به عبارت ساده‌تر این مدل کسب و کار می‌تواند جایگزین مدل‌های کسب و کار معمول در شرکت‌های دانش بنیان باشد.

ابتدا به منظور بررسی وجود رابطه میان متغیرهای هر فرضیه از ضریب همبستگی استفاده شده است. با توجه به معنی‌دار بودن رابطه بین متغیرهای فرضیه‌های تحقیق به آزمون فرضیه‌های تحقیق پرداخته شد. نتایج آزمون فرضیه بر مبنای معادلات ساختاری در جدول شماره 2 و شکل شماره 2 نشان داده شده است.

همانگونه که در جداول و شکل‌های زیر مشاهده می‌شود همه فرضیه‌های تحقیق تایید شده و نتایج نشان دهنده وجود رابطه بین مولفه‌های مدل کسب و کار اقتصاد دایره ای با کسب و کارهای دانش بنیان می باشد.

شکل 1 اینجا وارد شود.

شکل 2 اینجا وارد شود.

جدول ۲ اینجا وارد شود.

 

نتایج جدول (3) نشان می‌دهد تمامی مقادیر ضرایب ( بار عاملی ) مولفه‌ها با کسب و کار دایره‌ای معنی دار بدست آمده‌اند که نشان دهنده ارتباط معنی دار مولفه‌ها با کسب و کار دایره‌ای دانش بنیان می‌باشد.

جدول ۳ اینجا وارد شود.

 

با توجه به شاخص‌های ارزیابی برازندگی مدل اندازه گیری به ویژه نسبت مجذور کای بر درجات آزادی (97/1 شاخص نیکویی برازش، GFI(92/۰)، ، شاخص برازندگی تطبیقی،CFI  90/۰)، شاخص برازندگی افزایشی، IFI (90/0)، شاخص برازندگی هنجار شده، NFI (90/۰)، شاخص توکر- لویس،TLI  (86/0) و شاخص جذر میانگین مجذورات خطای تقریب،RMSEA (232/0) مدل اندازه گیری عوامل مکنون از برازندگی و روایی سازه خوبی برخوردار است. با توجه به نتایج تحلیل عامل تائیدی (مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای شرکت‌های دانش بنیان) از روائی سازه قابل قبولی برخوردار است .

 

بحث و نتیجه‌گیری

هدف اصلی این پژوهش بررسی اثر بخشی مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای برای شرکت‌های دانش بنیان بود تا این شرکت‌ها با استفاده از این مدل کسب و کار قادر باشند مدل‌های کسب و کار خود را در پاسخ به تقاضای محیط و ذینفعان اصلاح کرده و نیز بتوانند از مزایای زیست محیطی و اقتصادی آن استفاده نمایند. همانگونه که نشان داده شد مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای می‌تواند برای شرکت‌های دانش بنیان مزیت رقابتی پایداری ایجاد کنند و به آنها کمک می‌کند رقبای خود را شکست داده و امکان رشد و ماندگاری بلندمدت و موفقیت کسب‌وکار را فراهم کنند.

مایکل پورتر (1985) دو نوع مزیت رقابتی را که یک سازمان می‌تواند نسبت به رقبای خود به دست آورد، تعریف کرد: هزینه کمتر یا تمایز. مزیت رقابتی زمانی وجود دارد که شرکت بتواند منافعی مشابه با رقبا اما با هزینه کمتر (مزیت هزینه) ارائه دهد یا مزایایی را ارائه دهد که بیشتر از مزایای محصولات رقیب باشد (مزیت تمایز). مزیت‌ها نتیجه مهارت‌ها و ویژگی‌های سازمانی است که به ویژه از نظر مشتری بهتر از رقبا است. به گفته پورتر، ایجاد و حفظ مزیت رقابتی باید در مرکز مدیریت استراتژیک باشد.

مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره ای برخلاف مدل‌های کسب و کار خطی که تضاد دورنی ارزش‌ها را بین تولید کننده و مشتری تشدید می‌کند، توانسته با ایجاد ارزش‌های چندگانه در متن خود ،مزیت رقابتی پایداری را برای شرکت‌هایی که از این مدلها استفاده می‌کنند به بار اورد. یکی از یافته‌های مهم این پژوهش این بود که بر خلاف مدل‌های خطی هسته اصلی مدل کسب و کار دایره‌ای بر ارزش‌های چندگانه بنا نهاده شده است. در مدل‌های خطی تعارض ارزش منافع بین تولید کننده و مصرف کننده به وضوح قابل تشخیص بود و متاسفانه روندی برای حل این موضوع برای بنگاه‌های اقتصادی وجود نداشت. بنگاه اقتصادی به فکر افزایش سود برای خود و سهامدارن خود بود و مصرف کننده و مشتری نهایی به فکر خرید کالا یا خدمات با کمترین قیمت. در مدل خطی بخش ارزش پیشنهادی وجود داشت که به ارزش‌هایی که کسب و کار برای مصرف کننده به بار می‌اورد، اشاره می‌کرد. در مدل کسب و کار دایره ای بخش ارزش مهمترین بخش و قلب مدل کسب وکار است که شامل چهار بخش ارزش پیشنهادی، خلق ارزش، کسب ارزش و ارائه ارزش می‌باشد. جهت حل تعارض بین مصرف کننده و تولید کننده در مدل‌های کسب و کار خطی، در این مدل به حوزه‌های مختلف ارزش افرین در بخش‌های مختلف پرداخته شده و سعی شده که مشتری خود بتواند نسبت به ایجاد و ارائه ارزش اقدام نماید. همچنین به جز مشتری نهایی دیگر ذینفعان نیز در حوزه ارزش قرار گرفته و در نتیجه این مدل کسب و کار با استفاده از همه ذینفعان می‌تواند محیطی سرشار از پویایی را برای کسب و کار ایجاد نماید.

در مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای فرصتی مهیا خواهد بود تا مصرف کننده و دیگر ذینفعان بتواند در ایجاد و خلق ارزش سهیم باشند. روند ایجاد ارزش‌های چندگانه باعث شده که همه ذینفعان خود را بخشی از فرایند تولید کالا و خدمات احساس نموده و این هم افزایی از طریق ایجاد ارزش‌های چندگانه در بین ذینفعان زمینه را برای توسعه و رشد بنگاه اقتصادی فراهم نماید. محوریت مفهوم ارزش یکی از عناصر مشترک کلیدی در تعاریف مختلف یک مدل کسب و کار است. در مجموع باید گفت که مدل کسب و کار اقتصاد دایره ای می‌تواند به الگوی مصرف پایدار (انتقال به منابع انرژی تجدیدپذیر ، حلقه‌های منابع بسته، تمدید و بازیابی محصولات و مواد مصرفی، مالکیت مشترک و مصرف مبتنی بر عملکرد)  برای شرکت های دانش بنیان منجر شود و به بهینه سازی جریان منابع با تغییر ساختار تولید و مصرف و حرکت به سمت"ضایعات صفر" و "خنثی" می‌پردازد.

 

پیشنهادات پژوهش

سهم نوآورانه ای که این مقاله در این حوزه تحقیقاتی ایجاد کرده است، شواهد تجربی است که در مورد تاثیر مد‌های کسب و کار اقتصاد دایره ای ارائه می‌دهد. با توجه به جدید بودن موضوع تحقیق در کشور و نیز فقدان منابع علمی لازم ، پيشنهاد می‌گردد که در مطالعات آتی، محققين موانع اجرایی در پياده سازی اقتصاد دایره ای را به صورت مجزا در بخش ها و واحد های مختلف تولیدی و صنعتی واکاوی نمایند.

با توجه به نتایج تحقیق این پژوهش،استفاده از مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای بر عملکرد سازمان تاثيرگذار می‌باشد. لذا، پيشنهاد می‌گردد که در طی پژوهشی، به بررسی تاثير استفاده از مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای بر ابعاد عملکردی(اجتماعی، محيطی و افتصادی) شرکت‌های دانش بنیان پرداخته شود تا نقش مدل کسب و کار اقتصاد دایره‌ای در ارتقاء عملکرد به تفکيک ابعاد آن مشخص گردد.

پیشنهاد می‌شود با توجه به مزایا و ارزش‌های مختلفی که استفاده از مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای برای کشور و جامعه دارد، مدیران و تصمیم گیرتدگان در حوزه اقتصادی کشور نسبت به ارائه مشوق‌های مختلف مالی و مالیاتی برای شرکت‌هایی که از این مدل‌های کسب و کار استفاده می‌نمایند، اقدام نماید. بدیهی است نتایج تحقیقات در کشورهای مختلف نشان داده که بخشودگی‌های مالیاتی و یا کمک‌های مالی دولت در زمینه تغییر در روند تولید کالا و خدمات بر اساس مدل‌های کسب و کار اقتصاد دایره‌ای موجب کاهش هزینه‌های دولت در حوزه های دیگر از جمله بهداشت و درمان، تامین منابع اولیه و ... می‌شود. لذا استفاده از این مدل کسب و کار و نیز مشوق‌های ارائه شده از سوی دولت، می‌تواند برای دولت، جامعه و واحدهای دانش بنیان ارزش افزوده مضاعف به همراه اورده و موجب رونق اقتصادی در کشور گردد.

 

منابع و مآخذ

ابراهیمی، ح.، جعفرزاده، م. و بزرگی، ص. (۱۳۹۶)."بررسی عوامل مؤثر بر نگرش و قصد مصرفکنندگان به خرید محصوالت جعلی برندهای لوکس"، فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات بازاریابی نوین، دوره 9 ،شماره 6 ،صص. 0-60.

باباپور، ا.، سعیدنیا،ح. و علیپور درویش،ز. (۱۳۹۶). "ارایه الگوی کسب و کار تجارت الکترونیک در بازارهای صنعتی با تأکید بر نقش زنجیره ارزش"، مجله مدیریت بازاریابی، دوره 12، شماره 35، صفحه 51-61

برجویی مجرد ص، حسینی ف. (1394). "تاثیر نوآوری باز و نوآوری مدل کسب و کار بر عملکرد شرکتهای دانش بنیان"،اولین همایش علمی پژوهشی یافته های نوین علوم مدیریت، کارآفرینی و آموزش ایران، تهران، انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین

تاری م، مرادی م، ابراهیم پور م. (1394). " بررسی عوامل مؤثر بر رشد و موفقیت شرکت‌های دانش بنیان"،فصلنامه رشد فناوری، شماره12، دوره45 ، صص. 36- 44.

دهقانی م. (1394). "بررسی تاثیر مدل کسب و کار باز بر نوآوری استراتژیک و کسب مزیت رقابتی در شرکت‌های دانش بنیان استان بوشهر"،پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی. گروه مدیریت، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس.

زعفرانیان ر، نیرومند پ، رنجبر م. (1390). ''الگوهای طراحی مدل کسب وکار''، فصلنامه کار و جامعه، شماره13۵، صص. 4- 10

شهدکار.فاطمه، ترابی.تقی(۱۴۰۰)، اقتصاد دانش محور عینیت اقتصاد دایره‌ای،ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات میعاد اندیشه.

شهدکار.فاطمه، ترابی.تقی(۱۴۰۰)، فرصت‌های کارآفرینی در اقتصاد دایره‌ای،ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات میعاد اندیشه.

 

Ahmed, R. M. (2021). "Simplified Business Model", International Journal of Business Administration, Vol. 12(3)

Amit, R., & Zott, C. (2012). "Creating value through business model innovation", MIT Sloan Management Review, Vol. 53(3), PP.41

Amato, A. (2022). "The Circular Economy Challenge: Towards a Sustainable Development", Sustainability, Vol.14, PP. 3458

Benz, A.L., (2022)."Critical Success Factors for Circular Business Model Innovation from the Perspective of the Sustainable Development Goals", Sustainability, Vol. 14, PP. 5816

Bocken, N.M.P.; Geradts, T.H.J. (2020)."Barriers and drivers to sustainable business model innovation: Organization design and dynamic capabilities", Long Range Plann, Vol. 53

Brendzel-Skowera, K. (2021)."Circular Economy Business Models in the SME Sector", Sustainability, Vol. 13, PP. 7059

Ellen McArthur Foundation (2015). "GROWTH WITHIN: A CIRCULAR ECONOMY VISION FOR A COMPETITIVE EUROPE", https://www.ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/EllenMacArthurFo undation_Growth-Within_July15.pdf (accessed on 13 September 2018).

Firman, A., (2022). "Business Model and Creation of Value on X Company in Makassar", International Journal of Scientific & Technology Research, Vol. 7 (9).

Gamidullaeva, L., Shmeleva. Tolstykh, T.,and Shmatko, A. (2022). " An Assessment Approach to Circular Business Models within an Industrial Ecosystem for Sustainable Territorial Development", Sustainability, Vol. 14, PP.704

Han, J., Heshmati, A., Rashidghalam, M. (2020)."Circular Economy Business Models with a Focus on Servitization", Sustainability, Vol.12, PP.8799

McKinsey & Co (2015). ''GROWTH WITHIN: A CIRCULAR ECONOMY VISION FOR A COMPETITIVE EUROPE’', EU: Ellen McArthour Foundation & McKinsey Center.

Mentink, B.  (2014). " Circular Business Model Innovation: A Process Framework and a Tool for Business Model Innovation in a Circular Economy”, Master of Science in Industrial Ecology Thesis, Delft University of Technology & Leiden University Mihai, F., Minea, I. (2021)." Sustainable Alternative Routes versus Linear Economy and Resources Degradation in Eastern Romania", Sustainability, Vol.13, PP. 10574.

Motke, F. D., Gomes, C. M., Kneipp, J. M., Perlin, A.P., Damke, L. I. and Lamberti, T. B. (2022)." Circular Business Model Innovation and Its Relationship with Business Performance in Brazilian Industrial Chemical Companies", Frontiers in Sustainability, Vol.2

Neves, S.A., Marques, A.C. (2022), "Drivers and barriers in the transition from a linear economy to a circular economy", Journal of Cleaner Production, Vol. 341, PP. 130865

Osterwalder, A., & Pigneur, Y. (2010). "Business model generation: a handbook for visionaries, game changers, and challengers". John Wiley & Sons.

Salwin, M., Jacyna-Gołda, I., Kraslawski, A and Waszkiewicz, E.A. (2022). " The Use of Business Model Canvas in the Design and Classification of Product-Service Systems Design Methods", Sustainability, Vol.14(7), PP.4283

Schatzl, Christina. CIRCULAR ECONOMY AND ITS IMPLICATIONS FOR THE DESIGN OF BUSINESS MODELS, M.A. Thesis. JOHANNES KEPLER UNIVERSITÄT LINZ,2020.

Scheel, Carlos. Aguiñaga, E., Bello, B. (2020). "Decoupling Economic Development from the Consumption of Finite Resources Using Circular Economy. A Model for Developing Countries", Sustainability, Vol. 12(4), PP.1291

Spreafico, Ch., (2022). " An analysis of design strategies for circular economy through life cycle assessment", Environmental Monitoring and Assessment, Vol. 194, PP. 180

Stephan, G. (2022). " Circular Economy: Illusion or First Step towards a Sustainable Economy: A Physico-Economic Perspective", Sustainability, Vol.14, PP. 4778.

United Nations Environment Programme, (2021). The Role of Business in Moving from Linear to Circular economies. UNEP, Nairobi.

 

 

 

 

Explaining the Effectiveness of applying of circular economy business model for knowledge-based companies

 

 

 

Abstract

The purpose of this study is to evaluate the effect of applying the circular economy business model to knowledge-based companies. In terms of purpose, this research is in the category of basic-developmental research and based on the method of data collection, it is descriptive-survey. The statistical population of this study includes all managers of knowledge-based companies in five provinces of the country in 1400, in which 354 people were selected as the research sample by stratified random sampling. In this study, a standard questionnaire was used whose validity and reliability were confirmed. Kolmogorov-Smirnov tests were used to analyze the collected data in order to normalize the data as well as confirmatory factor analysis and structural equation method (AMOS24). Findings showed that among the studied components are: process with path coefficient (0/76), implementation requirements of circular economy (0/88), user interface (0/97), ecosystem with path coefficient (0/99), financial structure (0/99) and value (0/99) have the greatest impact on the business model of the circular economy. The results showed that using a business model can open the way for those involved and planners of the Vice President for Science, Ministry of Science, managers of science and technology parks to improve the country's economic level and also create innovative and environmentally friendly opportunities to increase prosperity and economic prosperity.

 

Keywords: "Linear Economy", "Circular Economy", "Business Models", "Knowledge-Based Companies", "Circular Economy Business Models"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول ها و نمودارها

 

جدول 1 : روایی سازه و پایایی عوامل تشکیل‌دهنده پرسشنامه

 

Table 1: Structural validity and reliability of the components of the questionnaire

 

ردیف	متغییر اصلی	شاخص‌ها	تعداد سوالات	بار عاملی	آلفای کرونباخ
1	اکوسیستم	شبکه ارزش ذینفعان	9	983/۰ 980/۰	94/0
2	ارزش	کسب ارزش خلق ارزش ارزش پیشنهادی ارائه ارزش	48	988/۰ 916/۰ 980/۰ 995/۰	95/0
3	فرایندها	منابع غیر مادی منابع مادی فعالیت‌های کلیدی	28	774/۰ 991/۰ 938/۰	94/0
4	رابط کاربری	ارتباط با مشتری کانال توزیع پایان دوره مصرف بخش کاربر	18	993/۰ 901/۰ 922/۰ 875/۰	93/0
5	ساختار مالی	هزینه ها درآمدها‌	7	982/۰ 961/۰	92/0
6	الزامات اجرایی اقتصاد دایره ای	شرایط محیطی و عوامل خارجی الزامات ورودی و عوامل داخلی	8	998/۰ 668/۰	91/0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1 :مدل مفهومی پژوهش

Figure 1: Conceptual Model of Research

 

        

        شکل 2: مدل در حالت اعداد معناداری

Figure 2: Model in the case of significant numbers

 

 

جدول ۲: نتایج آزمون فرضیات

Table 2: Hypothesis test results

نتیجه فرضیه	سطح معنی داری	C.R.	S.E.	میزان برآورد استاندارد شده	فرضیات تحقیق
تایید	001/۰ 001/۰	60/72 29/71	006/۰ 008/۰	983/۰ 980	اکوسیستم ==» شبکه ارزش اکوسیستم ==» ذینفعان	اکوسیستم
تایید	001/۰ 001/۰ 001/۰	15/40 97/22 66/21	021/۰ 023/۰ 023/۰	774/۰ 991/۰ 938/۰	فرایند ها =» فعالیت‌های کلیدی فرایند ها ==» منابع مادی فرایند ها ==» منابع غیر مادی	فرایندها
تایید	001/۰ 001/۰ 001/۰ 001/۰	46/44 16/39 45/44 37/34	009/۰ 010/۰ 007/۰ 008/۰	993/۰ 901/۰ 922/۰ 875/۰	رابطه کاربری ==»ارتباط با مشتریان رابطه کاربری ==» کانالهای توزیع رابطه کاربری ==» پایان دوره مصرف رابطه کاربری ==» بخش کاربر	رابطه کاربری
تایید	001/۰ 001/۰	62/72 04/55	010/۰ 013/۰	982/۰ 961/۰	ساختار مالی ==» هزینه ساختار مالی ==» درامد	ساختار مالی
تایید	001/۰ 001/۰ 001/۰ 001/۰	46/73 15/42 59/72 46/130	007/۰ 015/۰ 009/۰ 006/۰	988/۰ 916/۰ 980/۰ 995/	ارزش ==» ارزش پیشنهادی ارزش ==» ارائه ارزش ارزش ==» خلق ارزش ارزش ==» کسب ارزش	ارزش
تایید	001/۰ 001/۰	50/131 91/15	218/۰ 319/۰	998/۰ 668/۰	الزامات اجرایی اقتصاد دایره‌ای ==» شرایط محیطی و عوامل خارجی الزامات اجرایی اقتصاد دایره‌ای ==» الزامات ورودی و عوامل داخلی	الزامات اجرایی اقتصاد دایره‌ای

 

 

جدول ۳: شاخص‌های الگوی اندازه گیری متغیرهای مکنون

Table 3: Indicators of measurement pattern of latent variables

شاخص‌ها		IFI	TLI	CFI	NFI	GFI	RMSEA
مقادیر	92/1	90/۰	86/0	90/۰	90/۰	92/۰	204/۰

 

5

 

---

[1]  Schatzl

[2]  charter

[3]  Bocken

[4]  Renswoude

[5]  Brendzel-Skowera

[6]  Geissdoerfer

[7]  EllenMacArthur 2015b

[8]  McDonough&Braungart

[9]  Csaba Fogarassy

[10]  David Finger

[11]  Padilla-Rivera et al

[12]  McKinsey

[13]  Amato

[14]  Circular Economy Business Models

[15]  Planing

[16]  Preston

[17]  Motke

[18]  United Nations Environment Programme

[19]  Scheel

[20]  Neves

[21]  Han

[22]  Stephan

[23]  Van den Berg and Bakker

[24]  Spreafico

[25]  Gamidullaeva

[26]  Ahmed

[27]  DaSilva & Trkman

[28]  Zott et al

[29]  Casadeus-Masanell & Ricart

[30]  Amit and Zott

[31]  Baden-Fuller & Morgan

[32]  Lecocq et al

[33]  Wirtz et al

[34]  Bocken

[35]  Teece

[36]  George and Bock

[37]  Firman

[38]  Allen

[39]  Chesbrough and Rosenbloom

[40]  Business Model Canvas

[41]  Salwin

[42]  Gassmann et al

[43]  Subscriptions,

[44]  Add-on

[45]  Digitalization,

[46]  Lock-in

[47]  E-commerce

[48]  Freenium

[49]  No frills

[50]  Jonker

[51]  Dyllick & Hockerts

[52]  Young & Tilley

[53]  Benz

[54]  Mentink

---