الگوی مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان ابتدایی
محورهای موضوعی : مدیریت تعالی آموزشی
الهام بادی
1
,
سید محمدباقر جعفری
2
*
,
سیف اله فضل الهی قمشی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه مدیریت آموزشی، واحدقم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.
2 - دانشیار،گروه مدیریت و حسابداری، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، ایران.
3 - دانشیارگروه مدیریت آموزشی، واحدقم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.
کلید واژه: مسئولیت‌پذیری اجتماعی, الگوی کیفی, معلمان ابتدایی, تحلیل مضمون,
چکیده مقاله :
مسئولیت اجتماعی معلمان به عنوان یکی از عوامل کلیدی در بهبود کیفیت آموزش و ارتقای سطح شهروندی اجتماعی دانش‌آموزان، اهمیت قابل‌توجهی دارد. معلمان نه تنها انتقال‌دهنده دانش، بلکه الگوهای اخلاقی و اجتماعی برای نسل آینده محسوب می‌شوند. شرایط بحرانی در سطح بین المللی در حوزه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و آموزشی نیازمند ارائه‌ی الگوهای پیش‌برنده است. وجود افرادی با مسئولیت پذیری بالا یکی از سرمایه های عظیم هر جامعه ای محسوب می شود. تربیت معلمان آینده در زمینه « مسئولیت‌پذیری اجتماعی» سبب رشد اخلاق، تعهد اجتماعی، عدالت و رفاه در شهروندان خواهد شد زیرا مخاطب معلمان، دانش‌آموزانی هستند که آینده‌ی کشور را رقم می‌زنند. علیرغم اهمیت مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان کمبود مطالعات پژوهشي در اين زمينه در نظام آموزش و پرورش كشور كاملاً محسوس است. این پژوهش با هدف ارائه الگوی ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی انجام شد. پژوهش از نوع کیفی بوده و برای جمع آوری داده های کیفی، با استفاده از روش نمونه گیری گلوله برفی و با توجه به اصل اشباع با 12 نفر از متخصصین مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شد. در تجزیه و تحلیل داده های حاصل از مصاحبه، از روش تحلیل مضمون استفاده شد. در مجموع 346 کد ثانویه، به 34مضمون اولیه رسید. نتایج حاصل از تحلیل مضمون نشان داد ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان، شامل مسئولیت‌پذیریِ ارتباطی، شغلی، جامعه محور، اخلاقی، آموزشی، دینی، تربیتی، فرهنگی و سلامت محور است.
Introduction: Educational institutions are key tools for achieving and promoting sustainable human development. One of the most important goals of the education system is the development of social skills, including social responsibility. Responsibility is a process that an individual must learn from the earliest years of childhood to deal responsibly with the numerous tasks they face in life, and as an ethical dimension, it is a reflection of the bond created between society and the organization. By modeling ethical behavior, integrating social responsibility into their educational practices, and actively interacting with society, teachers can cultivate a generation of socially aware and committed citizens. The concept of social responsibility among elementary school teachers is a vital component of a comprehensive and holistic educational approach. By integrating social responsibility into their educational practices and actively interacting with society, teachers can cultivate a generation of socially aware and committed citizens. Despite the importance of teachers' social responsibility, the lack of research studies in this field in the country's education system is quite noticeable. This study was conducted with the aim of providing a Pattern for promoting social responsibility among elementary school teachers.
Materials and Methods: The mixed exploratory method was used as a research strategy. In the mixed research method, the researcher uses qualitative and quantitative research methods to gain a better understanding of the phenomena; the goal of mixed research is to obtain more evidence to understand the phenomena. The researcher designed the interview questions in the form of a semi-structured interview using research literature and consulting with supervisors and advisors. The interview form had an introduction to explain the topic and define terms and had 13 questions. Sampling in the qualitative section was carried out based on the snowball model. Data were collected through semi-structured interviews and theoretical saturation was reached. The interviews continued until it was felt that the answers provided were similar to the previous answers and did not add anything to it. The statistical population of this study consisted of 12 specialists and experts. In the qualitative section, the data obtained were coded using the content analysis method of Brown and Clark (2006). Content analysis is a method used to identify, analyze, and report patterns in qualitative data. A questionnaire was developed to collect the data needed to evaluate the qualitative part of the study. In developing this questionnaire, an attempt was made to use the interpretations and terms obtained from the quotes and to formulate all questions based on the codes extracted from the interviews. To increase the verifiability of the data, member control and peer review methods were used, which are among the methods and criteria for validating qualitative research. Results and Findings: The first stage in the content analysis method of Brown and Clark (2006) has three main steps. The main steps in this stage include familiarizing yourself with the data, creating initial codes and coding, and searching for and identifying themes. It is important that the researcher immerses himself in the data in such a way that he becomes fully familiar with the depth and richness of their content. It is in this step that good ideas about coding and patterns are formed. In the first step, the researcher prepared semi-structured interviews with the participants in the form of text and, while converting the audio to text, reviewed the interview data in full once. At the same time, he extracted and studied all the interview questions separately for all the participants. In this way, he was fully involved in collecting and compiling the data from the interviews. The second step began after studying the data and preparing an initial list of ideas in the data and their interesting points. Therefore, this step requires creating initial codes from the data. In this step, codes were used to divide the text data into understandable and usable parts such as paragraphs, phrases, words or other criteria required for a specific analysis. The codes in the coding framework should have a clearly defined boundary so that they are not changeable or repetitive. The codes were limited to the research domain and were chosen clearly on the topic to avoid coding every sentence of the original text. The initial semantic codes obtained were eliminated and adjusted based on the same meaning, and finally 346 secondary codes were entered into the analysis process.
After all the data was initially coded and collected, a long list of different codes in the data set was identified and in this step, the different codes were arranged in the form of themes. In this step, the codes are analyzed and attention is paid to how the different codes are combined and integrated to form the basic theme. In the fourth step, a set of themes was refined. The identified themes are the main source of forming the theme networks. In this step, the theme networks were drawn, examined and analyzed. After creating the theme networks, the researcher referred to the original text again and interpreted it with the help of these networks. In the sixth step, a complete set of final themes was provided. In this step, the analysis and compilation of the final research report was carried out. In the last step, the inferences from all networks, along with their related theories, were used to briefly explain the salient themes, concepts, patterns, and structures obtained from the text. The results of the content analysis showed that the dimensions of teachers' social responsibility include 9 dimensions; interactive, occupational, community-oriented, ethical, educational, religious, educational, cultural, and health-oriented responsibility.
Conclusion: This study shows that the dimensions of teachers' social responsibility include interactive, occupational, community-oriented, ethical, educational, religious, educational, cultural, and health-oriented responsibility. A model for promoting social responsibility of primary school teachers is not It not only helps to strengthen social skills and moral values in students, but also is effective in improving the educational environment and creating a healthier society, and emphasizes that social responsibility is a key element in teacher education that can provide the necessary platforms for shaping future citizens and maintaining social identity. The quality and improvement of education is related to the real promotion of social responsibility. Using this model, it is possible to create suitable grounds for transformation in the education system. The results of this study can convince social policymakers to include social responsibility as an important part of the content of teacher education in the curriculum of Farhangian University and teacher training universities, and encourage educational leaders to provide the basis for the effective implementation of social responsibility in the classroom through the professional development of teachers.
احمدی، ندا؛ نوه ابراهیم، عبدالرحیم وعباسیان، حسین(1402).تبیین رابطه بین هوش اخلاقی مدیران با دلبستگی شغلی ومسئولیت پذیری اجتماعی معلمان مديريت بر آموزش سازمانها، 2، 201-223.
احمدي زماني، زهرا؛ گودرزي ونيكو ديالمه اكرم (1398).مرور سيستماتيك عوامل مؤثر بر مسئوليت پذيري دانش آموزان با تأكيد بر نقش مدرسه.دو فصلنامه علمي علوم تربيتي از ديدگاه اسلام،7، 23-57.
ابراهیمی فرد، یونس، اکبرنژاد، غلامرضا، نورعلی زاده، رحمان، و برومند، لقا (1397). بررسی رابطه بین اخلاق کار حرفه ای معلمان و مسئولیت اجتماعی مدارس متوسطه شهرستان گتوند. کنفرانس ملی یافته های نوین در حوزه یاددهی و یادگیری.
بارخدا، سيد جمال و احمدحيدري، سيده پرستو(1399). مسؤوليت پذيري اجتماعي راهي براي اثربخشي مدارس. فصلنامه علمي پژوهشي مديريت مدرسه، ،384-405.
باظهوري،سارا (1398). پيش بيني روابط اجتماعي معلمان بر اساس ابعاد مسئوليت پذيري (مورد مطالعه معلمان شهر اروميه). اولين همايش ملي مدرسه آينده - اردبيل
پودینه، مرضیه؛ حسین قلی زاده، رضوان و مهرام، بهروز (1397). مسئولیت‌پذیری اجتماعی مدرسه؛ مطالعه موردی دو مدرسه متوسطه دخترانه شهر مشهد. فصلنامه رویکردهای نوین آموزشی، 13،2 پیاپی 28، 95-120.
تقي پور،حسينعلي و كوچ پي ده، سميه(1399).شناسايي عوامل تاثير گذار بر مسئوليت پذيري اجتماعي دانش آموزان متوسطه شهرستان نوشهر. فصلنامه پژوهشهاي برنامه ريزي آموزشي و درسي،10، 1.
فتحی، لیلا، طالونی، احد. (1402). مطالعه کیفی مسئولیت پذیری اجتماعی در بین معلمان مرد شهرستان پلدشت. مطالعات توسعه اجتماعی ایران, 15(58), 47-66.
Albareda Tiana, S., & Alférez Villarreal, A. (2016). A collaborative programme in sustainability and social responsibility. International Journal of Sustainability in Higher Education, 17(5), 719-736
. Alberdi Ruiz de Alegría, A., Imaz Aguirre, A., & Gezuraga Amundarain, M. (2024). The understanding of ‘social responsibility and commitment’of the teaching profession: a systematic review. Globalisation, Societies and Education, 1-27
. Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101
. Chiluveri, S. K., Chiluveri, A. C., & Gupta, B. (2024). Epic journey of Prof. Vaidya Shriram Sharma Evincing Ayurveda to the World. Journal of Research in Ayurvedic Sciences, 8(Suppl 1), S75-S80
. Chung Phan, T., Minh Ngo, V., Saefullah, K., & Doran, D. (2024). University social responsibility and teachers' satisfaction: The mediating role of reputation and image. Journal of social studies education research, 15(1), 57-90
. Coelho, R., Jayantilal, S., & Ferreira, J. J. (2023). The impact of social responsibility on corporate financial performance: A systematic literature review. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 30(4), 1535-1560
. Escartí, A., Llopis-Goig, R., & Wright, P. M. (2018). Assessing the implementation fidelity of a school-based teaching personal and social responsibility program in physical education and other subject areas. Journal of Teaching in Physical Education, 37(1), 12-23#3. George, B., Worth, M. J., Pandey, S., & Pandey, S. K. (2024). Strategic management of social responsibilities: a mixed methods study of US universities. Public Money & Management, 44(1), 15-25
. Guerrero Elecalde, R., Contreras García, J., Bonilla Martos, A. L., & Serrano Arnáez, B. (2024). Digital and Social-Civic Skills in Future Primary Education Teachers: A Study from the Didactics of Social Sciences for the Improvement of Teacher Training in Competences. Education Sciences, 14(2), 211
. Halkos, G. & Nomikos, S. (2021). Corporate social responsibility: Trends in global reporting initiative standards. Economic Analysis and Policy, 69, 106-117
. Karami, M., Galavandi, H., & Galaeei, A. (2017). The relationship between professional ethics, ethical leadership and social responsibility of high schools in Kurdistan. School Administration, 5(1), 93-112
. Martínez-Valdivia, E., Pegalajar-Palomino, M. D. C., & Burgos-García, A. (2020). Social responsibility and university teacher training: Keys to commitment and social justice into schools. Sustainability, 12(15), 6179
. Meseguer-Sánchez, V., Abad-Segura, E., Belmonte-Ureña, L. J., & Molina-Moreno, V. (2020). Examining the research evolution on the socio-economic and environmental dimensions on university social responsibility. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(13), 4729
. Moraes Abrahão, V., Vaquero-Diego, M., & Móstoles, R. C. (2024). University social responsibility: The role of teachers. Journal of Innovation & Knowledge, 9(1), 100464
. Paola Palacios Garay, J., Zavaleta Oliver, J. M., Chaccara Contreras, V., Diaz Flores, S. A., & Rodriguez Baca, L. S. (2021). Social responsibility in university students according to gender and age. Health Education and Health Promotion, 9(5), 513-519
. Rheeder, R. (2019). Social responsibility for health as a global bioethical principle–a Protestant participation in the discussion with UNESCO. Stellenbosch Theological Journal, 5(1), 317-346
. Sindhwani, R., Saddikuti, V., & Vaidya, O. S. (2023). Evaluation of enablers of supply chain resilience and responsibility in India during large-scale disruptions: an ISM-ANP approach. International Journal of Operational Research, 48(2), 178-220
. Sousa, J. C. R. D., Siqueira, E. S., Binotto, E., & Nobre, L. H. N. (2021). University social responsibility: perceptions and advances. Social Responsibility Journal, 17(2), 263-281
.
الگوی مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان ابتدایی
الهام بادی1
Elham badi
دانشجوی دکتری گروه مدیریت آموزشی، واحدقم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.
Ph.D. student, Department of Educational administration, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran.
سید محمد باقرجعفری*2 (نویسنده مسئول)
Seyed Mohammadbagher Jafari
دانشیار،گروه مدیریت و حسابداری، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، ایران.
Associate Professor, Department of Management and Accounting, Farabi College, University of Tehran, Iran.
سیف اله فضل الهی قمشی3
Seyfollah Fazlollahi khomshi
دانشیارگروه مدیریت آموزشی، واحدقم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.
Associate Professor, Department of Educational administration, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran.
The Social Responsibility Pattern of Elementary School Teachers
Abstract
The social responsibility of teachers is of considerable importance as one of the key factors in improving the quality of education and promoting the level of social citizenship of students. Teachers are not only transmitters of knowledge, but also moral and social models for the future generation. Training future teachers in the field of "social responsibility" will lead to the growth of morality, social commitment, justice and welfare in citizens because the audience of teachers is the students who determine the future of the country. Despite the importance of the social responsibility of teachers, the lack of research studies in this field in the country's education system is quite noticeable. This research was conducted with the aim of presenting a Pattern for promoting the social responsibility of elementary school teachers. The research was qualitative and was conducted to collect qualitative data using the snowball sampling method and according to the saturation principle with 12 semi-structured interviews with experts. The content analysis method was used to analyze the data obtained from the interviews. In data analysis, 34 basic themes and 9 dimensions were obtained as pre-organizing themes. The results of the content analysis showed that the dimensions of teachers' social responsibility include interactive, occupational, community-oriented, ethical, educational, religious, educational, cultural, and health-oriented responsibility. Creating a comprehensive and practical model will pave the way for improving the quality of education and training in elementary schools.
Keywords: Social responsibility, qualitative Pattern, elementary teachers, theme analysis
چکیده
مسئولیت اجتماعی معلمان به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در بهبود کیفیت آموزش و ارتقای سطح شهروندی اجتماعی دانش‌آموزان، اهمیت قابل‌توجهی دارد. معلمان نه‌تنها انتقال‌دهنده دانش، بلکه الگوهای اخلاقی و اجتماعی برای نسل آینده محسوب می‌شوند. تربیت معلمان آینده درزمینهٔ «مسئولیت‌پذیری اجتماعی» سبب رشد اخلاق، تعهد اجتماعی، عدالت و رفاه در شهروندان خواهد شد زیرا مخاطب معلمان، دانش‌آموزانی هستند که آینده‌ی کشور را رقم می‌زنند. علیرغم اهمیت مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان، کمبود مطالعات پژوهشي در اين زمينه در نظام آموزش‌وپرورش كشور كاملاً محسوس است. این پژوهش باهدف ارائه الگوی ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی انجام شد. پژوهش از نوع کیفی بوده و برای جمع‌آوری داده‌های کیفی، با استفاده از روش نمونه‌گیری گلوله برفی و با توجه به اصل اشباع با 12 نفر از متخصصین مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شد. در تجزیه‌وتحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه، از روش تحلیل مضمون استفاده شد. درتحلیل داده‌ها 34 مضمون پایه و 9 بعد به‌عنوان مضامین پیش سازمان دهنده به دست آمد. نتایج حاصل از تحلیل مضمون نشان داد ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان، شامل مسئولیت‌پذیریِ تعاملی، شغلی، جامعه‌محور، اخلاقی، آموزشی، دینی، تربیتی، فرهنگی و سلامت‌محور است. ایجاد الگوی جامع و کاربردی زمینه ساز بهبود کیفیت آموزشی و تربیتی مقطع ابتدایی خواهد بود.
کلیدواژه: مسئولیت‌پذیری اجتماعی، الگوی کیفی، معلمان ابتدایی، تحلیل مضمون
مقدمه
در اغلب جوامع امروز نهادهای آموزش‌وپرورش ابزارهای مهم تحقق اهداف و مقاصد اجتماعی به شمار می‌روند و انتظار می‌رود که موجبات رشد و توسعه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه را فراهم سازد. پاسخگویی به این انتظارات دامنه گسترده‌ای از کارکردها را برای آموزش‌وپرورش به وجود می‌آورد. لذا نظام آموزش‌وپرورش دارای مسئولیت خطیری است زیرا نسل مهم هر جامعه توسط آموزش‌وپرورش تربیت می‌شوند که معلمان به‌عنوان هسته اصلی این نهاد مهم، وظیفه تعلیم و تربیت دانش‌آموزان را بر عهده‌دارند (کوئلهو4،2023).
مسئولیت‌پذیری اجتماعی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های کلیدی در ارتقای کیفیت نظام‌های آموزشی و توسعه پایدار جوامع شناخته می‌شود. معلمان ابتدایی، به‌عنوان نخستین حلقه‌های مهم در چرخه تربیت و آموزش نسل‌های آینده، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی به نگرش‌ها، رفتارها و ارزش‌های اجتماعی دانش‌آموزان دارند. ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی در میان این معلمان می‌تواند به تقویت فرهنگ همبستگی، همکاری و مشارکت اجتماعی در مدارس و جامعه گسترده‌تر منجر شود. مفهوم مسئولیت‌پذیری اجتماعی در بین معلمان مدارس ابتدایی جزء حیاتی یک رویکرد آموزشی جامع و کل‌نگر است و به‌عنوان یک بعد اخلاقی، بازتابی از پیوند ایجادشده بین جامعه و سازمان است. توجه به نظریه‌های پیرامون مسئولیت اجتماعی مثل تئوری انتخاب به‌عنوان یک نظریه آموزشی- تربیتی؛ مسئولیت‌پذیری انسان را تنها راه‌حل مشکلات آدمی عنوان می‌کند.
ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان ابتدایی به دلایل مختلف حائز اهمیت است. معلمان ابتدایی نقش کلیدی در شکل‌گیری شخصیت و هویت اجتماعی کودکان دارند و می‌توانند الگوی الهام بخشی برای شهروندان مسئول، متعهد و فعال در آینده باشند و ارزش‌ها را به‌طور مؤثر به دانش‌آموزان منتقل کنند. دانش‌آموزانی که مسئولیت‌پذیر هستند بیشتر به محیط‌زیست، رعایت حقوق دیگران و منافع جمعی توجه می‌کنند. معلم مسئولیت‌پذیر با مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و آگاهی‌رسانی در مورد مسائل مهم اجتماعی می‌توانند اعتماد و همکاری جامعه را جلب کرده و باعث تقویت ارتباط مدرسه و جامعه شود و در تحقق هر چه‌بهتر توسعه اهداف اجتماعي و تصمیم‌گیری‌های مؤثر در جامعه نقش ایفا کند. معلمانی که مسئولیت‌پذیری اجتماعی بالایی دارند، بیشتر به نیازهای دانش‌آموزان توجه کرده و تلاش می‌کنند تا آموزش‌های خود را با این نیازها هماهنگ کنند و این امر موجب افزایش انگیزه و علاقه به یادگیری و بهبود عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان نیز می‌شود. وجود هزاران معلم و ارتباط با میلیون‌ها دانش‌آموز در سراسر کشور، تأکید بر انجام پژوهشي باهدف شناسايي مؤلفه‌های مؤثر بر مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان و ارائه الگويي جهت تقويت آن را آشكار می‌کند؛ اين در حالي است كه عمده پژوهش‌های صورت گرفته راجع به مسئولیت‌پذیري اجتماعي در سازمانها و مديران بوده و فقدان مطالعات پژوهشي در اين زمينه در نظام آموزش‌وپرورش كشور كاملاً محسوس است و علیرغم نقش بسيار مهم معلمان، تاکنون پژوهش جامعي در اين حوزه صورت نگرفته است. با توجه به توضیحات ارائه‌شده این پژوهش باهدف ارائه الگوی ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی انجام‌شده است تا به دو سؤال مهم پاسخ دهد: 1- شاخص‌های هر بعد از الگوی ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی کدام است؟ 2-ابعاد الگوی ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی کدام است؟
ادبیات پژوهش
مسئولیت‌پذیری اجتماعی5 عاملی برای ارضای نیازهای اعضای جامعه و درنتیجه همبستگی و انسجام اجتماعی است (هالکوس و نومیکوس6،2021). مسئولیت اجتماعی عبارت است از: فرآیندی که اهداف، اعمال و پیامدها را بر اساس دانش موجود، اصول اخلاقی که رفتار انسانی و اجتماعی را هدایت می‌کند، به رسمیت شناختن برابری افراد، ادغام می‌کند. این مسئولیت، دلالت بر این دارد که همه افراد در قبال جامعه مسئول هستند (فتحی و طالونی، 1402).
گررو الکالده7 و همکاران (2024) در پژوهش خود به بررسی ارتباط آموزش مهارت‌های دیجیتال و آموزش مهارت‌های اجتماعی و تأثیر آن بر مسئولیت اجتماعی معلمان پرداختند و به این نتیجه رسیدند که آموزش مهارت‌های اجتماعی بر مسئولیت اجتماعی معلمان تأثیر دارد.
دِمورائیس آبراهائو8 و همکاران (2024) در پژوهش خود به بررسی ضعف‌های مدیران آموزشی در انتقال حس مسئولیت‌پذیری اجتماعی پرداختند و نتیجه گرفتند که در کنار ویژگی‌های فردی معلمان، آموزش نیز نقش مهمی در مسئولیت‌پذیری اجتماعی آن‌ها دارد.
هدي السعيد9 (2022) در پژوهشی با عنوان نقش مدارس آموزش دولتي در توسعه مسئوليت اجتماعي در پرتو روندهاي جهاني معاصر نشان داد كه واقعيت نقش مدارس آموزش دولتي در توسعه مسئوليت اجتماعي در محدوده كاملاً موافق است. بعد وفاداري و مسئوليت ملي در رتبه اول قرار گرفت و بالاترين امتياز آن، مراقبت مستمر معلمان زن براي درك اهميت وحدت ملي در بين همه افراد جامعه توسط دانش‌آموزان بود.
كليگر و پوكر10 (2020) در مطالعه‌ای با عنوان آموزش معلمان براي مسئوليت اجتماعي در سطح سيستم آموزشي ایده‌هایی را از قبيل جذب و استخدام معلمان با مسئولیت‌پذیري كه عامل تغيير باشند، ادغام رويكردهاي مختلف آموزشي، اجازه به معلمان در راستاي ادغام نظریه‌های آموزش رسمي و غیررسمی در مقابله كردن با چالش‌ها و درنهايت افزايش همكاري بين مدارس و اجتماع آن‌ها ارائه داده است.
پژوهش هريس، لانگ، ياتس و گاروك11 (2019) با عنوان تركيب اخلاق با مسئوليت اجتماعي در آموزش نشان داد كه تركيب اخلاق حرفه‌ای با مسئوليت اجتماعي می‌تواند بهره‌وری دانش‌آموزان را بهبود بخشد.
احمدی، نوه ابراهیم و عباسیان (1402) پس از اجرای پژوهشی با عنوان تبیین رابطه بین هوش اخلاقی مدیران با دلبستگی شغلی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان نشان دادند که بین هوش اخلاقی و مؤلفه‌های آن با مسئولیت‌پذیری اجتماعی رابطه مثبت و معنادار وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که بیشترین همبستگی بین مؤلفه‌های دلسوزی و بخشش هوش اخلاقی با مسئولیت‌پذیری اجتماعی، به دست آمد. همچنین بین هوش اخلاقی مدیران و مؤلفه‌های آن با دلبستگی شغلی معلمان نیز رابطه مثبت وجود دارد.
بارخدا، احمدحيدري و شيربيگي (1401) در مطالعه‌ای با عنوان مسئولیت‌پذیري اجتماعي در تلقي معلمان و مديران نشان داد ادراك مسئولیت‌پذیري توسط معلمان و مديران شامل 47 مضمون فرعي و 7 مضمون اصلي كه شامل مسئولیت‌پذیري نسبت به سازمان، مسئولیت‌پذیري نسبت به مسائل اجتماعي، مسئولیت‌پذیري در قبال نقش‌های مختلف اجتماعي دانش‌آموزان، مسئولیت‌پذیري نسبت به والدين، مسئولیت‌پذیري در قبال گروه، مسئولیت‌پذیري اخلاقي و مسئولیت‌پذیري فردي هست.
قموشي، ميركمالي و احتشام (1401) در پژوهشی با عنوان رابطه كانون كنترل و مسئولیت‌پذیري اجتماعي با ميانجيگري اخلاق حرفه‌ای در بين معلمان ابتدايي شهرري نشان داد كه از ميان مؤلفه‌های اخلاق حرفه‌ای، مؤلفه عدالت و مؤلفه مسئوليت قابليت پیش‌بینی مسئولیت‌پذیري اجتماعي را داشته است. همچنين اخلاق حرفه‌ای به‌طور مستقيم بر مسئولیت‌پذیري اجتماعي تأثیرگذار بوده است.
تقي پور و كوچ پي ده (1400) در مطالعه‌ای به شناسايي عوامل تأثیرگذار بر مسئولیت‌پذیري اجتماعي دانش‌آموزان متوسطه شهرستان نوشهر پرداخت که منجر به شناسايي عوامـل عزت‌نفس، احـساس تعلق، احساس امنيت، تعهد دروني، تعهد بيروني شد.
بارخدا و احمد حيدري (1399) در پژوهشی با عنوان مسئولیت‌پذیري اجتماعي راهي براي اثربخشي مدارس نشان داد كه مسئولیت‌پذیري اجتماعي رابطه مثبت و معناداري با اثربخشي مدارس دارد و در اين راستا می‌توان ادعا كرد هرچه معلمان و كادر اجرايي مدارس مسئولیت‌پذیرتر باشند به همان ميزان اثربخشي در مدارس به دست خواهد آمد. در رابطه با وضعيت ابعاد مسئولیت‌پذیري نيز ارزش و اهميت ابعاد در ديدگاه معلمان به ترتيب شامل ابعاد اخلاقي، اقتصادي، اجتماعي و قانوني است.
باظهوري (1398) پیش‌بینی روابط اجتماعي معلمان بر اساس ابعاد مسئولیت‌پذیري را بررسی کرد و نشان داد كه بين مهارت‌های مديريتي مدير، مسئولیت‌پذیري معلمان و روابط اجتماعي آنان رابطه مثبت و معنی‌دار وجود دارد. همچنين ابعاد مسئولیت‌پذیري معلمان (قانوني، اقتصادي، اخلاقي، دوستانه و سازماني) قابليت پیش‌بینی ميزان روابط اجتماعي آنان را دارد.
احمدي زماني، گودرزي و نیکو دیالمه (1398) در پژوهشی با عنوان مرور سيستماتيك عوامل مؤثر بر مسئولیت‌پذیري دانش‌آموزان با تأکید بر نقش مدرسه بيانگر اين موضوع است كه محيط بيروني شامل محيط خانواده، اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي با تأثیرگذاری بر محيط دروني ویژگی‌های شخصي ـ وراثتي فرد، زمینه‌ساز بروز مسئولیت‌پذیري خواهد شد.
پودينه، حسين قلي زاده و مهرام (1397) در مطالعه‌ای با عنوان مسئولیت‌پذیري اجتماعي مدرسه؛ مطالعه موردي دو مدرسه متوسطه دخترانه شهر مشهد باهدف بررسي چگونگي تحقق مسئولیت‌پذیري اجتماعي نشان داد كه توجه به ابعاد اجتماعي-سياسي، اخلاقي- فرهنگي و قانوني بيش از ابعاد زیست‌محیطی و اقتصادي بوده است.
چارچوب نظری
مطالعه ادبیات پژوهش علاوه بر اینکه برای آگاهی از چگونگی و چرایی پدیده‌ها مؤثر واقع می‌شود، استفاده‌های بسیار مهم دیگری دارد. شناخت بهتر از موضوع، تنظیم سؤالات در مرحله جمع‌آوری داده‌ها، استفاده در مصاحبه و کدگذاری، راهنمای نمونه‌گیری نظری، اعتبار بخشیدن به یافته‌های تحقیق از سایر مزایای مطالعه ادبیات پژوهش محسوب می‌شود.
اندکی تأمل در تعریف واژه مسئولیت‌پذیری، ابعاد فردی و اجتماعی موجود در آن را به‌وضوح نشان می‌دهد. در بعد فردی آن ارضا نیازهای فرد است که عامل اساسی و لازم در جهت خشنودی آدمی است و دیگری نتایج رفتارهای خود هست. عدم توجه به نیازها و خواسته‌های دیگران روابط اجتماعی را تخریب می‌کند، روابطی که انسان‌ها برای مسئولیت‌پذیری به‌عنوان شاخص بهزیستی روان‌شناختی هم در معنای فردی و هم در معنای اجتماعی به آن نیاز دارند.
در یک جمع‌بندی در خصوص ادبیات تحقیق می‌توان گفت که تحقیقاتی درزمینهٔ مسئولیت‌پذیری اجتماعی صورت پذیرفته است که با توجه به نوع نگاه و شرایط و مقتضیاتی که مطالعات در آن انجام‌شده ابعاد و مؤلفه‌های مختلفی مورد شناسایی قرارگرفته‌اند؛ اما با نگاهی دقیق به این مطالعات آشکار می‌شود که تفاوت مؤلفه‌ها تحت موقعیت‌های متفاوت است و نیازمند به الگوی خاص هست.
روش تحقیق
این پژوهش باهدف شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی بر اساس روش تحلیل مضمون براون و کلارک12 (2006) انجام شد. داده‌ها از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته و رسیدن به اشباع نظری گردآوری شد. جامعه‌ی آماری این پژوهش را 12 نفر از متخصصان و خبرگان در حوزه مسئولیت‌پذیری اجتماعی به روش گلوله برفی با صلاحیت‌های مدنظر از قبیل عضویت در هیئت‌علمی دانشگاه و داشتن تألیفات علمی مرتبط با مسئولیت اجتماعی تشکیل دادند. تحلیل مضمون، روشی است که به‌منظور شناخت، تحلیل و گزارش الگوی موجود در داده‌های کیفی مورداستفاده قرار می‌گیرد. در نظریه‌پردازی کیفی، تلفیق داده‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است.
مرحله اول درروش تحلیل مضمون براون و کلارک (2006) دارای سه‌گام اصلی است. گام‌های اصلی در این مرحله شامل آشنا شدن با داده‌ها، ایجاد کدهای اولیه و کدگذاری و جستجو و شناخت مضامین است. در ادامه به توضیح گام‌ها پرداخته می‌شود.
در گام اول پژوهشگر مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته با افراد مشارکت‌کننده را به‌صورت متن آماده کرد و در هنگام تبدیل صوت‌ها به متن، یک‌بار به‌صورت کامل داده‌های مصاحبه‌ها را مرور کرد. ضمناً بار دیگر کل سؤالات مصاحبه را به‌صورت تفکیکی برای تمامی افراد مشارکت‌کننده استخراج و مطالعه نمود. بدین‌صورت، در جمع‌آوری و تدوین داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها درگیری کامل داشت.
گام دوم، پس از مطالعه داده‌ها آغاز شد. در این گام ایجاد کدهای اولیه از داده‌ها به دست می‌آید. کدها به داده‌های متنی و قسمت‌های فهمیدنی و استفاده‌پذیر مانند بند، عبارت، کلمه یا سایر معیارهایی که برای تحلیل خاص لازم است، تقسیم می‌شوند. کدهای موجود در چارچوب کدگذاری، باید حدومرز کاملاً مشخص و تعریف‌شده‌ای داشته باشد به‌گونه‌ای که تغییرپذیر و یا تکراری نباشد. کدها طوری انتخاب شدند تا از کدگذاریِ هر جمله از متنِ اصلی، اجتناب شود. درمجموع تعداد 673 کد اولیه از مجموع مصاحبه‌ها استخراج شد. کدهای اولیه از 673 به 346 تقلیل یافت.
گام سوم، بعدازآن که همه داده‌ها، کدگذاری اولیه و گردآوری شد فهرستی طولانی از کدهای مختلف درمجموع داده‌ها، به‌دست‌آمده و کدهای مختلف در قالب مضامین مرتب می‌شوند. اساساً در این مرحله، کدها تجزیه‌وتحلیل می‌شود.
درگاه چهارم، مضامینِ شناخته‌شده، منبع اصلی تشکیل شبکه‌های مضامین است. در این مرحله، مشخص شد که برخی مضامین پیشنهادشده، مضمون نبوده و یا برخی مضامین باهمدیگر همپوشانی دارند. داده‌های درون هر مضمون طوری انتخاب شدند که به لحاظ معنی و مفهوم، باهم انسجام و همخوانی داشته و درعین‌حال تمایزات واضح و مشخصی میان مضامین مختلف وجود داشته باشد. مضامینِ تحت هر شبکه باید به تعداد مناسب و مرتبط با موضوع و مشابه هم باشد.
در گام پنجم هنگامی‌که پژوهشگر به شبکه مضامینِ رضایت بخشی رسید، مضامین پیشنهادشده را جهت تحلیل داده‌ها تعریف و تعدیل کرده و داده‌ها را بر اساس آن تحلیل کرده و شبکه‌های مضامین رسم شده، بررسی و تجزیه‌وتحلیل شد. بعد از ایجاد شبکه‌های مضامین، پژوهشگر مجدداً به متن اصلی مراجعه و آن را به کمک این شبکه‌ها تفسیر کرد.
در گام ششم، تحلیل و تدوین گزارشِ نهاییِ تحقیق، صورت گرفت. هدف از نوشتن تحلیل مضمون این است که پیچیدگی در داده‌ها، طوری بیان شود که خواننده درباره اعتبار و صلاحیت تحلیل پژوهشگر، متقاعد شود. استنتاج‌های شبکه‌ها، همراه با نظریه‌های مرتبط با آن، برای تبیین مضامین، مفاهیم، الگوها و ساختارهای برجستۀ به‌دست‌آمده، استفاده شد.
یافته‌های پژوهش
در این بخش به یافته‌های پژوهش مطابق با اهداف و سؤالات پرداخته می‌شود. سؤال اول پژوهش عبارت است از شاخص‌های هر بعد از الگوی ارتقا مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی کدام است؟
بر اساس روش‌شناسی پژوهش، تعداد 12 مصاحبه نیمه ساختاریافته صورت پذیرفت. درمجموع تعداد 673 کد اولیه از مجموع مصاحبه‌ها استخراج شد. کدهای اولیه از 673 به 346 تقلیل یافت و درنهایت تعداد 346 کد ثانویه وارد فرآیند تحلیل شدند.
جدول 1. مقایسه تعداد کدهای اولیه و ثانویه در فرآیند تحلیل کیفی
ردیف | علامت اختصاری | تعداد کد اولیه | تعداد کد ثانویه |
م 1 | 82 | 46 | |
2 | م 2 | 38 | 18 |
3 | م 3 | 56 | 26 |
4 | م 4 | 76 | 48 |
5 | م 5 | 31 | 13 |
6 | م 6 | 42 | 19 |
7 | م 7 | 54 | 30 |
8 | م 8 | 107 | 61 |
9 | م 9 | 45 | 22 |
10 | م 10 | 41 | 17 |
11 | م 11 | 47 | 22 |
12 | م 12 | 54 | 24 |
کدهای ثانویه | |
مسئولیت‌پذیری در برابر دانش‌آموزان | ارتباط مؤثر با دانش‌آموزان، حمایت از منافع دانش‌آموزان، توجه به خلاقیت دانش‌آموزان، ارتباط پویا با دانش‌آموزان، استمرار ارتباط با دانش‌آموزان، آموزش صحیح به دانش‌آموزان، شناخت حقوق و ویژگی‌های دانش‌آموزان، دقت در انتخاب محتوای آموزشی، ارتقای مهارت‌های ارتباطی دانش‌آموزان، تعامل سازنده و مثبت با دانش‌آموزان، توجه به پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان |
مسئولیت‌پذیری در برابر همکاران | رفتار انسانی و مناسب با همکاران، ارتباط مؤثر و درک همکاران، کمک به همکاران، ایجاد فضای صمیمی بین همکاران، همدلی بین همکاران، ارتقای دانش معلمان، تلاش در جهت ایجاد اعتماد بین همکاران |
مسئولیت‌پذیری در برابر خانواده‌ها | ارتباط و تعامل سازنده با اولیا، برگزاری جلسات باکیفیت آموزش اولیا، آموزش اولیا، اطلاع‌رسانی به والدین، توجه به نظرات اولیا، درگیر کردن والدین در فرآیند یادگیری، تلاش در جهت ارتقای ارتباط والدین و دانش‌آموزان |
تعهد شغلی | آگاهی نسبت به رسالت معلمی، استفاده صحیح از منابع برای ارتقای عملکرد شغلی، تلاش شغلی و سازمانی، اختصاص زمان کافی برای شغل، دغدغه مندی معلم، کارایی و اثربخشی، تعهد معلمان، کارایی مدرسه، توجه به باورها و ارزش‌ها، تعهد عملی، منظم بودن، عدم فرسودگی شغلی، تعهد و اخلاق حرفه‌ای، تعهد به جامعه، تعهد به مدرسه، تعهد سازمانی، وظیفه مداری، قانون مهدی، وظیفه‌شناسی، تعهد اخلاقی |
اشاعه دانش | انتقال دانش با همکاران، اثربخشی بر محیط، دغدغه معلمان، معلم در نقش رهبری، انتقال تجربه به همکاران، شرکت در دوره‌های ضمن خدمت، مشارکت با همکاران |
تخصص گرایی | عدم چندشغله بودن معلمان، عمل‌گرایی معلمان، توجه به روش تدریس معلمان، کارآمدی در حیطه تخصصی، توجه به زمینه یادگیری، همه‌جانبه نگری، کشف استعدادها، موقعیت‌شناسی معلم، توجه به تفاوت‌های فردی |
انگیزه شغلی | انگیزه معلمان، انگیزه تدریس، ضرورت آموزش دیدن معلمان، دغدغه مهدی، افزایش امنیت شغلی، یادگیری سازمانی، معیشت معلمان، تشویق معلمان، شأن اجتماعی، سازگاری شغلی، پاسخگویی به نیازهای معلم، امید داشتن به شغل |
جدول 2. نمونه‌هایی از مضامین اولیه مستخرج از کدهای ثانویه
جدول 3. نمونه متن مصاحبه‌ها و کدهای استخراج‌شده
کد معنایی | منبع | متن مصاحبه |
اخلاق حرفه‌ای | م 1 | به نظر من معلمی می‌تواند دارای مسئولیت‌پذیری باشد که بتواند اخلاق حرفه‌ای شغل خود را رعایت کند. منظور من از اخلاق حرفه‌ای این است که ارتباط درستی با دانش‌آموزان داشته باشد، ارتباط درستی با اولیا و درنهایت با کادر مدرسه و حوزه ستادی داشته باشد. داشتن اخلاق حرفه‌ای بر اساس چارچوب و ضوابط از یک معلم می‌تواند یک انسان مسئولیت‌پذیر بسازد. |
هنجارهای اجتماعی | م 2 | جدای از مسائل مربوط به شغل، معلم باید اجتماع را در نظر بگیرد، معلم با توجه به شخصیت اجتماعی خود باید هنجارهای اجتماعی را ابتدا خود رعایت کند و درنهایت به دانش‌آموزان نیز این موارد را آموزش دهد. حالا می‌تواند این آموزش به‌صورت مستقیم باشد یا به‌صورت غیرمستقیم. |
مشارکت با همکاران | م 3 | من اعتقاددارم، مدرسه یک محیط اجتماعی است که مسئولیت‌های مختلفی در آن هست. مسئولیتی که من می‌بینم برخی به آن بی‌توجه هستند، مسئولیت در قبال همکاران هست. کمتر معلمان در زمین‌های مختلف علمی و تخصصی با یکدیگر مشارکت دارند و به نظر می‌رسد که ساعت‌های تفریح و استراحت و برگزاری دوره‌های آموزشی درون مدرسه‌ای می‌تواند به افزایش مشارکت همکاران با یکدیگر کمک کند. |
آموزش مستمر | م 4 | تعهد شغلی در حیطه معلمی، مساوی با مسئولیت‌پذیری شغلی است. معلمی که تعهد داشته باشد، حتماً مسئولیت‌پذیر هم هست. معلمی که سال‌هاست هنوز با روش‌های قدیمی تدریس می‌کند و هیچ آموزشی ندیده است، ازنظر بنده مسئولیت‌پذیر نیست. آموزش دیدن به‌صورت مستمر جز مسئولیت‌های معلمی است و یک کار بیهوده و یا حتی یک کار اضافی نیست. |
وجدان کاری | م 5 | داشتن وجدان کاری خود می‌تواند منجر به مسئولیت‌پذیری شود. اینکه معلم دارای اخلاق حسنه باشد و این اخلاق را بتواند در قالب وجدان کاری به نمایش بگذارد، مسئولیت‌پذیری او را افزایش می‌دهد. مثلاً معلمی که باوجدان کاری سر موقع و حتی زودتر به کلاس می‌رود و دیرتر از ساعت معمول از کلاس خارج می‌شود، حتماً مسئولیت‌پذیری بیشتری نسبت به کسی دارد که به این امر توجهی ندارد. |
اهمیت به محیط‌زیست | م 6 | به نظرم آموزش‌های نوین و جدید می‌تواند در قالب مسئولیت‌پذیری‌های معلمی شکل بگیرد، مثلاً آموزش نگهداشت محیط‌زیست، آموزش شهروندی و ... . |
تعامل سازنده و مؤثر با همکاران | م 7 | تعامل صحیح و در چهارچوب قانونی و اخلاقی جز مسئولیت‌پذیری همکاران و معلمان است، علی‌الخصوص در مدارسی که همکاران از دو جنس هستند، می‌تواند این هم در قالب مسئولیت‌پذیری اجتماعی و اخلاقی تعریف شود. |
انگیزه معلمان | م 8 | هر عملی نیاز به انگیزه دارد. حالا انگیزه می‌تواند درونی یا بیرونی باشد. معلمی که دارای انگیزه باشد، مسئولیت‌های خود را بهتر انجام می‌دهد. |
تدریس فعال | م 9 | تمام‌کار معلم در کلاس تدریس است و مسئولیت معلم در کلاس با تدریس شناخته می‌شود؛ بنابراین داشتن تدریس فعال و تروتمیز و اثربخش، جز مسئولیت‌پذیری معلمان است. |
وظیفه‌شناسی | م 10 | همه آن چیزی که وظیفه معلمی است را می‌توان مسئولیت‌های او دانست. |
تعامل سازنده و مؤثر با اولیای دانش‌آموزان | م 11 | والدین از عناصر اثربخش در فرآیند آموزشی در مدرسه هستند. ازجمله مسئولیت‌های معلمان ارتباط مؤثر و مفید در چارچوب قانونی و اخلاقی با اولیا است و معلمی که بتواند این مسئولیت را به‌خوبی انجام دهد به نظر می‌رسد تدریس بهتری نیز خواهد داشت. |
ارزش‌های اخلاقی | م 12 | اصول اخلاقی و مسئولیت‌پذیری اخلاقی، جز لاینفک شغل معلمی است. |
مجموع کدهای ثانویه به‌دست‌آمده از فرآیند تحلیل، به 34 مضمون اولیه مسئولیت‌پذیری در برابر دانش‌آموزان، مسئولیت‌پذیری در برابر همکاران، مسئولیت‌پذیری در برابر اولیای دانش‌آموزان، تعهد شغلی، اشاعه دانش، تخصص گرایی، انگیزه شغلی، رضایت شغلی، مهارت‌های اجتماعی، جامعه‌پذیری، نقش اجتماعی، ویژگی اخلاقی، اشاعه اخلاق، الگوی رفتاری، آموزش فرهنگ، آموزش قانون، آموزش سیاسی، روش تدریس و سواد رسانه‌ای، خدامحوری در اندیشه و رفتار، آموزش و ترویج مسائل دینی، ولایت مداری، توحیدی و اعتقادی، تربیت دینی، تغییر و اصلاح رفتار، تربیت گروهی، امربه‌معروف و نهی از منکر، آموزش فرهنگ، حقوق فرهنگی، فرهنگ اسلامی، فرهنگ خانواده، آداب‌ورسوم، انتقال فرهنگ، سلامت جسم و سلامت روان دسته‌بندی شد؛ بنابراین شاخص‌های مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی، مشخص شد.
برای پاسخ گویی به سؤال دوم پژوهش، ابعاد الگوی ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی کدام است؟ از روش بروان و کلارک (2006) گام‌های 4 تا 6 استفاده شد. ابتدا در گام چهارم این روش به ترسیم شبکه‌ای مضامین پرداخته شد. سپس پژوهشگر به شبکه مضامینِ رضایت بخشی رسیده و مضامین پیشنهادشده جهت تحلیل داده‌ها را تعریف و تعدیل و داده‌ها را بر اساس آن‌ها تحلیل کرد. در این گام، شبکه‌های مضامین رسم شده، بررسی و تجزیه‌وتحلیل شد. بعدازآن که مجموعه کاملی از مضامینِ نهایی، فراهم شد در این مرحله، تحلیل و تدوین گزارشِ نهاییِ تحقیق، صورت گرفت. هدف از نوشتن تحلیل مضمون این است که حکایت کامل و پیچیده موجود در داده‌ها را به‌گونه‌ای بیان شود که خواننده درباره اعتبار و صلاحیت تحلیل پژوهشگر، متقاعد شود. در آخرین گام، استنتاج‌های همه شبکه‌ها، همراه با نظریه‌های مرتبط با آن‌ها، به‌طور خلاصه، برای تبیین مضامین، مفاهیم، الگوها و ساختارهای برجستۀ به‌دست‌آمده از متن استفاده می‌شود. هدف از این کار، بررسی مجدد سؤالات تحقیق و علایق نظری نهفته در آن‌هاست تا با بحث و بررسی عمیقِ الگوهای به‌دست‌آمده از تشریح متن، به سؤالات اصلی تحقیق پاسخ داده شود. بر اساس تحلیل کدهای اولیه و ثانویه و فرآیند تحلیل مضمون بر اساس مدل براون و کلارک (2006)، ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان، شامل مسئولیت‌پذیری ارتباطی، شغلی، جامعه‌محور، اخلاقی، آموزشی، دینی، تربیتی، فرهنگی و سلامت‌محور به دست آمد.
الگوی اولیه ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان مبتنی بر هدف پژوهش حاضر به‌صورت زیر ارائه می‌گردد.
شکل 1. الگوی اولیه ارتقای مسئولیت‌پذیری پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی
مسئولیت‌پذیری تعاملی |
مسئولیت‌پذیری اخلاقی |
مسئولیت‌پذیری دینی |
مسئولیت‌پذیری شغلی |
مسئولیت‌پذیری آموزشی |
مسئولیت‌پذیری سلامت محور |
مسئولیت‌پذیری جامعه محور |
مسئولیت‌پذیری فرهنگی |
مسئولیت‌پذیری تربیتی
|
بحث و نتیجه‌گیری
مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان ابتدایی تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل فردی، سازمانی و اجتماعی است که در قالب یک الگوی فراگیر قابل‌شناسایی و ارتقا هست. به‌طور خاص، عواملی مانند مهارت‌های ارتباطی، حمایت‌های مدیریتی و فرهنگ جامعه نقشی کلیدی در تقویت رفتارهای مسئولانه و تعهد معلمان نسبت به جامعه ایفا می‌کنند. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان دوره ابتدایی، شامل مسئولیت‌پذیری تعاملی، شغلی، جامعه‌محور، اخلاقی، آموزشی، دینی، تربیتی، فرهنگی و سلامت‌محور است. این یافته‌ها همسو با نظریه‌های روان‌شناسی اجتماعی و مدیریت آموزشی است که بر نقش محیط و بستر اجتماعی در شکل‌دهی رفتارهای فردی تأکیددارند.
علاوه بر این، ایجاد فضای همدلی و تعامل سازنده در مدرسه، موجب ارتقای حس تعلق و انگیزه معلمان برای مشارکت فعالانه در فعالیت‌های اجتماعی می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که معلمان هنگامی مسئولیت‌پذیری اجتماعی را بهتر می‌پذیرند که در یک محیط حمایتی قرار داشته و فرصت تعامل با دانش‌آموزان، والدین و جامعه پیرامون برای آنان فراهم باشد. این موضوع اهمیت سیاست‌گذاری‌های آموزشی و ارتقای فرهنگ‌سازمانی مدارس را در جهت افزایش مشارکت اجتماعی معلمان برجسته می‌کند .بنابراین، الگوی پیشنهادشده نه‌تنها به شناسایی عوامل مؤثر کمک می‌کند، بلکه مسیرهای عملی را برای مداخلات هدفمند در جهت ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان ارائه می‌دهد که می‌تواند در سطح وسیع‌تری در نظام آموزش ابتدایی کشور اجرا شود.
بعد تعاملی مسئولیت‌پذیری اجتماعی شامل ارتباط با دانش‌آموزان، همکاران و خانواده‌ها بود که با نتایج بارخدا، احمدحيدري و شيربيگي (1401) در مطالعه‌ای با عنوان مسئولیت‌پذیري اجتماعي در تلقي معلمان و مديران نشان داد ادراك مسئولیت‌پذیري توسط معلمان و مديران شامل مسئولیت‌پذیري نسبت به سازمان، مسئولیت‌پذیري نسبت به مسائل اجتماعي، مسئولیت‌پذیري در قبال نقش‌های مختلف اجتماعي دانش‌آموزان، مسئولیت‌پذیري نسبت به والدين، مسئولیت‌پذیري در قبال گروه، مسئولیت‌پذیري اخلاقي و مسئولیت‌پذیري فردي هست، همسوست.
بعد مسئولیت‌پذیری شغلی شامل تعهد شغلی، رضایت شغلی، انگیزه شغلی، رشته تخصصی، اشاعه دانش بود که با نتایج تقي پور و كوچ پي ده (1400) به شناسايي عوامل تأثیرگذار بر مسئولیت‌پذیري اجتماعي دانش‌آموزان متوسطه شهرستان نوشهر پرداخت که منجر به شناسايي عوامـل عزت‌نفس، احـساس تعلق، احساس امنيت، تعهد دروني، تعهد بيروني شد، همسوست.
بعد مسئولیت‌پذیری جامعه‌محور شامل مهارت اجتماعی، جامعه‌پذیری و تبیین نقش اجتماعی است که با نتایج كليگر و پوكر (2020) در مطالعه‌ای با عنوان آموزش معلمان براي مسئوليت اجتماعي در سطح سيستم آموزشي ایده‌هایی را از قبيل جذب و استخدام معلمان با مسئولیت‌پذیري كه عامل تغيير باشند، ادغام رويكردهاي مختلف آموزشي، اجازه به معلمان در راستاي ادغام نظریه‌های آموزش رسمي و غیررسمی در مقابله كردن با چالش‌ها و درنهايت افزايش همكاري بين مدارس و اجتماع آن‌ها ارائه داده است، همسوست.
بعد مسئولیت‌پذیری اخلاقی شامل اخلاق فردی و اجتماعی، اخلاق‌مداری، الگوسازی و اشاعه فرهنگ است و با نتایج بارخدا، احمدحيدري و شير بيگي (1401) که نشان داد ادراك مسئولیت‌پذیري توسط معلمان و مديران شامل مسئولیت‌پذیري نسبت به سازمان، مسئولیت‌پذیري نسبت به مسائل اجتماعي، مسئولیت‌پذیري در قبال نقش‌های مختلف اجتماعي دانش‌آموزان، مسئولیت‌پذیري نسبت به والدين، مسئولیت‌پذیري در قبال گروه، مسئولیت‌پذیري اخلاقي و مسئولیت‌پذیري فردي هست و نتایج هريس، لانگ، ياتس و گاروك (2019) با عنوان تركيب اخلاق با مسئوليت اجتماعي در آموزش نشان داد تركيب اخلاق حرفه‌ای با مسئوليت اجتماعي می‌تواند بهره‌وری دانش‌آموزان را بهبود بخشد، همسو است.
بعد مسئولیت‌پذیری آموزشی شامل شناخت و آموزش قانون، امور سیاسی و مسئوليت مدنی، روش تدریس و سواد رسانه است با نتایج بارخدا و احمد حيدري (1399) با عنوان مسئولیت‌پذیري اجتماعي راهي براي اثربخشي مدارس نشان داد كه مسئولیت‌پذیري اجتماعي رابطه مثبت و معناداري با اثربخشي مدارس دارد و در اين راستا می‌توان ادعا كرد هرچه معلمان و كادر اجرايي مدارس مسئولیت‌پذیرتر باشند به همان ميزان اثربخشي در مدارس به دست خواهد آمد؛ ارزش و اهميت ابعاد در ديدگاه معلمان به ترتيب شامل ابعاد اخلاقي، اقتصادي، اجتماعي و قانوني است و نتایج باظهوري (1398) در پیش‌بینی روابط اجتماعي معلمان بر اساس ابعاد مسئولیت‌پذیري نشان داد كه بين مهارت‌های مديريتي مدير، مسئولیت‌پذیري معلمان و روابط اجتماعي آنان رابطه مثبت و معنی‌دار وجود دارد. همچنين ابعاد مسئولیت‌پذیري معلمان (قانوني، اقتصادي، اخلاقي، دوستانه و سازماني) قابليت پیش‌بینی ميزان روابط اجتماعي آنان را دارد و نتایج احمدي زماني، گودرزي و نیکو دیالمه (1398) در پژوهشی با عنوان مرور سيستماتيك عوامل مؤثر بر مسئولیت‌پذیري دانش‌آموزان با تأکید بر نقش مدرسه بيانگر اين موضوع است كه محيط بيروني شامل محيط خانواده، اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي است، همسو هست. همچنین با پژوهش پودينه، حسين قلي زاده و مهرام (1397) با عنوان مسئولیت‌پذیري اجتماعي مدرسه؛ مطالعه موردي دو مدرسه متوسطه دخترانه شهر مشهد باهدف بررسي چگونگي تحقق مسئولیت‌پذیري اجتماعي نشان داد كه توجه به ابعاد اجتماعي-سياسي، اخلاقي- فرهنگي و قانوني بيش از ابعاد زیست‌محیطی و اقتصادي بوده، همخوانی دارد.
سایر ابعاد پژوهش مسئولیت‌پذیري دینی، فرهنگی، تربیتی و سلامت‌محور با نتایج گودرزي و نیکو دیالمه (1398)، همخوانی دارد.
آموزش‌های اولیه در دانشگاه، عملکرد حرفه‌ای معلمان آینده را به هم پیوند می‌دهد. معلم خوب باید مهارت‌های حرفه‌ای داشته باشد تا بتواند در راستای مسئولیت‌پذیری اجتماعی خود به فعالیت بپردازد و در دانشگاه به این مهارت مهم پرداخته شود. این رویکرد محصول نتایج به‌دست‌آمده در این تحقیق و مطالعات دیگر مانند گئورگ دئو و همکاران (2024)، گررو الکالده و همکاران (2024)، پائولا و همکاران (2021)، مارتینز و همکاران (2020) و ریدر (2019) است. مسئولیت‌پذیری اجتماعی باید یک محتوای درسی عمل‌گرا و ساختارمید درزمینهٔ های مختلف باشد که شامل تعهد اجتماعی، کشف شخصی ارزش‌ها، اخلاق و عدالت اجتماعی است. مسئولیت‌پذیری اجتماعی و آموزش دانشگاهی باید به‌صورت نظری-عملی موردتوجه قرار گیرد، زیرا کیفیت و بهبود آموزش با ارتقای واقعی مسئولیت‌پذیری اجتماعی ارتباط دارد. می‌توان به جنبه مهم دیگر در مورد کیفیت، بهبود آموزش و تعالی در تدریس اشاره کرد زیرا این جنبه‌های کلیدی با مسئولیت‌پذیری اجتماعی در ارتباط است.
ایجاد الگوی جامع و کاربردی برای ارتقای این نوع مسئولیت‌پذیری، زمینه‌ساز بهبود کیفیت آموزشی و تربیتی مدارس ابتدایی خواهد بود. توجه به مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان می‌تواند نقشی محوری در تربیت نسلی مسئولیت‌پذیرتر، آگاه‌تر و فعال‌تر در جامعه ایفا کند و تضمین‌کننده پیشرفت‌های پایدار در نظام آموزش‌وپرورش باشد. ازاین‌رو، پیشنهاد می‌شود که سیاست‌گذاران آموزشی و مدیران:
1- به ویژگی‌های روان‌شناختی معلمان به‌عنوان عامل اساسي در ارتقاي بهره‌وری حرفه‌ای و اصلاح و بازنگری شیوه‌های جذب و گزینش معلمان ابتدایي متناسب با نيازهاي روز جامعه توجه کنند.
2- برنامه‌های آموزشی و توسعه حرفه‌ای مستمر را درزمینهٔ مسئولیت‌پذیری اجتماعی تدوین و اجرا کنند.
3- با تقویت مهارت‌های ارتباطی و افزایش خودآگاهی اجتماعی معلمان، زمینه‌های مشارکت اجتماعی آنان را گسترش دهند.
4- ارزیابی و بازخورد مستمر از نحوه فعالیت‌های معلمان حول محور مسئولیت‌پذیری اجتماعی داشته باشند.
تشکر و قدردانی
از اساتید، صاحب‌نظران و معلمان عزیز که در این پژوهش ازنظرت ارزشمندشان بهره‌مند شده و همکاری صمیمانه داشتند، قدردانی می‌شود.
منابع
احمدی، ندا، نوه ابراهیم، عبدالرحیم و عباسیان، حسین. (1402). تبیین رابطه بین هوش اخلاقی مدیران با دلبستگی شغلی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی معلمان، مديريت بر آموزش سازمانها، 2، 201-223.
احمدي زماني، زهرا، گودرزي و نیکو ديالمه، اکرم. (1398). مرور سيستماتيك عوامل مؤثر بر مسئولیت‌پذیري دانش‌آموزان با تأکید بر نقش مدرسه. دو فصلنامه علمي علوم تربيتي از ديدگاه اسلام،7، 23-57.
ابراهیمی فرد، یونس، اکبرنژاد، غلامرضا، نورعلی زاده، رحمان، و برومند، لقا. (1397). بررسی رابطه بین اخلاق کار حرفه‌ای معلمان و مسئولیت اجتماعی مدارس متوسطه شهرستان گتوند. کنفرانس ملی یافته‌های نوین در حوزه یاددهی و یادگیری. https://sid.ir/paper/899015/fa
بارخدا، سیدجمال، احمدحیدری، پرستو، و شیربگی، ناصر. (1401). مسئولیت پذیری اجتماعی در تلقی معلمان و مدیران. جامعه شناسی فرهنگ و هنر، 4(2 )، 200-223. https://sid.ir/paper/1061503/fa
بارخدا، سيد جمال و احمدحيدري، سيده پرستو. (1399). مسؤوليت پذيري اجتماعي راهي براي اثربخشي مدارس. فصلنامه علمي پژوهشي مديريت مدرسه، 8 (4)،384-403.
باظهوري، سارا .(1398). پیش‌بینی روابط اجتماعي معلمان بر اساس ابعاد مسئولیت‌پذیري (موردمطالعه معلمان شهر اروميه). اولين همايش ملي مدرسه آينده، اردبيل.
پودینه، مرضیه، حسین قلی زاده، رضوان و مهرام، بهروز. (1397). مسئولیت‌پذیری اجتماعی مدرسه؛ مطالعه موردی دو مدرسه متوسطه دخترانه شهر مشهد. فصلنامه رویکردهای نوین آموزشی، 13 (2) ، 95-102.
تقي پور، حسينعلي و كوچ پي ده، سميه. (1400). شناسايي عوامل تأثیرگذار بر مسئولیت‌پذیري اجتماعي دانش‌آموزان متوسطه شهرستان نوشهر. فصلنامه پژوهش‌های برنامه‌ریزی درسي و آموزشی،11(2)، 1-16.
فتحی، لیلا، طالونی، احد. (1402). مطالعه کیفی مسئولیت‌پذیری اجتماعی در بین معلمان مرد شهرستان پلدشت. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 15(58)، 47-66.
قموشي، زهرا، ميركمالي، سیدمحمد و احتشام، زهرا. (1401). رابطه كانون كنترل و مسئولیت‌پذیري اجتماعي با ميانجيگري اخلاق حرفه‌ای در بين معلمان ابتدايي شهرري. پویش درآموزش علوم تربیتی و مشاوره، 16، 69-91.
Alberdi Ruiz de Alegría, A. Imaz Aguirre, A. & Gezuraga Amundarain, M. (2024). The understanding of ‘social responsibility and commitment’of the teaching profession: a systematic review. Globalisation, Societies and Education, 1-27.
Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101.
Chiluveri, S. K. Chiluveri, A. C. & Gupta, B. (2024). Epic journey of Prof. Vaidya Shriram Sharma Evincing Ayurveda to the World. Journal of Research in Ayurvedic Sciences, 8(Suppl 1), S75-S80.
Chung Phan, T. Minh Ngo, V. Saefullah, K. & Doran, D. (2024). University social responsibility and teachers' satisfaction: The mediating role of reputation and image. Journal of social studies education research, 15(1), 57-90##.
Coelho, R. Jayantilal, S. & Ferreira, J. J. (2023). The impact of social responsibility on corporate financial performance: A systematic literature review. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 30(4), 1535-1560.
George, B. Worth, M. J. Pandey, S. & Pandey, S. K. (2024). Strategic management of social responsibilities: a mixed methods study of US universities. Public Money & Management, 44(1), 15-25.
Guerrero Elecalde, R. Contreras García, J. Bonilla Martos, A. L. & Serrano Arnáez, B. (2024). Digital and Social-Civic Skills in Future Primary Education Teachers: A Study from the Didactics of Social Sciences for the Improvement of Teacher Training in Competences. Education Sciences, 14(2), 211.
Halkos, G. & Nomikos, S. (2021). Corporate social responsibility: Trends in global reporting initiative standards. Economic Analysis and Policy, 69, 106-117.
Karami, M. Galavandi, H. & Galaeei, A. (2017). The relationship between professional ethics, ethical leadership and social responsibility of high schools in Kurdistan. School Administration, 5(1), 93-112.
Martínez-Valdivia, E. Pegalajar-Palomino, M. D. C. & Burgos-García, A. (2020). Social responsibility and university teacher training: Keys to commitment and social justice into schools. Sustainability, 12(15), 6179.
Meseguer-Sánchez, V. Abad-Segura, E. Belmonte-Ureña, L. J. & Molina-Moreno, V. (2020). Examining the research evolution on the socio-economic and environmental dimensions on university social responsibility. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(13), 4729.
Moraes Abrahão, V. Vaquero-Diego, M. & Móstoles, R. C. (2024). University social responsibility: The role of teachers. Journal of Innovation & Knowledge, 9(1), 100464.
Paola Palacios Garay, J. Zavaleta Oliver, J. M. Chaccara Contreras, V. Diaz Flores, S. A. & Rodriguez Baca, L. S. (2021). Social responsibility in university students according to gender and age. Health Education and Health Promotion, 9(5), 513-519.
Rheeder, R. (2019). Social responsibility for health as a global bioethical principle–a Protestant participation in the discussion with UNESCO. Stellenbosch Theological Journal, 5(1), 317-346.
Sindhwani, R. Saddikuti, V. & Vaidya, O. S. (2023). Evaluation of enablers of supply chain resilience and responsibility in India during large-scale disruptions: an ISM-ANP approach. International Journal of Operational Research, 48(2), 178-220.
Sousa, J. C. R. D. Siqueira, E. S. Binotto, E. & Nobre, L. H. N. (2021). University social responsibility: perceptions and advances. Social Responsibility Journal, 17(2), 263-281.
[1] badielham@yahoo.com
[2] sm.jafari@ut.ac.ir* 09124189040
[3] fazlollahigh@yahoo.com
[4] Coelho
[5] social responsibility
[6] Halkos & Nomikos
[7] Guerrero Elecalde
[8] de Moraes Abrahão
[9] Huda Alsaeed
[10] Klieger and Pooker
[11] Harris A, Lang M, Yates D, Kruck K
[12] . Braun and Clarke