وضعیت مؤلفه‌های هویت دینی در کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه
محورهای موضوعی : مدیریت تعالی آموزشی
حسن نجفی
1
*
,
زهره کاظمی زاده
2
1 - گروه آموزش علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان
2 - گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
کلید واژه: هویت دینی, کتاب مطالعات اجتماعی, دوره اول متوسطه,
چکیده مقاله :
هدف پژوهش حاضر بررسی محتوای کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه براساس مؤلفه‌های هویت دینی بود که با روش تحلیل محتوای قیاسی انجام شد. ابزار پژوهش چک‌لیست هویت دینی با 106 مؤلفه، سه سطح شناختی، گرایشی و کنشی و شش حوزه فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی بود که روایی محتوایی آن توسط متخصصان انسان‌شناسی تربیتی، روانشناسی اسلامی و مطالعات برنامه درسی مورد تأیید قرار گرفت. یافته‌ها نشان داد، بیشترین میزان فراوانی و درصد، به ترتیب به مؤلفه رفتاری، شناختی و عاطفی هویت دینی اختصاص دارد. بنابراین، به اصل تعادل به عنوان یکی از اصول حاکم بر طراحی برنامه‌های آموزشی و درسی و یکی از معیارهای مهم در انتخاب محتوا توجه نشده است. میزان توجه به حوزه اجتماعی 2/41 درصد، حوزه فردی 23/61 درصد، حوزه فرهنگی 56/13 درصد، حوزه اقتصادی 79/8 درصد، حوزه زیبایی‌شناختی 79/8 درصد و حوزه زیستی و بدنی 28/6 درصد بوده است. بنابراین، میزان توجه به مؤلفه‌های هویت دینی در حوزه‌های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی در کتاب «مطالعات اجتماعی» دوره اول متوسطه با توجه به محوریت دین اسلام در ایران، در سطح مطلوب و شایسته‌ای نیست و نیاز به برنامه‌ریزی و توجه بیشتری دارد. از تعداد 407 مؤلفه هویت دینی موجود در کتاب «مطالعات اجتماعی» دوره متوسطه اول، 73/73 درصد مربوط به متن، 23/20درصد مربوط به تصاویر و 6 درصد مربوط به تمرین‌هاست
The present study aims to examine the content of Social Studies books of the first secondary education cycle based on religious identity components, using a comparative content analysis method. The research instrument was a religious identity checklist comprising 106 components across three levels—cognitive, affective, and behavioral—and six domains—individual, social, cultural, economic, aesthetic, and biological–physical—which was validated for content by experts in educational anthropology, Islamic psychology, and curriculum studies. The findings revealed that the highest frequency and percentage, respectively, pertained to the behavioral, cognitive, and affective components of religious identity. Therefore, the principle of balance—as one of the governing principles in the design of educational and curricular programs and as a key criterion in content selection—has not been sufficiently observed. The level of attention to the social domain was 41.2%, the individual domain 23.61%, the cultural domain 13.56%, the economic domain 8.79%, the aesthetic domain 8.79%, and the biological–physical domain 6.28%. Hence, the degree of attention to religious identity components across the various domains—individual, social, cultural, economic, aesthetic, and biological–physical—in the Social Studies book of the first secondary education cycle, given the centrality of Islam in Iran, is neither at a desirable nor at a commendable level and requires further planning and attention. Of the 407 religious identity components present in the Social Studies book of the first secondary education cycle, 73.73% pertained to the text, 20.23% to the images, and 6% to the exercises.
اعوانی، غلامرضا؛ حداد عادل، غلامعلی؛ مجتبایی، فتح‌الله؛ مجتبوی، جلال‌الدین؛ محقق، مهدی (1372). فرهنگ و تمدن اسلامی. نامه فرهنگ، 3(4)، ص34-11.
امامی، راضیه؛ حیدری، محمدحسین؛ نوروزی، رضاعلی (1390). جایگاه هویت فرهنگی در اهداف نظام آموزشی ایران (با تأکید بر دین). بانوان شیعه، 8(2)، ص94-61.
برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران (1391). تهران: شورای عالی آموزش و پرورش.
پورفرج، علیرضا؛ گیلک حکیم‌آبادی، محمدتقی؛ انصاری سامانی، حبیب؛ باجلان، علی‌اکبر (1393). دین و رفتار اجتماعی؛ بررسی اثر دینداری بر رفتار مشارکت از طریق یک مطالعه آزمایشگاهی. جستارهای اقتصادی ایران، 11(22)، ص216-187.
جمالی فیروزآبادی، محمود؛ اخلاقی، آزیتا (1391). رابطه هویت دینی معلمان با هویت دینی دانش‌آموزان مدارس شهر تهران. راهبرد اجتماعی فرهنگی، 2(5)، ص102-79.
جوانی، حجت‌الله (1384). هویت دینی یا هویت‌های دینی. اسلام‌پژوهی، 1(1)، ص135-154.
حافظی، علیرضا (1396). بررسی لحاظ شدن مؤلفه‌های تربیت دینی در مجلات رشد کودک؛ مطالعه‌ای براساس تحلیل محتوا. تربیت اسلامی، 12(1)، ص150-139.
حسنی، محمد؛ وجدانی، فاطمه (1396). تحلیل محتوای کیفی کتاب‌های علوم اجتماعی دوره ابتدایی از منظر تربیت اخلاقی. تربیت اسلامی، 12(3)، ص29-54.
خنیفر، حسین؛ مسلمی، ناهید (1397). اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی. تهران: نگاه دانش.
رئوفی، محمود (1389). مؤلفه‌های هویت دینی. دین و ارتباطات، 17(37)، ص112-91.
رئیس‌الساداتی، ریحانه (1402). هویت دینی و شاخص‌های آن نزد اندیشمندان اجتماعی. جامعه‌پژوهی فرهنگی، 14(2)، ص24-5.
شیرینکام، اسحاق؛ حسین‌خواه، علی؛ صالحی، اکبر (1401). تجارب زیسته و ادراکات دبیران از نحوه شکل‌گیری هویت دینی در دانش‌آموزان. راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، 15(2)، ص150-142.
صابری، رضا؛ سعیدی رضوانی، محمود (1391). کاربرد زیباگرایی و هنر در تربیت دینی. تربیت اسلامی، 7(15)،
ص134-113.
صانعی مهری، زهره؛ رزم‌آزما، پری (1399). تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی از نظر میزان توجه به هویت ملی و هویت دینی. علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 8(3)، ص241-156.
عابدی، فاطمه؛ منادی، مرتضی (1394). دیدگاه دانش‌آموزان دبیرستانی پیرامون منابع تأثیرگذار بر هویت دینی‌شان. مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، 14(3)، ص127-109.
عباسی، یاسمن (1398). بررسی مؤلفه‌های هویت دینی در قرآن و روانشناسی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
فضل‌الهی، سیف‌اله؛ شیبانی، زهره (1400). عوامل تأثیرگذار بر هویت دینی جوانان. معرفت، 30(6)، ص53-41.
قادرزاده، امید (1392). آموزش‌وپرورش و هویت دینی و ملی. مطالعات ملی، 15(3)، ص106-81.
قنبری، شمسی؛ مهدی، قدیمی؛ رمضانی، ناصرعلی (1397). تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره متوسطه دوم از حیث کاربرد مفهوم هویت. آموزش علوم اجتماعی، 20(3)، ص57-52.
کشاورز، مصطفی؛ میرزایی، فاطمه (1399). بلوغ و بحران هویت در دوران نوجوانی و نقش آن در دوست‌یابی. روانشناسی و علوم رفتاری ایران، 5(22)، ص142-132.
مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی (1390). تهران: شورای عالی انقلاب فرهنگی.
مصلح، نرجس خاتون (1392). بررسی رابطه سرمایه اجتماعی خانواده و هویت دینی نوجوانان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا.
نجفی، حسن (1400). طراحی و اعتباریابی برنامه درسی هویت دینی مبتنی بر تفسیر المیزان در دوره اول متوسطه. رساله دکتری. دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی.
نجفی، حسن؛ ملکی، حسن؛ سبحانی‌نژاد، مهدی؛ مصباح، علی (1400). هویت دینی و پیش‌بایست‌های طراحی برنامه درسی. مطالعات ملی، 22(2)، ص3-26.
وقاری زمهریر، زهرا؛ امین خندقی، مقصود؛ سعیدی رضوانی، محمود؛ موحدی محصل طوسی، مرضیه (1395). تبیین برنامه درسی تربیت دینی مبتنی بر رویکرد تکلیف‌گرا. پژوهش‌نامه مبانی تعلیم‌وتربیت، 6(2)، 82-106.
Algrim, K. (2020). Religious Identity and Its Impact on Environmental Beliefs and Behaviors. A Thesis in Experimental Psychology with a Concentration in Behavioral Sciences. The Department of Psychology Seton Hall University.
Batson, C.D., Schoenrade, P. & Ventis, W.L. (1993). Religion and the Individual. Oxford University Press, New York.
Grei, A. & Lynn Davidman, L. (2007). Religion and identity. In: The Sage Handbook of the Sociology of Religion, London, Sage.
Steward Harrison, O. (2013). Religion and Identity. American International Journal of Contemporary Research, 3(6), p. 10-16.
Van Leeuwen, N. (2023). Religion as Make Believe: A Theory of Belief, Imagination, and Group Identity. Harvard University Press.
The Status of Religious Identity Components in Social Studies Books of the First Secondary Education Cycle 1
Hassan Najafi1
, Zohreh Kazemizadeh2
1 Assistant Professor, Department of Curriculum Planning, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran (Corresponding author). hnajafih@yahoo.com
2 Master of Arts, Department of Curriculum Planning, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran. zkazemi664@gmail.com
Abstract The present study aims to examine the content of Social Studies books of the first secondary education cycle based on religious identity components, using a comparative content analysis method. The research instrument was a religious identity checklist comprising 106 components across three levels—cognitive, affective, and behavioral—and six domains—individual, social, cultural, economic, aesthetic, and biological–physical—which was validated for content by experts in educational anthropology, Islamic psychology, and curriculum studies. The findings revealed that the highest frequency and percentage, respectively, pertained to the behavioral, cognitive, and affective components of religious identity. Therefore, the principle of balance—as one of the governing principles in the design of educational and curricular programs and as a key criterion in content selection—has not been sufficiently observed. The level of attention to the social domain was 41.2%, the individual domain 23.61%, the cultural domain 13.56%, the economic domain 8.79%, the aesthetic domain 8.79%, and the biological–physical domain 6.28%. Hence, the degree of attention to religious identity components across the various domains—individual, social, cultural, economic, aesthetic, and biological–physical—in the Social Studies book of the first secondary education cycle, given the centrality of Islam in Iran, is neither at a desirable nor at a commendable level and requires further planning and attention. Of the 407 religious identity components present in the Social Studies book of the first secondary education cycle, 73.73% pertained to the text, 20.23% to the images, and 6% to the exercises.
Keywords: Religious Identity; Social Studies Book; First Secondary Education Cycle. |
وضعیت مؤلفه‌های هویت دینی
در کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه 2
حسن نجفی1، زهره کاظمی‌زاد2
1 استادیار، گروه برنامه‌ریزی درسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران (نویسنده مسئول). hnajafih@yahoo.com
2 کارشناسی ارشد، گروه برنامه‌ریزی درسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران. zkazemi664@gmail.com
چکیده هدف پژوهش حاضر بررسی محتوای کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه براساس مؤلفه‌های هویت دینی بود که با روش تحلیل محتوای قیاسی انجام شد. ابزار پژوهش چک‌لیست هویت دینی با 106 مؤلفه، سه سطح شناختی، گرایشی و کنشی و شش حوزه فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی بود که روایی محتوایی آن توسط متخصصان انسان‌شناسی تربیتی، روانشناسی اسلامی و مطالعات برنامه درسی مورد تأیید قرار گرفت. یافته‌ها نشان داد، بیشترین میزان فراوانی و درصد، به ترتیب به مؤلفه رفتاری، شناختی و عاطفی هویت دینی اختصاص دارد. بنابراین، به اصل تعادل به عنوان یکی از اصول حاکم بر طراحی برنامه‌های آموزشی و درسی و یکی از معیارهای مهم در انتخاب محتوا توجه نشده است. میزان توجه به حوزه اجتماعی 2/41 درصد، حوزه فردی 23/61 درصد، حوزه فرهنگی 56/13 درصد، حوزه اقتصادی 79/8 درصد، حوزه زیبایی‌شناختی 79/8 درصد و حوزه زیستی و بدنی 28/6 درصد بوده است. بنابراین، میزان توجه به مؤلفه‌های هویت دینی در حوزه‌های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی در کتاب «مطالعات اجتماعی» دوره اول متوسطه با توجه به محوریت دین اسلام در ایران، در سطح مطلوب و شایسته‌ای نیست و نیاز به برنامه‌ریزی و توجه بیشتری دارد. از تعداد 407 مؤلفه هویت دینی موجود در کتاب «مطالعات اجتماعی» دوره متوسطه اول، 73/73 درصد مربوط به متن، 23/20درصد مربوط به تصاویر و 6 درصد مربوط به تمرین‌هاست.
کلیدواژه‌ها: هویت دینی، کتاب مطالعات اجتماعی، دوره اول متوسطه. |
هویت جزء عناصر اصلى شخصیت انسان است كه به دنبال عینیت پیدا كردن، فرد را قادر مى‌سازد موضع خود را با خدا، خود، جهان و دیگران به‌صورت شایسته مشخص نماید. در شكل‌گیرى هویت سؤالاتى از قبیل «من كیستم؟، از کجا آمده‌ام؟، اینجا کجاست؟، چه كارى باید انجام دهم؟، چه مسیرى را مى‌خواهم در زندگى انتخاب كنم؟ و براى چه چیزى ارزش قایلم؟ مطرح مى‌شود. براساس سند مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم‌وتربیت رسمی و عمومی (1390)، هویت، برآیند مجموعه‌ای از بینش‌ها، باورها، گرایش‌ها، اعمال و صفات آدمی است و از این‌رو نه‌تنها امری ثابت و از پیش تعیین شده نیست، بلکه حاصل تلاش و توفیق شخص و البته تا حدودی متأثر از شرایط اجتماعی است. طبق این سند، هویت دارای انواع مختلف است. این انواع در شخص واحد در عین تمایز نسبی، هم‌پوشی نیز دارند. مهم‌ترین انواع هویت در وجه جمعی آن عبارتند از: هویت انسانی (جهانی)، هویت دینی، هویت ملی، هویت قومی، هویت خانوادگی، هویت جنسی یا جنسیتی و هویت حرفه‌ای. البته در میان این جنبه‌ها هویت دینی (ناظر به معرفت و باور به حق تعالی و برقراری ارتباط با او در همه شئون زندگی) ضمن داشتن نقش محوری، وحدت‌بخش تمام جنبه‌های هویت نیز می‌باشد.
هویت در معرفت اسلامی به این معناست که انسان موجودی چند بعدی است که باید از فطرت نیک خود بهره‌برداری کند، در راستای خدا و ارزش‌های الهی عمل کرده و همواره در مسیر کمال و تطهیر نفس حرکت کند. این مفهوم نه‌تنها به فرد کمک می‌کند که خود را بهتر بشناسد، بلکه به جامعه نیز کمک می‌کند تا بر پایه ارزش‌ها و اصول اسلامی توسعه یابد. اساس تعریف این است که هویت به ارتباط مستمر انسان با خداوند و تلاش برای نزدیکی به او اشاره دارد و این ارتباط باعث می‌شود که انسان معنای زندگی و هدف خود را بهتر درک کند و به دنبال تحقق آن باشد. برنامه‌های درسی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی نظام آموزشی می‌توانند نقشی محوری و کلیدی در شکل‌گیری هویت دینی ایفا کنند. یکی از برنامه‌های درسی که در بیشتر کشورها به جهت کمک به شکل‌گیری هویت عرضه می‌شود، مطالعات اجتماعی است. در برنامه درسی ملی ایران (1391) نیز تأکید شده که آموزش‌های این حوزه می‌بایست در خدمت هویت باشد. این برنامه با ارائه اطلاعات و آگاهی‌های لازم در مورد دین، مذهب و فرهنگ، به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا دیدگاه عمیق‌تری نسبت به خود پیدا کنند. مطالب و محتوای موجود در برنامه درسی مطالعات اجتماعی می‌تواند با ارائه اطلاعات صحیح و جامع درباره دین و ارزش‌های آن، به دانش‌آموزان کمک کند تا شناخت عمیق‌تری از دین پیدا کنند، به آن احساس تعلق بیشتری داشته باشند، با ایجاد فضای گفت‌وگو و تعامل در کلاس درس، دیدگاه‌های خود را به اشتراک بگذارند.
در زمینه هویت دینی تحقیقاتی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: رئیس‌الساداتی (1402)، مقاله‌ای با عنوان «هویت دینی و شاخص‌های آن نزد اندیشمندان اجتماعی پسامدرن»، شیرینکام، حسین‌خواه و صالحی (1401) مقاله‌ای با عنوان «تجارب زیسته و ادراکات دبیران از نحوه شکل‌گیری هویت دینی در دانش‌آموزان»، نجفی، ملکی، سبحانی‌نژاد و مصباح (1400) مقاله‌ای با عنوان «هویت دینی و پیش‌بایست‌های طراحی برنامه درسی»، فضل‌الهی و شیبانی (1400) مقاله‌ای با عنوان «عوامل تأثیرگذار بر هویت دینی جوانان»، صانعی‌مهر و رزم‌آزما (1399) مقاله‌ای با عنوان «تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی از نظر میزان توجه به هویت ملی و هویت دینی»، عباسی (1398) پایان‌نامه‌ای با عنوان «بررسی مؤلفه‌های هویت دینی در قرآن و روانشناسی»، قنبری، قدیمی و رمضانی (1397) مقاله‌ای با عنوان «تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره متوسطه دوم از حیث کاربرد مفهوم هویت»، حسنی و وجدانی (1396) مقاله‌ای با عنوان «تحلیل محتوای کمّی کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی از منظر تربیت اخلاقی»، مصلح (1392) پایان‌نامه‌ای با عنوان «بررسی رابطه سرمایه اجتماعی خانواده و هویت دینی نوجوانان»، ون لیوون3 (2023) کتابی با عنوان «دین به‌مثابه باور کردن: نظریه باور، تخیل و هویت گروهی4»، آلگریم5 (2020) پایان‌نامه‌ای با عنوان «هویت دینی و تأثیر آن بر باورها و رفتارهای محیطی6»، استوارد هریسون7 (2013) مقاله‌ای با عنوان «دین و هویت8»، گری و همکاران9 (2007) مقاله‌ای با عنوان «دین و هویت10» و سی. دانیل باتسون و همکاران11 (1993) کتابی با عنوان «دین و فردیت12» در زمینه هویت مطالعاتی داشته‌اند. با توجه به پیشینه تحقیق، به نظر می‌رسد موضوع پژوهش حاضر و دستاوردهای آن جدید و نوآورانه خواهد بود؛ زیرا تاکنون در زمینه تحلیل محتوای کتب مطالعات اجتماعی دوره متوسطه اول از نظر توجه به مؤلفه‌های هویت دینی، به صورتی جامع و همه‌جانبه پژوهشی انجام نشده است و تحقیقات انجام‌شده نیز عمدتاً به: الف) هویت دینی و نظریه‌های اجتماعی، ب) تجارب و ادراکات معلمان و دانش‌آموزان، ج) عوامل مؤثر بر هویت دینی، د) تحلیل محتوای آموزشی، هـ) مؤلفه‌های هویت دینی و منابع دینی، و) تأثیر هویت دینی بر رفتار و نگرش‌ها اکتفاء نموده‌اند. در این پژوهش، با توجه به مطالب بیان شده، مسئله اصلی این است که وضعیت توجه به مؤلفه‌های هویت دینی در محتوای کتب مطالعات اجتماعی دوره متوسطه اول چگونه ارزیابی می‌شود؟
در پژوهش حاضر، به منظور پاسخ به سؤال تحقیق از روش تحلیل محتوا از نوع قیاسی استفاده شده است. «منظور از تحلیل محتوای قیاسی، نوعی تحلیل محتوا است که متن مورد تحلیل براساس یک چارچوب مفهومی از قبل تعریف شده تحلیل می‌شود» (خنیفر و مسلمی، 1397، ص141). این چارچوب مفهومی براساس منابع اصیل اسلامی (قرآن و روایات اهل بیت)، اسناد بالادستی آموزش و پرورش و نظرات پژوهشگرانی چون نجفی (1400)، کشاورز و میرزایی (1399)، حافظی (1396)، وقاری زمهریر و همکاران (1395)، عابدی و منادی (1394)، پورفرج و همکاران (1393)، قادرزاده (1392)، صابری و سعیدی رضوانی (1391)، جمالی فیروزآبادی و اخلاقی (1391)، امامی، حیدری و نوروزی (1390)، رئوفی (1389)، جوانی (1384)، اعوانی و همکاران (1372) تهیه شده و پیش از ورود به متن و تحلیل داده‌ها توسط متخصصان این رشته مورد اعتبارسنجی قرار گرفته است. در این چارچوب 106 مؤلفه هویت دینی در سه سطح شناختی، گرایشی و کنشی و حوزه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی مدنظر بوده است. روایی محتوایی چارچوب مذکور توسط متخصصان انسان‌شناسی تربیتی، روانشناسی اسلامی و مطالعات برنامه درسی مورد تأیید قرار گرفته است.
جدول 1- چارچوب مفهومی مرتبط با مؤلفه‌های هویت دینی
مؤلفه‌ها حوزه‌ها | شناختی | گرایشی | کنشی |
|---|---|---|---|
فردی | باور به وجود خدا و صفات او نظیر توحید، عدالت، رحمت، علم، قدرت و...؛ باور به رسالت پیامبر اکرم(ص) و آشنایی با سیره نبوی؛ اعتقاد به امامان معصوم(ع) و آشنایی با سیره و احادیث بزرگان دینی؛ اعتقاد به کتب آسمانی نظیر قرآن، انجیل، تورات و...؛ اعتقاد به عدل الهی؛ اعتقاد به مهدویت؛ شناخت مرجعیت و تقلید؛ آشنایی با گناهان نظیر دروغ، غیبت، تهمت و توهین؛ آشنایی با احکام مذهبی؛ باور به معاد و اهمیت زندگی اخروی. | انس و محبت نسبت به خدا و اولیای الهی؛ احساس افتخار به مسلمان بودن؛ تمایل و گرایش به انجام اعمال عبادی؛ گرایش به مطالعه متون دینی؛ میل به حضور در اماکن مذهبی و زیارتی؛ ترجیح ارزش‌های معنوی بر ارزش‌های مادی و دنیوی؛ احساس آرامش و اطمینان‌خاطر هنگام نیایش با خداوند، شرکت در مراسم مذهبی و شنیدن اذان و قرآن؛ علاقه | انجام فرایض و واجبات نظیر نماز، روزه، حج و...؛ انجام دعا و ذکر؛ شکرگزاری از نعمت‌های خداوند؛ دوری از گناهان و محرمات. |
اجتماعی | فهم مسئولیت‌های اجتماعی نسبت به افراد جامعه؛ آشنایی با مفهوم عدالت اجتماعی؛ آشنایی با چگونگی مشارکت در مراسم و آیین‌های جمعی دینی؛ آشنایی با ارزش‌های اجتماعی دین نظیر وحدت، همدلی، بخشش، گذشت و مدارا؛ آشنایی با نحوه تأثیرگذاری گروه‌های اجتماعی بر شکل‌گیری هویت انسان ازجمله گروه‌های دوستی و همسالان. | احساس وابستگی به دین و جامعه دینی؛ افتخار به سبک زندگی شیعی؛ احساس غرور از موفقیت مسلمانان، احساس بیزاری از خدشه‌دار شدن اسلام؛ تمایل به مشارکت در فعالیت‌های دینی و اجتماعی؛ احساس همدردی و مسئولیت در قبال سایر مسلمانان و درک و احساس غم و اندوه آنان؛ ارزش قائل شدن برای عدالت، امانت‌داری، صداقت، ایثار، همدلی (درک و احساس تجربه شخص دیگر) و وفای به عهد؛ پذیرش باورهای دینی، گروه‌ها و رهبران مذهبی. | انجام فریضه زکات، خمس، روزه، حج و جهاد؛ وفای به عهد و پایبندی به تعهدات و مسئولیت‌های خود نسبت به دیگران؛ التزام به صدقه دادن؛ راستگویی در گفتار و پرهیز از دروغ و فریب؛ رعایت امانت‌داری؛ رعایت تواضع و فروتنی در رفتارها؛ مدارا با دیگران؛ دستگیری از محرومان و نیازمندان؛ حفظ وحدت و انسجام اجتماعی و دوری از اختلاف و تفرقه؛ احترام به والدین، بزرگان و افراد سالخوده و حفظ و تقویت روابط خویشاوندی؛ مهربانی، همدلی و همدردی با دیگران؛ شجاعت؛ بخشش و گذشت؛ حل و فصل اختلافات به صورت مسالمت‌آمیز؛ مسئولیت‌پذیری نسبت به خود و تأثیر اعمال خود بر دیگران و جامعه؛ پذیرفتن اشتباهات؛ برنامه‌ریزی، مدیریت زمان و انجام به موقع وظایف محوله؛ عیادت از بیماران؛ انجام وظایف و تعهدات اجتماعی؛ تعاون و همکاری با دیگران در انجام کارهای خیر و نیک؛ صبر و شکیبایی در برابر مشکلات؛ ترویج ارزش‌های نیکو و صفات پسندیده و تشویق دیگران به انجام کارهای خیر؛ مقابله با ضد ارزش‌ها و انحرافات و جلوگیری از شیوع گناه و فساد؛ احترام به حقوق انسان‌ها و حفظ کرامت آنان؛ استفاده صحیح از اموال عمومی؛ مدنظر قرار دادن دین‌مداری به‌عنوان یک شاخص در انتخاب دوست؛ مدنظر قرار دادن شاخص‌های دینی در انتخاب همسر؛ ظلم‌ستیزی و دفاع از مظلومان؛ رعایت عدالت؛ تعهد به اجتماع دینی. |
فرهنگی | شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی و دستاوردهای آن در طول تاریخ؛ شناخت عناصر فرهنگ اسلامی نظیر توحیدمحوری، اعتدال، پویایی، جهان‌شمولی و عدالت‌محوری؛ شناخت مناسک، سنّت‌ها و آداب و رسوم دینی. | احساس تعلق به فرهنگ دینی و ارزش‌های آن؛ تمایل به شرکت در برنامه‌های فرهنگی مراکز دینی نظیر مساجد، زیارتگاه‌ها و هیئت‌های مذهبی؛ گرایش به استفاده از برنامه‌های آموزشی و فرهنگی رسانه‌های مختلف نظیر تلویزیون، رادیو، اینترنت و... در زمینه فرهنگ و ارزش‌های دینی. | رعایت پوشش اسلامی؛ شرکت در مراسم و آیین‌های مذهبی نظیر اذان‌گویی، قرائت قرآن، مداحی و...؛ شرکت در کلاس‌های دینی و عضویت در انجمن‌ها و تشکل‌های مذهبی؛ حضور در مسجد؛ ترویج دوستی و صلحطلبی توأم با عزت؛ مشارکت داوطلبانه و اختیاری در فعالیت‌های مذهبی؛ حساسیت و غیرت نسبت به دین و شعائر دینی نظیر دفاع از دین در برابر شبهات و انحرافات و مبارزه قاطعانه با بدحجابی. |
اقتصادی | شناخت مال حرام و غیرشرعی؛ شناخت عوامل فقر و فساد اقتصادی و راه‌های مقابله با آن. | علاقه به ترویج فرهنگ قناعت و ساده‌زیستی؛ گرایش به مبارزه با ظلم و نابرابری اقتصادی؛ تمایل به ترویج فرهنگ کار و تلاش اقتصادی. | تلاش در جهت انتخاب آگاهانه شغل متناسب با توانایی‌ها و علایق خود و فعالیت در آن حرفه؛ تلاش برای تحقق غنا، کفاف، عمران، رشد و استقلال اقتصادی، حفظ و پیشرفت ثروت ملی، افزایش بهره‌وری، تأمین رفاه عمومی و بسط عدالت اقتصادی؛ توجه به |
زیبایی شناختی | آشنایی با دیدگاه دین نسبت به هنر، نمادهای هنری و زیبایی؛ آشنایی با نحوه تجلّی هنر دینی در طراحی و ساخت مساجد و دیگر اماکن مذهبی؛ آشنایی با معیارهای زیبایی نظیر تناسب، تقارن و هندسه در آثار و بناهای هنری مذهبی؛ آشنایی با هنرهای نمایشی اسلامی نظیر تعزیه و پرده‌خوانی. | دوست داشتن زیبایی‌های جهان آفرینش به منزله مظاهر جمال و کمال الهی؛ ارتقای ذائقه و ذوق زیباشناسانه خود. | زیباسازی محیط زندگی و پیراستن آن از انواع زشتی‌ها؛ توانایی در بهره‌گیری از قدرت تخیل خود در خلق آثار هنری با هدف حفظ و تعالی میراث هنری. |
زیستی و بدنی | درک و شناخت ویژگی‌های زیستی خود؛ آشنایی با نحوه پاسخگویی مسئولانه به نیازهای جسمی و روانی خود از طریق تعدیل | توجه به حفظ و ارتقای سلامت جسمی و روانی خود و دیگران؛ علاقه به حفظ محیط زیست. | تلاش فردی و جمعی برای حفظ و ارتقای سلامت و ایمنی افراد جامعه؛ تقویت قوای جسمی و روانی و مبارزه با عوامل ضعف و بیماری؛ کوشش مداوم برای حفاظت از محیط زیست. |
در این پژوهش به دلیل انتخاب هدفمند کتب درسی مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه، نمونه‌گیری انجام نشده و کلیه متن، تصاویر و فعالیت‌ها (تمرین‌ها) مورد بررسی دقیق و کامل قرار گرفته است. در این ارتباط باید گفت، دوره اول متوسطه سنین اصلی هویت‌یابی و کتب مطالعات اجتماعی نیز به عنوان یکی از زمینه‌های مساعد برای پاسخ به سؤالات هویتی هستند. در جدول (2) فصول و دروس این کتاب‌ها معرفی شده‌اند.
جدول 2- معرفی فصول و دروس کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه
پایه | فصول | دروس |
|---|---|---|
هفتم | فصل اول: حقوق و مسئولیت‌های ما؛ فصل دوم: قانون؛ فصل سوم: مقابله با حوادث؛ فصل چهارم: تولید، توزیع و مصرف؛ فصل پنجم: محیط زندگی خود را بشناسیم؛ فصل ششم: از زیستگاه‌های ایران حفاظت کنیم؛ فصل هفتم: جمعیت و منابع؛ فصل هشتم: گردشگری در ایران؛ فصل نهم: سرزمین ما، کاوش در گذشته‌های دور؛ فصل دهم: شکل‌گیری امپراتوری‌های بزرگ در ایران باستان؛ فصل یازدهم: اوضاع اجتماعی- اقتصادی ایران باستان؛ فصل دوازدهم: فرهنگ و تمدن ایران باستان. | درس اول: من حق دارم؛ درس دوم من مسئول هستم؛ درس سوم: چرا به مقررات و قوانین نیاز داریم؟؛ درس چهارم: قانون‌گذاری؛ درس پنجم: همدلی و همیاری در حوادث؛ درس ششم: بیمه و مقابله با حوادث؛ درس هفتم: تولید و توزیع؛ درس هشتم: مصرف؛ درس نهم: من کجا زندگی می‌کنم؟؛ درس دهم: ایران خانه ما؛ درس یازدهم: تنوع آب و هوای ایران؛ درس دوازدهم: حفاظت از زیستگاه‌های ایران؛ درس سیزدهم: جمعیت ایران؛ درس چهاردهم: منابع آب و خاک؛ درس پانزدهم: گردشگری چیست؟؛ درس شانزدهم: جاذبه‌های گردشگری ایران؛ درس هفدهم: میراث فرهنگی و تاریخ؛ درس هجدهم: قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های ایران؛ درس نوزدهم: آریایی‌ها و تشکیل حکومت‌های قدرتمند در ایران؛ درس بیستم: امپراتوری‌های ایران باستان چگونه کشور را اداره می‌کردند؟؛ درس بیست و یکم: اوضاع اجتماعی ایران باستان؛ درس بیست و دوم: اوضاع اقتصادی در ایران باستان؛ درس بیست و سوم: عقاید و سبک زندگی مردم در ایران باستان؛ درس بیست و چهارم: دانش و هنر در ایران باستان. |
هشتم | فصل اول: تعاون؛ فصل دوم: نقش دولت در اداره کشور؛ فصل سوم: نوجوانان و قانون؛ فصل چهارم: عصر؛ ارتباطات؛ فصل پنجم: از حرا تا نینوا؛ فصل ششم: عصری تازه در تاریخ ایران؛ فصل هفتم: از غزنویان تا هجوم چنگیزخان؛ فصل هشتم: عصر مغول و تیموری؛ فصل نهم: آسیا پهناورترین قاره؛ فصل دهم: منطقه جنوب غربی آسیا و جایگاه ایران در آن؛ فصل یازدهم: اروپا و آفریقا؛ فصل دوازدهم: قاره آمریکا و قاره اقیانوسیه. | درس اول: تعاون (1)؛ درس دوم: تعاون (2)؛ درس سوم: ساختار و تشکیلات دولت؛ درس چهارم: وظایف دولت؛ درس پنجم: آسیب‌های اجتماعی و پیشگیری از آنها؛ درس ششم: قوه قضائیه؛ درس هفتم: ارتباط و رسانه؛ درس هشتم: رسانه در زندگی ما؛ درس نهم: ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان؛ درس دهم: از رحلت پیامبر (ص) تا قیام کربلا؛ درس یازدهم: ورود اسلام به ایران؛ درس دوازدهم: عصر طلایی فرهنگ و تمدنی ایرانی- اسلامی؛ درس سیزدهم: غزنویان، سلجویان و خوارزمشاهیان؛ درس چهادهم: میراث فرهنگی ایران در عصر سلجوقی؛ درس پانزدهم: حمله چنگیز و تیمور به ایران؛ درس شانزدهم: پیروزی فرهنگ بر شمشیر؛ درس هفدهم: ویژگی‌های طبیعی آسیا؛ درس هجدهم: ویژگی‌های انسانی و اقتصادی آسیا؛ درس نوزدهم: ویژگی‌های منطقه جنوب غربی آسیا؛ درس بیستم: ایران و منطقه جنوب غربی آسیا؛ درس بیست و یکم: ویژگی‌های طبیعی و انسانی اروپا؛ درس بیست و دوم: ویژگی‌های طبیعی و انسانی آفریقا؛ درس بیست و سوم: قاره آمریکا؛ درس بیست و چهارم: قاره استرالیا و اقیانوسیه. |
نهم | فصل اول: سیاره ما زمین؛ فصل دوم: سنگ‌کره، آب‌کره و هواکره؛ فصل سوم: زیست‌کره، تنوع شگفت‌انگیز؛ فصل چهارم: ساکنان سیاره زمین؛ فصل پنجم: عصر یکپارچگی و شکوفایی؛ فصل ششم: ایران از عهد نادرشاه تا ناصرالدین شاه؛ فصل هفتم: ایران در عصر مشروطه؛ فصل هشتم: سقوط حکومت شاهنشاهی و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی؛ فصل نهم: فرهنگ و هویت؛ فصل دهم: خانواده و جامعه؛ فصل یازدهم: حکومت و مردم؛ فصل دوازدهم: بهره‌وری. | درس اول: زمین مهد زیبای انسان‌ها؛ درس دوم: حرکات زمین؛ درس سوم: چهره زمین؛ درس چهارم: آب فراوان، هوای پاک؛ درس پنجم: پراکندگی زیست‌بوم‌های جهان؛ درس ششم: زیست‌بوم‌ها در خطرند؛ درس هفتم: جمعیت جهان؛ درس هشتم: بی‌عدالتی و نابرابری در جهان؛ درس نهم: ایرانی متحد و یکپارچه؛ درس دهم: اوضاع اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی ایران در عصر صفوی؛ درس یازدهم: تلاش برای حفظ استقلال و اتحاد سیاسی ایران؛ درس دوازدهم: در جستجوی پیشرفت و رهایی از سلطه خارجی؛ درس سیزدهم: نهضت مشروطه؛ درس چهاردهم: ایران در دوران حکومت پهلوی؛ درس پانزدهم: انقلاب اسلامی ایران؛ درس شانزدهم: ایران در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ درس هفدهم: فرهنگ؛ درس هجدهم: هویت؛ درس نوزدهم: ارزش‌ها و کارکردهای خانواده؛ درس بیستم: آرامش در خانواده؛ درس بیست و یکم: نهاد حکومت؛ درس بیست و دوم: حقوق و تکالیف شهروندی؛ درس بیست و سوم: بهره‌وری چیست؟؛ درس بیست و چهارم: اقتصاد و بهره‌وری. |
در این قسمت به چگونگی توزیع مؤلفه‌های شناختی، عاطفی و رفتاری هویت دینی در حوزه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم، هشتم و نهم، درصد توجه به مؤلفه‌های شناختی، گرایشی و کنشی هویت دینی و درصد توزیع مؤلفه‌ها در متن، تصاویر و تمرین‌های کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم، هشتم و نهم پرداخته شده است.
جدول 3- مقادیر کمّی توجه به مؤلفه‌ها و حوزه‌های هویت دینی
در کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه
پایه | نمودار فراوانی توجه به مؤلفه‌ها و حوزه‌های هویت دینی | توزیع در متن، تصاویر و تمرین‌ها |
|---|---|---|
هفتم |
|
|
هشتم |
|
|
نهم |
|
|
در جدول (4) به عنوان نمونه پنج مصداق در هر پایه از متن‌ها، تصاویر و تمرین‌های شناسایی شده پیرامون مؤلفه‌های هویت دینی در کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه آمده است.
جدول 4- نمونه‌هایی از مؤلفه‌های هویت دینی در کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه
متن | تصویر | تمرین |
|---|---|---|
از آموزه‌های اسلامی این است که خداوند انسان را عزیز و محترم و گرانقدر آفریده است (پایه هفتم: ص2) |
| خاطره‌ای از همدلی و یاری رساندن |
من در نزد خداوند مسئول هستم (پایه هفتم: ص7) |
| چرا در هنگام وقوع حوادث با هم‌نوعان، همدلی و همیاری می‌کنیم؟ (پایه هفتم: ص21) |
وظیفه من این است که خداوند را عبادت کنم (پایه هفتم: ص7) |
| خاطره‌ای از همدلی و یاری رساندن به یکدیگر در کلاس تعریف کنید (پایه هفتم: ص25) |
خداوند متعال نعمت‌های فراوانی به من عطا کرده است. عقل، فکر، استعداد و توانایی؛ خانواده؛ معلم؛ خوراک و پوشاک و صدها نعمت دیگر ... . وظیفه من این است که خداوند را عبادت کنم، شکرگزار نعمت‌هایش باشم (پایه هفتم: ص7) |
| هر گروه با راهنمایی معلم به قرآن کریم مراجعه کرده و این آیات را پیدا کنید و معنی آنها را در کلاس بخوانید و با هم دربارۀ پیام آیه گفتگو نمایید (پایه هفتم: ص68) |
خداوند، محیط زندگی انسان را سرشار از تنوّع و زیبایی آفریده است تا انسان‌ها از نعمت‌های خدا استفاده کنند (پایه هفتم: ص67) |
| نمایشنامه‌ای بنویسید که در بخشی از آن، فردی در حضور شاه یا بزرگان از ظلمی که به طبقه محروم می‌شود، انتقاد و از حقوق آنها دفاع کند (پایه هفتم: ص142) |
جامعه با ایمان در دوستی و مهربانی و ترحم به یکدیگر مانند بدن واحد است که هرگاه عضوی از آن به درد آید، اعضای دیگر نیز با آن عضو از طریق بیداری و تب ابراز همدردی می‌کنند (پایه هشتم: ص1) |
(پایه هشتم: ص5) | یک مدرسه یا یک نمازخانه که تازه ساخته شده است را تصور کنید. با یکدیگر گفتگو کنید که چه چیزهایی را می‌توانید با مشارکت دوستان یا خانواده، وقف آنجا کنید؟ (پایه هشتم: ص10) |
به خدا پناه ببریم و با گفتن ذکر و نام و یاد خدا، خود را آرام کنیم (پایه هشتم: ص27) |
(پایه هشتم: ص19) | با هم‌کلاسی‌هایتان یک انجمن نیکوکاری تشکیل دهید و وظایفی را برای اعضاء معین کنید و با همکاری یکدیگر طی سال تحصیلی در کارهای خیر، مشارکت و اقدام نمایید (پایه هشتم: ص12) |
در صورت برخورد با شبهات دینی و اعتقادی، به پایگاه‌های پاسخگویی به سؤالات دینی مانند مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی و سایت پرسمان مراجعه نمایید (پایه هشتم: ص45) |
(پایه هشتم: ص116) | یکی از سخنان گوهربار پیامبر اکرم(ص) و امامان بزرگوار را درباره غلبه بر خشم، انتخاب کنید. آن را با خط خوش بنویسید و تزیین کنید و سپس به دیوار منزل یا کلاس نصب نمایید (پایه هشتم: ص28) |
به عهد و پیمان‌های خود وفادار بود (پایه هشتم: ص53) |
| چرا والدین حق دارند از فرزندانشان بپرسند به کجا می‌روند؟ با چه کسانی دوست هستند؟ چه موقع به خانه برمی‌گردند؟ و سؤالاتی از این قبیل ... (پایه هشتم: ص30) |
اگر دشمنت تو را به صلح فراخواند، از آن روى نگردان که خشنودى خدا در آن نهفته است (پایه هشتم: ص188) |
| نامهای به یک نوجوان فلسطینی بنویسید و در نامه خود ابراز همدردی، حمایت و امیدواری به پیروزی را بگنجانید (پایه هشتم: ص134) |
در ایران، ما به سمت جنوب غربی نماز می‌خوانیم و هرگاه می‌خواهیم جهت قبله را پیدا کنیم، ابتدا جهت جنوب را جستجو می‌کنیم و سپس به سمت غرب متمایل می‌شویم (پایه نهم: ص8) |
(پایه نهم: ص7) | مراسم جشن و شادی و همچنین تعزیه و عزاداری در عصر صفوی را با روزگار کنونی از جنبه‌های مختلف (شیوه برگزاری، محل جشن و …) مقایسه کنید (پایه نهم: ص67) |
امام علی (ع) فرمود: همه شما مسئول هستید، حتّی نسبت به زمین و حیوانات (پایه نهم: ص39) |
| چند مورد از اقدامات امیرکبیر را در زمینه رواج عدالت و پیشرفت علمی و فرهنگی بنویسید (پایه نهم: ص79) |
سید جمال از فقر و عقب‌ماندگی کشورهای مسلمان و دخالت بیگانگان در امور مسلمانان رنج می‌برد و تلاش زیادی کرد که ملت‌های مسلمان را در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی بسیج کند (پایه نهم: ص80) |
(پایه نهم: ص123) | ممکن است در یک گروه دوستان، یک مدل نامناسب لباس، به هنجار تبدیل شود یا در بین عده‌ای، فال‌گیری رواج پیدا کند، یا یک گروه عادت کنند تیم ورزشی رقیب را با نامهای زشت خطاب کنند، یا در بعضی خانواده‌ها خودنمایی و خرید اسباب و اثاثیه گرانقیمت متداول شود. آیا پیروی کورکورانه از همه هنجارها درست است؟ ملاک تشخیص درست و مفید بودن هنجارها چیست؟ (پایه نهم: ص121) |
با تشکیل خانواده، حقوق و تکالیفی بر روابط زن و شوهر حاکم می‌شود، با تولد فرزندان نیز حقوق و تکالیف متقابلی بین والدین و فرزندان به وجود می‌آید (پایه نهم: ص135) |
(پایه نهم: ص123) | شما چند خواهر و برادر دارید؟ وظایف خواهر یا برادر بزرگ‌تر نسبت به سایر اعضای خانواده چیست؟ خواهر و برادر کوچک‌تر چطور؟ راجع‌به آنها در کلاس گفتگو کنید (پایه نهم: ص133) |
کانون فرهنگی- هنری شفق مسجد خاتم الانبیاء، در روستا برگزار می‌شود و طی مراسمی افراد به دیدار خانواده شهدای روستا می‌روند و یاد و خاطره آنها را گرامی می‌دارند (پایه نهم: ص192) |
(پایه نهم: ص141) | یک زوج جوان می‌خواهند جشن عروسی ساده‌ای با حداقل هزینه برپا کنند. اگر قرار باشد از شما کمک فکری بگیرند، چه طرح و پیشنهادی به آنها می‌دهید؟ هم‌فکری کنید و طرح خود را روی کاغذ بنویسید (پایه نهم: ص159) |
هدف پژوهش حاضر بررسی وضعیت مؤلفه‌های هویت دینی در کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه بود. یافته‌ها حاکی از آن است که در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم، میزان توجه به مؤلفه شناختی 63/33 درصد، مؤلفه عاطفی 81/21 درصد و مؤلفه رفتاری 54/44 درصد است. در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هشتم، میزان توجه به مؤلفه شناختی و نگرشی 65/31 درصد، مؤلفه عاطفی و گرایشی 30/22 درصد و مؤلفه رفتاری و کنشی 05/46 درصد است. در کتاب مطالعات اجتماعی پایه نهم، میزان توجه به مؤلفه شناختی و نگرشی 46/31 درصد، مؤلفه عاطفی و گرایشی 41/23 درصد و مؤلفه رفتاری و کنشی 93/44 درصد است. در هر سه پایه بیشترین میزان فراوانی و درصد، به ترتیب به مؤلفه رفتاری، شناختی و عاطفی هویت دینی اختصاص یافته است. بنابراین، به اصل تعادل به عنوان یکی از اصول حاکم بر طراحی برنامه‌های آموزشی و درسی و یکی از معیارهای مهم در انتخاب محتوا توجه نشده است. همچنین، میزان توجه به حوزه اجتماعی 2/41 درصد،
حوزه فردی 23/61 درصد، حوزه فرهنگی 56/13 درصد، حوزه اقتصادی 79/8 درصد، حوزه زیبایی‌شناختی 79/8 درصد و حوزه زیستی و بدنی 28/6 درصد بوده است. بنابراین، میزان توجه به مؤلفه‌های هویت دینی در حوزه‌های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی در کتاب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه با توجه به محوریت دین اسلام در کشور ایران در سطح مطلوب و شایسته‌ای نیست و نیاز به برنامه‌ریزی و توجه بیشتری دارد. همچنین از 407 مؤلفه هویت دینی موجود در کتاب مطالعات اجتماعی دوره متوسطه اول، 73/73 درصد مربوط به متن، 23/20 درصد مربوط به تصاویر و 6 درصد مربوط به تمرین‌ها بود.
این یافته‌ها با تحقیقات قنبری، قدیمی و رمضانی (1397) نسبتاً همخوانی دارد، که نشان دادند، در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره متوسطه دوم نیز به ابعاد متفاوت هویت کمتر پرداخته شده و از کل 453 واحد تحلیل در کل کتاب‌ها، 126 واحد (معادل 27 درصد) مربوط به هویت دینی است. همچنین صانعی‌مهر و رزم‌آزما (1399) در پژوهشی نشان دادند که در 76 درصد از متون درسی و 64 درصد از عکس‌ها، به مؤلفه‌های هویت توجه شده است. همچنین مؤلفه‌های هویت ملی در متن و تصاویر در مقایسه با هویت دینی به میزان بیشتری به چشم می‌خورد. از آنجایی که برخورداری از هویت دینی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اقسام هویت که متضمن سطحی از دینداری است که با مای جمعی یا همان اجتماع دینی مقاربه دارد، این نوع هویت نشان‌دهنده احساس تعلق به دین و جامعه دینی است. هویت دینی درحقیقت همان آثار و عوارض ناشی از حمل دین بر فرد است. به بیان دیگر، با پذیرش دین به‌عنوان اصل اعتقادی، تعهد و احساس تعلق به آن، در زندگی و وجوه مختلف حیات فرد پرهیزگار تغییرات و نتایج مهمی حاصل می‌شود که همان هویت دینی است. اعتقادات و ارزش‌های دینی و مذهبی از اساسی‌ترین نیازهای بشر و محور اصلی شکل‌گیری بعد انسانی و الهی در فرد است. این بعد جنبه فراملی دارد و در آن هویتی فراتر از مرزهای سیاسی و ملی مدنظر است. دین مشترك می‌تواند موجب رشد ارزش‌های انسانی و اخلاقی، بهبود مناسبات انسانی افراد با یكدیگر و انسجام ملی و نزدیكی ملت‌ها با یكدیگر باشد. در چارچوب دین مشترك، اعضای یك ملت بهتر می‌توانند با یكدیگر كار كنند. افرادی که دچار بحران هویت دینی و مذهبی می‌شوند و در خصوص مسائل دینی احساس بی‌تفاوتی و بی‌رغبتی می‌کنند، با بسیاری از پیامدهای منفی مواجه‌اند، نظیر: بی‌اعتقادی به سرچشمه هستی (حذف خدامحوری)، احساس پوچی و بی‌هدفی نسبت به جهان و زندگی، نداشتن تعهد شخصی، گروهی و اجتماعی در تمامی عرصه‌ها و نقش‌هایی که به عهده می‌گیرد؛ عدم مسئولیت‌پذیری در برابر خود، جامعه و دیگران، سست شدن نظام ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی در فرد، خود‌ستیزی و جامعه‌ستیزی، ضعف باورهای دینی و کاهش خودکنترلی فرد، بی‌اعتمادی به خود، جامعه و سلب شدن اعتماد دیگران نسبت به او، کاهش شبکه‌های ارتباطی، رشد فردگرایی و روحیه‌ی خودخواهی و خودپرستی و... . از این‌رو، با توجه به نتایج به دست آمده که حاکی از آن است که میزان توجه به مؤلفه‌های هویت دینی در حوزه‌های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیبایی‌شناختی و زیستی و بدنی در کتاب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه با توجه به محوریت دین اسلام در کشور ایران در سطح مطلوب و شایسته‌ای نیست، نیاز به برنامه‌ریزی و توجه بیشتر در این زمینه بیش از گذشته ضروری به نظر می‌رسد. یکی از مهم‌ترین ضعف‌ها در حوزه فرهنگی است. تفسیر جامعه‌شناختی این موضوع به وضوح نشان می‌دهد که هویت دینی نه‌تنها به باورهای فردی مرتبط است، بلکه به شکل‌گیری فرهنگ و جامعه نیز بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر محتواهای کتب مطالعات اجتماعی نتوانند از تنوع و غنای هویت‌های دینی و فرهنگی موجود در جامعه ایران به‌خوبی نمایندگی کنند، احتمالاً دانش‌آموزان احساس بی‌هویتی و عدم تعلق خواهند کرد. این مسئله می‌تواند باعث ایجاد فاصله بین نسل نوجوان و ارزش‌های دینی و فرهنگی برای آنها شود. علاوه‌بر این، عدم پرداختن به مباحث فرهنگی هویت دینی در محتوای کتاب‌ها می‌تواند منجربه شکل‌گیری تصورات نادرست و یک‌سویه درباره دین و فرهنگ شود. در نتیجه، باید توجه بیشتری به ادغام هویت دینی در محتوای آموزشی صورت گیرد، تا دانش‌آموزان بتوانند با هویت واقعی خود ارتباط برقرار کرده و آن را در جامعه مطرح کنند. در نهایت، ضعف در حوزه فرهنگی هویت دینی در کتاب‌های مطالعات اجتماعی می‌تواند به تضعیف همبستگی اجتماعی و فرهنگی منجر شود که این امر نیازمند بازنگری جدی در محتوای آموزشی است.
همچنین با توجه به یافته‌های به دست آمده به بُعد کنشی هویت دینی بیش از بُعد بینشی و گرایشی آن توجه شده است. بُعد بینشی دانش، معلومات و مهارت‌های ذهنی را در نظر می‌گیرد و شامل همه رفتارهایی است که با توانایی‌های ذهنی و مهارت‌های عقلانی مانند بازشناسی، یادآوری، تجزیه و تحلیل و... مربوط است. بُعد گرایشی به رغبت‌ها، احساسات، نگرش‌ها، علایق و نظام ارزش‌ها مربوط بوده و بُعد رفتاری شامل آن دسته از رفتارهایی است که با مهارت‌های حرکتی یا اعمال بدنی ارتباط دارد. برنامه‌ریزان آموزشی و درسی می‌بایست با آگاهی از سطوح مختلف حیطه‌های یادگیری بتوانند آموزش و محتوای آموزشی و درسی را متناسب با سطوح مختلف آن تدارک دیده و فرصت پرورش همه مهارت‌های مربوط به هر بُعد را فراهم سازند. چراکه اصل تعادل یکی از اصول حاکم بر طراحی برنامه‌های آموزشی و درسی است که برنامه‌ریزان اغلب آن را به‌عنوان یکی از معیارهای مهم در انتخاب محتوا به‌شمار می‌آورند. اصل تعادل به معنای توجه کردن و بهای لازم قائل شدن برای ساحت‌های مختلف تربیت و حوزه‌های یادگیری به صورت متوازن و پرهیز از توجه بیش از اندازه به یک ساحت و یک حوزه و غفلت از سایر ساحت‌ها و حوزه‌ها است. بنابراین، براساس یافته‌های تحقیق حاضر پیشنهاد می‌شود تلاش گردد هر سه بُعد هویتی به طور همزمان و متوازن مورد توجه قرار گیرند، تا دانش‌آموزان نه‌تنها مهارت‌های کنشی را توسعه دهند، بلکه در حوزه‌های شناختی و احساسی نیز به شکوفایی برسند. با توجه به نگرش اسلامی به انسان، می‌توان هدف کلی فرایند تربیت را تکوین و تعالی پیوسته هویت از طریق درک موقعیت خویش و دیگران و عمل برای بهبود آن براساس انتخاب و التزام به نظام معیار اسلامی دانست و نقش اصلی فرایند تربیت نیز نقش‌آفرینی در این روند و زمینه‌سازی جهت هدایت افراد جامعه به مسیر تکوین و تعالی پیوسته هویت است. با این وجود نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در کتب مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه، میزان توجه به مؤلفه‌های شناختی هویت دینی 24/32 درصد، مؤلفه‌های عاطفی هویت دینی 5/22 درصد و مؤلفه‌های رفتاری هویت دینی 17/45 درصد است. این ارقام نشان‌دهنده آن است که به مؤلفه‌های هویت دینی در کتب علوم اجتماعی به طور شایسته و کافی توجه لازم نشده است.
منـابـع
اعوانی، غلامرضا؛ حداد عادل، غلامعلی؛ مجتبایی، فتح‌الله؛ مجتبوی، جلال‌الدین؛ محقق، مهدی (1372). فرهنگ و تمدن اسلامی. نامه فرهنگ، 3(4)، ص34-11.
امامی، راضیه؛ حیدری، محمدحسین؛ نوروزی، رضاعلی (1390). جایگاه هویت فرهنگی در اهداف نظام آموزشی ایران (با تأکید بر دین). بانوان شیعه، 8(2)، ص94-61.
برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران (1391). تهران: شورای عالی آموزش و پرورش.
پورفرج، علیرضا؛ گیلک حکیم‌آبادی، محمدتقی؛ انصاری سامانی، حبیب؛ باجلان، علی‌اکبر (1393). دین و رفتار اجتماعی؛ بررسی اثر دینداری بر رفتار مشارکت از طریق یک مطالعه آزمایشگاهی. جستارهای اقتصادی ایران، 11(22)، ص216-187.
جمالی فیروزآبادی، محمود؛ اخلاقی، آزیتا (1391). رابطه هویت دینی معلمان با هویت دینی دانش‌آموزان مدارس شهر تهران. راهبرد اجتماعی فرهنگی، 2(5)، ص102-79.
جوانی، حجت‌الله (1384). هویت دینی یا هویت‌های دینی. اسلام‌پژوهی، 1(1)، ص135-154.
حافظی، علیرضا (1396). بررسی لحاظ شدن مؤلفه‌های تربیت دینی در مجلات رشد کودک؛ مطالعه‌ای براساس تحلیل محتوا. تربیت اسلامی، 12(1)، ص150-139.
حسنی، محمد؛ وجدانی، فاطمه (1396). تحلیل محتوای کیفی کتاب‌های علوم اجتماعی دوره ابتدایی از منظر تربیت اخلاقی. تربیت اسلامی، 12(3)، ص29-54.
خنیفر، حسین؛ مسلمی، ناهید (1397). اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی. تهران: نگاه دانش.
رئوفی، محمود (1389). مؤلفه‌های هویت دینی. دین و ارتباطات، 17(37)، ص112-91.
رئیس‌الساداتی، ریحانه (1402). هویت دینی و شاخص‌های آن نزد اندیشمندان اجتماعی. جامعه‌پژوهی فرهنگی، 14(2)، ص24-5.
شیرینکام، اسحاق؛ حسین‌خواه، علی؛ صالحی، اکبر (1401). تجارب زیسته و ادراکات دبیران از نحوه شکل‌گیری هویت دینی در دانش‌آموزان. راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، 15(2)، ص150-142.
صابری، رضا؛ سعیدی رضوانی، محمود (1391). کاربرد زیباگرایی و هنر در تربیت دینی. تربیت اسلامی، 7(15)،
ص134-113.
صانعی مهری، زهره؛ رزم‌آزما، پری (1399). تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی از نظر میزان توجه به هویت ملی و هویت دینی. علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 8(3)، ص241-156.
عابدی، فاطمه؛ منادی، مرتضی (1394). دیدگاه دانش‌آموزان دبیرستانی پیرامون منابع تأثیرگذار بر هویت دینی‌شان. مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، 14(3)، ص127-109.
عباسی، یاسمن (1398). بررسی مؤلفه‌های هویت دینی در قرآن و روانشناسی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
فضل‌الهی، سیف‌اله؛ شیبانی، زهره (1400). عوامل تأثیرگذار بر هویت دینی جوانان. معرفت، 30(6)، ص53-41.
قادرزاده، امید (1392). آموزش‌وپرورش و هویت دینی و ملی. مطالعات ملی، 15(3)، ص106-81.
قنبری، شمسی؛ مهدی، قدیمی؛ رمضانی، ناصرعلی (1397). تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره متوسطه دوم از حیث کاربرد مفهوم هویت. آموزش علوم اجتماعی، 20(3)، ص57-52.
کشاورز، مصطفی؛ میرزایی، فاطمه (1399). بلوغ و بحران هویت در دوران نوجوانی و نقش آن در دوست‌یابی. روانشناسی و علوم رفتاری ایران، 5(22)، ص142-132.
مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی (1390). تهران: شورای عالی انقلاب فرهنگی.
مصلح، نرجس خاتون (1392). بررسی رابطه سرمایه اجتماعی خانواده و هویت دینی نوجوانان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا.
نجفی، حسن (1400). طراحی و اعتباریابی برنامه درسی هویت دینی مبتنی بر تفسیر المیزان در دوره اول متوسطه. رساله دکتری. دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی.
نجفی، حسن؛ ملکی، حسن؛ سبحانی‌نژاد، مهدی؛ مصباح، علی (1400). هویت دینی و پیش‌بایست‌های طراحی برنامه درسی. مطالعات ملی، 22(2)، ص3-26.
وقاری زمهریر، زهرا؛ امین خندقی، مقصود؛ سعیدی رضوانی، محمود؛ موحدی محصل طوسی، مرضیه (1395). تبیین برنامه درسی تربیت دینی مبتنی بر رویکرد تکلیف‌گرا. پژوهش‌نامه مبانی تعلیم‌وتربیت، 6(2)، 82-106.
Algrim, K. (2020). Religious Identity and Its Impact on Environmental Beliefs and Behaviors. A Thesis in Experimental Psychology with a Concentration in Behavioral Sciences. The Department of Psychology Seton Hall University.
Batson, C.D., Schoenrade, P. & Ventis, W.L. (1993). Religion and the Individual. Oxford University Press, New York.
Grei, A. & Lynn Davidman, L. (2007). Religion and identity. In: The Sage Handbook of the Sociology of Religion, London, Sage.
Steward Harrison, O. (2013). Religion and Identity. American International Journal of Contemporary Research, 3(6), p. 10-16.
Van Leeuwen, N. (2023). Religion as Make Believe: A Theory of Belief, Imagination, and Group Identity. Harvard University Press.
[1] Received: 2024/09/10 ; Revised: 2024/10/14 ; Accepted: 2024/11/21 ; Published online: 2024/12/22
Pablisher: Qom Islamic Azad University Article type: Research Article © The Author(s).
[2] تاریخ دریافت: 20/06/1403 ؛ تاریخ اصلاح: 23/07/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 01/09/1403 ؛ تاریخ انتشار آنلاین: 02/10/1403
https://doi.org/10.71522/jiem.2024.09271193824
ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم نوع مقاله: پژوهشی © نویسندگان.
[3] . Neil Van Leeuwen
[4] . Religion as Make Believe: A Theory of Belief, Imagination, and Group Identity
[5] . Kaylise Algrim
[6] . Religious Identity and Its Impact on Environmental Beliefs and Behaviors
[7] . Steward Harrison Oppong
[8] . Religion and Identity
[9] . Arthur Grei & Lynn Davidman
[10] . Religion and Identity
[11] . C. Daniel Batson, Patricia Schoenrade & Larry Ventis
[12] . Religion and the Individual