تحلیلی بر وضعیت تقدم لاحرج بر اصالة¬اللزوم در اجرای قراردادها در حقوق ایران و فقه اسلامی

محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق اسلامی

عبدالکریم گل گون ¹ , هرمز اسدی کوه باد ² , محمد رسول اهنگران ³

1 - دکتری تخصصی، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
2 - دانشیار گروه حقوق، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران (نویسنده مسئول)* [e-mail]
3 - دانشگاه تهران/ دانشکدگان فارابی

تاریخ دریافت : 1402/07/01 تاریخ پذیرش : 1402/09/30 تاریخ انتشار : 1403/03/31

کلید واژه: فقه, قانون‌مدنی, اصل لزوم, قرارداد, قاعده لاحرج,

چکیده مقاله :

اصل لزوم در قراردادها به این معناست که افراد به تعهدات و توافق¬های خود پای¬بند باشند و آنها را محترم و لازم-الاجرا بشمارند. قانون‌گذار نیز این اصول و قواعد مشترک را تحت عنوان «قواعد عمومی قراردادها» معرفی کرده و به بررسی آن‌ها پرداخته است. اولین اصلی که مقنن در این مواد به آن پرداخته است، اصل لزوم است که در فقه به «اصالةالزوم» تعبیر شده است. علیرغم بیان قانو¬ن¬گذار و هم¬چنین متعاقدین قرارداد مبنی بر پایبندی به قرارداد، بعضاً این پایبندی به مفاد قرارداد، بعضی یا همه متعاقدین را با مشکل حاد و یا تحمل ضرر نامتعارف دچار می¬نماید، به گونه¬ای که اجرای قرارداد برای فرد، ناممکن یا متحمل خسارتی غیرقابل جبران می¬کند. در این صورت است که بین اصل لزوم و شرایط حادث که قاعده لاحرج است، تعارض بوجود می¬آید. در این پژوهش که تحلیلی و توصیفی است، در این شرایط خاص این که حق تقدم با کدام اصل و قاعده می¬باشد مورد بررسی قرار می¬گیرد و تقدیم قاعده مبتنی بر اصول چندگانه به عنوان دستاورد پژوهش معرفی می¬گردد. از طرفی در تطبیق مسئله میان فقه امامیه و اهل سنت وجه افتراق بعضی از اهل سنت با امامیه شامل عدم حکومت اصل لزوم بر عقد معاطاتی، و از طرفی مقابل این نظر، عدم حکومت لاحرج بر اصل لزوم تا مرز عدم تأثیر حق ناشی از فسخ در مجلس و ... به جهت حکومت اصل لزوم می¬باشد.

چکیده انگلیسی:

The principle of necessity in contracts means that people adhere to their obligations and agreements and consider them to be respectable and enforceable. The legislator has also introduced these common principles and rules under the title of "General Rules of Contracts" and reviewed them. The first principle that the legislator has addressed in these materials is the principle of necessity, which is interpreted as "asala allozoom" in jurisprudence. Despite the statement of the legislator and also the contract parties regarding adherence to the contract, sometimes this adherence to the provisions of the contract causes some or all of the contract parties to suffer severe problems or bear unusual losses, in such a way that the implementation The contract is impossible for the person or incurs irreparable damage. It is in this case that there is a conflict between the principle of necessity and the circumstances of the accident, which is the rule of lahraj. In this research, which is analytical and descriptive, in this particular situation, which principle and rule has the right of priority is examined, and presenting the rule based on multiple principles is introduced as the achievement of the research. On the one hand, in the reconciliation of the jurisprudence between Imamiyyah and Sunni jurisprudence, the difference between some Sunnis and Imamiyyah includes the absence of the rule of the principle of necessity on the Ma'atati contract, and on the other hand, the opposite of this opinion, the lack of rule of necessity on the principle of necessity up to the point of not having the effect of the right resulting from termination in Majlis and... are essential for the government.

منابع و مأخذ:

-فارسی:
 اخلاقي، بهروز. امام، فرهاد (1393)، المللي اصول قراردادهاي تجاري بين ، تهران، شهر دانش.
 آخوند خراسانی، محمدکاظم (1409ه.ق)، کفایة الاصول، چ1، قم، ایران، مؤسسه آل البیت.
 آخوند خراسانی، محمدکاظم (1418ه.ق)، درر الفوائد، چ6، قم، ایران، مؤسسه النشر الاسلامي‌.
 آشتیانی، محمدحسن بن جعفر (1383)، الرسائل التسع، چ1، قم، ایرا، المؤتمر العلامة الآشتياني(ره)، زهير.
 امامی، اسداله (اسفند1364)، نقش اراده در قراردادها، فصلنامه حق، مرکز مطالعات حقوقی و قضایی وزارت دادگستری.
 انصاری، مرتضی (1411ق)، مکاسب، قم، چ1، المنشورات دار الذخایر.
 انصاری، مرتضی (1377)، فرائد الاصول، چ3، قم، ایران، مجمع الفكر الاسلامي.
 انصاری، مرتضی (1404ه.ق)، رسائل فقهیه، چ1، قم، ایران، مكتبة المفيد.
 آهنگران، محمد رسول. (1397). بازخوانی فقهی حقوقی اصل لزوم در قراردادها. پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، 19(2)،301-318.
 بروجردی(عبده)، محمد (1310)، اصول حقوقی دیوان عالی، ش536، ص164.
 بروجردی(عبده)، محمد (1329)، حقوق مدنی، کتابفروشی علمی.
 بندر ریگی، محمد (تابستان 1368)، ترجمه منجدالطلاب، چ6، انتشارات اسلامی.
 بيات، محمدحسين (1391)، قاعده نفي عسر و حرج با تكيه بر آيات و روايات، فصلنامة سراج منير، سال دوم، 9شمارة.
 تبریزی، ميرزا موسى (1369)، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، چ1، قم، ایران، کتبی نجفی.
 تلبا، مهدي (1394)، اعتبارات اسنادي، تهران، انتشارات مجد.
 توسلي جهرمي، منوچهر (تابستان 1385)، موارد رفع مسئوليت قرارداد در كنوانسيون بيع بين¬الملل و حقوق تطبيقي؛ مجلة دانشكدة حقوق و علوم سياسي، شمارة 72.
 الجزیری، عبدالرحمن (1424ه.ق)، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه، چ1، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیه.
 جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1372)، ترمینولوژی حقوق، چ 6، گنج دانش.
 حائری اصفهانی، محمد حسين (1404ه.ق)، الفصول الغرویة، چ1، قم، ایران، دار احياء العلوم الاسلاميه.
 حبيبي، سيده زهرا (1391)، قاعدة نفي عسر و حرج در سقط جنين درماني، فصلنامة تعالي حقوق، شماره هاي 17و 16 ، سال چهارم.
 حجتی کرمانی، محمدجواد، ترجمه تفسیرالمیزان، قم، انتشارات دارالعلم.
 حکیم، محسن (1374)، مستمسک العروة الوثقی، قم، ایران، دار التفسير.
 خوانساری نجفی، شیخ موسی بن محمد (1392)، منیة الطالب، قم، چ 3، موسسه نشر اسلامی.
 الخوئي، السيد أبوالقاسم؛ البروجردي، الشيخ مرتضى. (1413ق)، المستند في شرح العروة الوثقى، ج30، قم، ایران: مؤسسه احیاء آثارالامام الخوئی.
 الخوئي، السيد أبوالقاسم (1418ه.ق)، موسوعه، چ1، قم، ایران: التوحيد للنشر.
 راغب اصفهاني، حسين (1404ق)، المفردات في غريب القران، بيروت، چ 2، دار احياء التراث.
 سياح، احمد (1373)، ترجمة فرهنگ بزرگ جامع نوين (المنجد)، تهران، چ 16، انتشارات اسلام.
 شریفی، سیدالهام الدین، صفری، ناهید. (1389). مطالعه تطبیقی اثر هاردشیپ (عسر و حرج) در اصول حقوق قراردادهای اروپایی(PECL) اصول قراردادهای تجاری بین-المللی (یونیدروا) و حقوق ایران. دوفصلنامۀ علمی حقوق تطبیقی، 0(18)، 3-24.
 صدر، سید محمد (1430ق)، ماوراء الفقه، بیروت، چ1، دارالاصول.
 صفایی، سید حسین، مقالاتی درباره حقوق مدنی و حقوق تطبیقی، نشر میزان، چ1، ص322.
 صفايي، سیدحسين. امامي، اسداالله (1388)، مختصر حقوق خانواده، تهران، چ 21، انتشارات ميزان.
 طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1370)، حاشیه مکاسب، قم، چ4، اسماعیلیان.
 طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1417ق)، عروة‌الوثقی، قم، چ1، مؤسسه نشر اسلامی.
 قاسمي، محمد علي (بهار 1387)، بررسي مباني فقهي قاعدة نفي عسر و حرج، مجلة تخصصي الهيات و حقوق، شماره 27.
 قانون مدنی ایران (1398)، تهران، چ6، معاونت حقوقی ریاست جمهوری.
 كاتوزيان، ناصر (1375)، حقوق خانواده، ج 2، تهران، انتشارات بهمن برنا.
 كاتوزيان، ناصر (1392)، قواعد عمومي قراردادها، ج 4، تهران، شركت سهامي انتشار.
 كاميار، محمدرضا (1376)، اعمال قاعدة عسر و حرج در حكومت قانون جديد، مجلة حقوق و اجتماع، شمارة 6.
 کاتوزیان، ناصر (1387)، حقوق مدنی (ایقاع)، نشر میزان.
 کاتوزیان، ناصر (1394)، کلیات حقوق نظریه عمومی، تهران، چ4، گنج دانش.
 کرکی، شیخ علی‌بن حسین (1411ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت.
 گیلانی قمی، میرزا ابوالقاسم (تابستان1371)، جامع الشتات، با تصحیح مرتضی رضوی، چ 1، کیهان.
ر مجاهد طباطبایی، سید محمد بن علی (1296ه.ق)، مفاتیح الاصول، چ1، قم، ایران، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
 محمدي، ابوالحسن (1383)، قواعد فقه، تهران، چ 8، انتشارات ميزان.
 مشكيني، علي (1348)، اصطلاحات الاصول، قم، چ2، انتشارات ياسر.
 مظفر، محمدرضا (1370)، اصول الفقه، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه.
 مكارم شيرازي، ناصر (1370)، قواعد الفقهيه، قم، چ3، مدرسه امام على بن ابى طالب( ع).
 موسوي بجنوردي، سيدمحمد (1387)، قواعد فقهيه، ج1، تهران، چ2، انتشارات مجد.
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1368)، تحریر الوسیله، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1380)، الطهاره، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1384)، الخلل في الصلاة، چ2، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1392)، مکاسب المحرمة، چ1، تهران، ایران، مؤسسة إسماعيليان للطباعة والنشر والتوزيع.
 ‏‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1418ه.ق)، تنقیح الاصول، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1421ه.ق)، البیع، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1427ه.ق)، انوار الهدایه، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1388)، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
 موسوي، ابراهيم (1380)، قاعدة نفي عسر و حرج، مجلة حقوقي دادگستري، شمارة 34.
 موسوی، سیداحمد، نوجوان، علیرضا، علوی، سید محمد تقی. (1401). قاعده التزام به قراردادها. پژوهش حقوق خصوصی، 11(40)، 93-128.
 میر محمّدی، سیّد ابوالفضل (1366-1367)، مقالات و بررسي‌ها، تهران، دانشكده الهيّات و معارف اسلامي، شماره 43 و 44.
 نایینی، ميرزا محمد حسين (1376)، فوائد الاصول، چ1، قم، ایران، مؤسسة النشر الإسلامي التابع لجماعة المدرسين.
 نایینی، ميرزا محمد حسين (1418ه.ق)، منیة الطالب، چ1، قم، ایران، مؤسسة النشر الإسلامي التابع لجماعة المدرسين.
 نجفی، محمدحسن بن باقر (1362)، جواهر الکلام، بیروت، لبنان، دار إحياء التراث العربي.
 نراقي، احمد (1375)، عوائد الايام، قم، چ1، بوستان کتاب قم.
 همدانی، رضا بن محمد هادی (1376)، مصباح الفقیه، چ1، قم، ایران، المؤسسة الجعفرية لاحياء التراث.
 یزدی نیا، علی، لامع، زهرا (1391)، کاربرد قاعده نفی عسروحرج در موضوع مهر با رویکردی برنظر امام خمینی(س)، پژوهشنامه متین، 15(58)، 137-163.

-لاتين:
 Andrew, Neil, Contract law, Cambridge university press, 2011.
 Atiyah, Patrick. S, An introduction to the law of contract, Clarendon Press, 1995.
 Barry, Niklas, the French Contract Law, Clarendon Press, Oxford, 1992.
 Bund, Jennifer M, Force majeure Clauses - Drafting Advice for the CISG Commercial Law, Practitioner, Pace Institute of International, 1998.
 Chengwei, Liu, Remedies for Non Performance: Perspective from GISG, UNIDROIT Principle & Pecl, Pace Law School Institute of International Commercial Law, 2003.
 Cheshire, G.C, Leong Phang, A.B, Furmston, M.P, Filfoot, C.S.H, Cheshire, Fifoot and Frumstons Law of Contract, London, Butterworths Asia, 1994.
 Collins, Hugh, The law of contract, Cambridge university press, 2003.
 Gritsenko, Maria, Sanctions Force Majeure and Frustration of Contracts under English Law, Moscow, Bryne Cave, October 2014.
 Harris, D, Tallon, D, Contract Law Today, Oxford, 1989.
 INCKX, A. H. PUEL, Frustration, Hardship, Force Majeure, Imprévision, Wegfall der Geschäftsgrundlage, Unmöglichkeit, Changed Circumstances A Comparative study in English, French, German and Japanese Law, 1986.
 Lindstrom, Niklas, Changed Circumstances and Hardship inInternational Sale of Goods, Nordic Journal of Commercial Law, 2006.
 Litvinof, Saul, Force Majeure, Failure of Cause and Thorie de l'Imprévision: Louisiana Law and Beyond, Volume 46 | Number 1, Louisiana Law Review, 1985.
 Mazzacano, Peter J, Force Majeure, Impossibility, Frustration & the Like: Excuses for Non-Performance; the Historical Origins and Development of an Autonomous Commercial Norm in the CISG, Nordic Journal of Commercial Law, 2011. 214 مهدي تلبا و عليرضا ابراهيمي
 Nicholas, Barry, Force Majeure and Frustration, American Journal of Comparative Law, 1979.
 Osadare, Babatunde, Force Majeure and the Performance Excuse: A Review of the English Doctrine of Frustration and ARTICLE 2-615 of the Uniform Commercial Code, university of Dundee, 2009.
 Perillo, Joseph M, Force Majeure and hardship under the unidroid principle of international commercial contract, Rome, 1996.
 Poule, Jill, Casebook on Contract Law, Oxford University Press, 2014.
 Southerington, Tom, Impossibility of Performance and Other Excuses in International Trade, Turkey, Facuity of Law of University of Turkey Private Law Publication 2001.
 Treitel, Guenter.H, The law of contract, London, Sweet and Maxwell, 1999.