تجلی مضامین عرفانی در نقش‌مایه های هندسی در مکتب تبریز: گنبد سلطانیه

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

رعنا کوره پز ¹ , لیدا بلیلان ²

1 - مدرس مدعو دانشگاه پیام نور تبریز
2 - دانشیار دانشکده هنر و معماری،واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز ،ایران

تاریخ دریافت : 1401/07/12 تاریخ پذیرش : 1401/12/08 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: مکتب معماری تبریز, عرفان و معماری, معماری دوره ایلخانی, گنبد سلطانیه,

چکیده مقاله :

معماری آذربایجان در سده هفتم هجری نمود شکوه هنر اسلامی در ایران بوده که با وقوع تحولات سیاسی و مذهبی در دوره‌ ایلخانی و تغییر در اسلوب‌های پیشین به‌ویژه در آرایه‌پردازی و تزئینات ابنیه، با زیبایی و غنای بیشتری بروز یافته‌است. این مقاله در پی شناخت این تغییرات و مفاهیم نهفته در آن است که با مطالعه آرایه‌های هندسی، به عنوان تزئینات غالب در ابنیه این دوره، در یکی از بناهای شاخص مکتب‌ تبریز، یعنی گنبد سلطانیه صورت ‌پذیرفته‌است. بررسی مضامین عرفانی نهفته در آرایه‌های هندسی، نشان‌دهنده‌ تأثیرپذیری آرایه‌های هندسی گنبد‌سلطانیه از عرفان است. افزون بر مفاهیم نمادین متجلی در نقوش‌ هندسی، همراهی این نقوش با اسماء الهی و نام انبیاء و اولیا و مضامین قرآنی، گواه دیگری بر تأیید نقش عرفان در آرایه‌پردازی‌های این اثر معماری است.

چکیده انگلیسی:

The architecture of the 7th century in Azerbaijan is the manifestation of the glory of Islamic art in Iran, and the peak of it is the Tabrīz school of architecture, which has become more beautiful and richer with the emergence of political and religious developments in the Ilkhanate period and changes in previous styles, especially in the arrangement and decoration of buildings. Therefore, the aim of the above research is to know those changes and the concepts hidden in them, which have taken place by examining the geometric arrays, as the dominant decorations in the buildings of this period, in one of the prominent buildings of the Tabriz school, namely the Sultanīyah dome. The building, which is used as a tomb, is a manifestation of the religious and religious beliefs of its era and is considered a window to reach the secrets hidden in the arrangement of the remaining works of this school. In this regard, the recognition of linguistic commonalities in mysticism and architecture and the investigation of mystical themes hidden in geometric arrays are among the goals of the above research, and the results show the influence of mysticism on the geometric arrays of Sultanīyah Dome.  

منابع و مأخذ:

اتونی، بهزاد و مهدی شریفیان، «بررسی تطبیقی عرفان شمنی و تصوف اسلامی»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره 19، سال دهم، 1397ش.

آجرلو، بهرام، «شیوه معماری شیروان»، باغ نظر، شماره11، سال6، 1388ش.

همو، «درآمدی بر سبک معماری آذربایجان»، باغ‌ نظر، شماره 14، سال7، 1389ش.

اردلان، نادر، و لاله بختیار، حس وحدت نقش سنت در معماری ایرانی، ترجمه ونداد جلیلی با همکاری احسان طایفه، تهران، موسسه علم معمار، 1396ش.

الیاده، میرچا، اسطوره، رویا، راز، ترجمه رویا منجم، تهران، نشر علم، 1388ش.

ایران­پور، مرجان، و مهتاب مبینی، «بررسی مفاهیم اعداد در تزئینات چوبی هندسی عصر صفویه اصفهان (با تکیه بر خانه اخوان حقیقی)»، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد، 1394ش.

پیرنیا، محمد کریم، سبک­شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، نشر پژوهنده و نشر معمار، 1380ش.

حسینی، سیدهاشم، «کاربرد تزئینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی»، مطالعات هنر اسلامی، شماره 14، 1390ش.

حسینی، بهشید، «چیستی‌شناسی نظام شکل (تفرید عناصر تشکیل­دهنده مسجد)»، همایش معماری مسجد (جلد1)، دانشگاه هنر پردیس اصفهان، 1378ش.

حمزه­لو، منوچهر، «نام علی(ع) بر گنبد سلطانیه»، کتاب ماه هنر، شماره 31-32، فروردین و اردیبهشت 1380.

همو، هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه، تهران، ما کان، 1381ش.

خمسه، فرزانه، و محمود طاووسی، «راز و رمز اعداد در تزیینات مساجد (مسجد جامع ورامین)»، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره40، 1388ش.

دهقان، معصومه، «تسامح و تساهل مذهبی مغولان در رویکرد با اندیشه‌های دینی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 22، 1388ش.

رضایی، ایرج، و مهدی خلیلی، «جلوه‌های شمنیزم در سلطانیه»، پیام باستان‌شناس، شماره 23، 1394ش.

رضوی، سید ابوالفضل، «مسلمانیِ خوانین مغول بر پایه زمینه‌های اسلام‌پذیری ایلخانان»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال 3، شماره 11، پاییز 1392.

محمدی‌پارسا، عبدالله، و حسن بلخاری‌قهی، «جایگاه حروف نزد عرفا و تأثیر آن بر هنر خوشنویسی اسلامی»، الهیات هنر، شماره 8، 1396ش.

زهره‌وند، حامد، و منوچهر فروتن، «عرفان اسلامی و آرایه­های معماری: بررسی جامعه‌شناختی پیوند عرفان اسلامی و هنرهای تزیینی معماری ایران در دوره تیموری»، هفت حصار، شماره 11، بهار1394.

سبحانی، محمد تقی، «بررسی کتاب مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف»، آینه پژوهش، دوره 5، شماره 34، 1373ش.

ستاری، جلال، رمز اندیشه و هنر قدسی، تهران، مرکز مطالعات اسلامی، 1376ش.

سرابی، مینا، و دیگران، «بازآفرینی ساختار معماری مسجد حسن پادشاه در تبریز (براساس منابع تاریخی و بقایای معماری موجود)»، هنرهای زیبا، دوره 25، شماره 1، 1399ش.

 سلطان کاشفی، جلال الدین، و دیگران، «رمزگشایی معانی عرفانی رنگ در نگاره‌هایی از هفت گنبد (بر اساس آراء حکیمان اسلامی)»، نگارینه هنر اسلامی، شماره 4، 1393ش.

سیاه­کوهیان، هاتف، «تأثیر اسلام بر معماری ایرانی با تأکید بر تزئینات گنبد سلطانیه»، عرفان اسلامی، شماره 34، 1391ش.

سلیمانیان، حمیدرضا، «همگرایی هنر و عرفان در فرهنگ ایرانی اسلامی با نگاهی به ادب فارسی»، ادبیات فارسی، دوره 5، شماره 21، بهار1388.

سمنانی، علاءالدوله، مصنفات فارسی، به­کوشش نجیب مایل هروی، 1390ش.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، صور خیال در شعر فارسی، تهران، نشرآگاه، 1387ش.

شوان، فریتیوف، عقل و عقل عقل، ترجمه عالیخانی، تهران، هرمس، 1384ش.

 شهبازی شیران، حبیب، و دیگران، «تحلیل تأثیر اعتقادات عرفان و تصوف بر مضامین و تزیینات کتیبه­های مسجد کبود تبریز»، فیروزه اسلام، دوره 3، شماره4، 1396ش.

صاحب­اختیاری، بهروز، «ارادت و اعتقاد صوفیه به خاندان علوی»، کیهان اندیشه، شماره 51، 1372ش.

صالحی کاخکی، احمد، و بهاره تقوی نژاد، «معرفی و گونه‌شناسی تزئینات هندسی در آرایه‌های معماری گنبد سلطانیه»، مطالعات معماری ایران، دوره 9، شماره 17، 1399ش.

طاهری، جعفر، و هادی ندیمی، «بعد پنهان در معماری اسلامی ایران»، صفه، شماره 65، 1393ش.

طاهری خسروشاهی، محمد، «مناسبات عرفانی مشایخ آذربایجان با عارفان خراسان، زبان و ادب فارسی، دانشگاه تبریز، شماره 233، بهار و تابستان 1395.

عناقه، عبدالرحیم و دیگران، «تجلی عرفان در معماری مسجد»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، شماره 33، دوره 9، 1391ش.

قمری، حیدر، «نقد خرقه و نمادهای آن»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 52، 1387ش.

کاظم پور، زیبا، و حسین عابددوست، «تحلیل ریشه‌ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دوره اسلامی در هنر کهن ایرانی»، نگارینه هنر اسلامی، دوره 3، شماره 10، 1395ش.

کاظم پور، مهدی، و مهدی محمدزاده، «مطالعه تطبیقی نقوش نمادین شیعی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی با مساجد جامع یزد»، نگره، شماره 44، 1396ش.

کیانی، محمد یوسف، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران، سازمان سمت، 1384ش.

گرامی نژاد، ابوالقاسم، و حمیدرضا گرامی نژاد، کاشی­کاری، تهران، اتحاد، 1388ش.

گودرزی، کورش؛ حسینی موخر، سید محسن؛ روزبه، محمدرضا، «رموز اسطوره‌های اعداد در عرفان با توجه به متون برگزیده نثر فارسی تا قرن هفتم هجری قمری»، نشریه عرفان اسلامی، شماره 69، 1400.

مرادی نسب، حسین، و دیگران، «بازشناسی تأثیر اندیشه عرفانی در پدیداری رنگ آبی در کاشی کاری مساجد ایران»، پژوهش­های معماری اسلامی، شماره 14، سال5، 1396ش.

محمدی وایقانی، کاظم، مکتب عرفانی تبریز، کرج، نجم­کبری، 1385ش.

محمدی­پارسا، و حسن بلخاری قهی، «جایگاه حروف نزد عرفا و تأثیر آن بر هنر خوشنویسی اسلامی»، الهیات هنر، شماره 8، 1396ش.

موحد، صمد، سیری در تصوف آذربایجان، تهران، طهوری، 1390ش.

مورگان، دیوید، مغولها، ترجمه عباس مفبر، تهران، طرح نو، 1371ش.

میرباقری­فرد، سیدعلی اصغر، و معصومه محمدی، «عبارت و اشارت در زبان عرفانی»، پژوهشنامه عرفان، شماره 15، 1395ش.

میرزاخانیان، مریم، و فاطمه شاهرودی، «حکمت اعداد در تزئینات و ساختار مسجد شیخ لطف اله با تکیه بر حروف ابجد»، نقش مایه، دوره 8، شماره20، 1393ش.

ندیمی، هادی، «بها حقیقت، مدخلی بر زیبایی‌شناسی معماری اسلامی»، صفه، شماره 11، 1380ش.

نصر، حسین، سنت اسلامی در معماری ایران در جاودانگی و هنر، مقالاتی از تیتوس بورکهارت، سیدحسین نصر، کارل گوستاو یونگ و پل والری، ترجمه سید محمد آوینی، تهران، انتشارات برگ، 1370ش.

همو، هنر و معنو یت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، حکمت، 1389ش.

نصیری، محمد، و دیگران، «نماد عرفانی رنگ در هنر و معماری اسلامی»، عرفان اسلامی، دوره 14، شماره 56، 1397ش.

نیکوبخت، ناصر، و سیدعلی  قاسم­زاده، «سمبولیسم نور و رنگ در عرفان ایرانی – اسلامی»، مطالعات عرفانی، دوره 8، 1387ش.

Akkach, S., “Cosmology and architecture in Premodern Islam: An Architectural Reading of Mystical Ideas”, State University of New York Press.

Ardalan, Nader and Laleh Bakhtiar, “The Sense of Unity”, Chicago, 2005.

Huff, D., “Iran in Sasanian and Medieval Islamic Periods, Persia’s Ancient Splendor, Mining, Handicraft and Archaeology”, Exhibition Catalogue, 2005.

Chevalier, Jean, Gheerbrant, Alain, “Dictionnaire des symboles: mythes, rêves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres”, Seghers predd, 1973.

Qiyasi, Cəfər Ə, “Me'mar Xaca Əlişah”, Təbrizi: Dövrü və Yaradiciliqi, Baki: Işiq Nəşriyati, 1977.

 

Ajorloo, Bahram, “The Architectural Style of Shirvan”, Bagh-e Nazar, Vol.6, Issue 11, 2009.

Ajorloo, Bahram, “An Introduction to the Azerbaijani Style of Architecture”, Bagh-e Nazar, Vol.7, Issue 14, 2010.

Annagheh, Abdolrahim, Mahmoodian, Hamid & Roghaye Saberizade, “Manifestation Of mysticism in Architecture Of mosque”, ʿIrfān- i Islāmī (Adyān wa ʿIrfān), Vol. 9, No. 33, 1391/ 2012.

Ardalan, Nader, Bakhtia,  Laleh, The sense of unity: the Sufi tradition in Persian architecture, 1973, Trans. Vandad Jalili & Ehsan Tayefeh, Tehran, Elm-e Memar Publication, 1396/ 2017.

Atooni, Behzad, Sharifian, Mahdi & Behrooz Atooni, “Comparative Study of Islamic Sufism and Shamanic Mysticism”, Mystical Literature, Vol.10, Issue 19, January 2018.

Dehghan, Masoomeh, “Tasāmuḥ wa Tasāhul- i Mazhabī Mughūlān dar Rūykard Bā Andīsha- hā- yi Dīnī”, Tārīkh Dar Āyina Pazhūhish, No. 22, 1388/ 2009.

Eliade, Mircea, Myths, Dreams, Mystries, Trans. Roya Monajem, 3rd ed., Tehran, Nashr- i ʿIlm, 1388/ 2009.

Gerami Nejad, Abolqasem, Gerami Nejad, Hamidreza, Kāshī- Kārī, Tehran, Nashr- iIttiḥād, 1388/ 2009.

Ghamari, Heydar, “Naqd- i Khirqa wa Namād- hā- yi Ān”, Faculty of Literature and Humanities University of Isfahan, No. 52, 1387/ 2008.

Hamzeh Lu, Manuchehr, “Nām- i ʾAlī Bar Gunbad- i Sulṭāniyya”, Kitāb- i Mah- i Hunar, No. 31- 32,  March & April 1380/ 2001.

Hamzeh Lu, Manuchehr, Hunar- Hā- yi Kārburdī dar Gunbad- i Sulṭāniyya, Tehran, Mākān, 1381/ 2002.

Hosaini, Seyed Hashem, Kārburd- i Tazʾīnī wa Mafhūmī- yi Naqsh- i Shamsa dar Majmūʿa- yi Shiykh Ṣafī al- Dīn Ardabīlī, Islamic Art, No. 14, 1390/ 2011.

Hosseini, Behshid, Ĉīstī- Shināsī- yi Niẓām- i Shikl, Hamāyish- i Miʿmārī- yi Masjid (Vol 1), Paradise Art University, 1378/ 1999.

Khamseh, Farzaneh, Tavoosi, Mahmoud, “Mystery of numbers in masque decoration”, Honar- ha-ye- Ziba Honar-ha-ye Tajassomi, No. 40, Pp. 89- 100, 1388/ 2009.Kiani, Mohammad Yusef, Tārīkh- i Hunar- i Miʿmārī- yi Iran Dar Dawra- yi Islāmī, 7th ed., Tehran, SAMT, 1384/ 2005.

Iranpour, Marjan, Mobini, Mahtab, “Barrisī- yi Mafāhīm- i Aʿdād dar Tazʾīnāt- i Ĉūbī Hindisī- yi ʿAṣr- i Ṣafawiyya- yi Isfahan (Bā Tikya Bar Khāna- yi Akhawān - Ḥaqīqī)”, National Conference on Native Iranian Architecture and Urban Planning, Yazd, 1394/ 2015.

Kazempour, Mehdi, Mohammadzadeh, Mehdi, “Comparative Study of the Shiite symbolic patterns in Sheikh Safi al-Din Ardabil manument and Yazd mosque”, Negareh, Vol.12, Issue 44, December 2017.

Kazempour, Ziba, Abeddoost Hossein, “Analysis of the Origins and Concepts of the Geometric Patterns of the Islamic Period in the Persian Art”, Negarineh Islamic Art, Vol. 3, No. 10, 1395/ 2016.

Mir Bagheri Fard, Seyed Ali Asghar, Mohammadi, Masoome, “ʿIbārat wa Ishārāt dar Zabān- i ʿIrfānī”, Pazhūhish Nāma- yi ʿIrfān, No. 15, 1395/ 2016.

Mirzakhanian, Maryam, Shahroodi, Fatemeh, “Ḥikmat-i Aʿdād dar Tazʿīnāt wa Sākhtār- i Masjid Shiykh Luṭf- u- Ala Bā Tikya Bar Ḥurūf- i Abjad”, Naghsh Mayeh, Vol. 8, No. 20, 1393/ 2014.

Mohammadi Parsa, Abdollah, Bolkhari Ghehi, Hasan, “The place of letters to the mystics and it's effect on Islamic calligraphy”, Journal of Theology of Art, No. 8, 1396/ 2017.

Mohammadi Vaieghan, Kazem, Maktab- i ʿIrfānī- yi Tabrīz, Intishārāt- i Najm- i Kubrā, 2nd ed., Tehran, Bahār, 1385/ 2006.

Moradi nasab, Hosein, Bemanian, Mohamad reza, Etesam, Iraj, “Recognition of Mystical Thoughts Effects on Blue Color in Tile Lining of Iran's Mosques”, Journal of Researches in Islamic Architecture, No. 14, Vol. 5, 1396/ 2017.

Morgan, David, The Mongols, Trans. Abbas Mokhber, Tehran, Ṭarḥ- i Nū,1371/ 1992.

Movahhed, Samad, Siyrī dar Taṣawwuf- i Adharbāyijān, Tehran, Ṭahoori, 1390/ 2011.

Nadimi, Hadi, Bahāʾ- i Ḥaqīqat, Madkhalī bar Zībāyī- Shināsī- yi Miʾmārī- yi Islāmī, soffeh, No. 11, 1380/ 2001.

Nasr, Hossein, Islamic Art Spirituality, Trans. Rahim Ghasemian, Tehran, Nashr- i Ḥikmat, Vol. 1, 1389/ 2010.

Nasr, Hossein, Sunnat- i Islāmī dar Miʿmārī- yi Iran dar Jāwdānigī wa Hunar, Titus Burckhardt, Seyed Nasr, Hossein, Carl Gustav Jung & Paul Valéry (Papers), Trans. Seyed Mohammad Avini, Tehran, Intishārāt- i Barg, 1370/ 1991.

Nasiri, Mohammad, Afrasiab Pour, Ali Akbar & Fariba Ahmadi, “Namād- i ʿIrfānī- yi Rang dar Hunar wa Miʾmārī- yi Islāmī”, ʿIrfān- i Islāmī, Vol. 14, No. 56, 1397/ 2018.

Nikoubakht, Naser, Ghasemzadeh, Seyed Ali, “Light and Color Symbolism in Iranian and Islamic mysticism”, Journal of Mysticism Stadies, Vol. 8, 1387/ 2008.

Pirnia, Mohammad Karim, Sabk- Shināsī- yi Miʿmārī- yi Iranī, Revised by Gholamhossein Memarian, Tehran, Nashr- i Pazhūhanda wa Nashr- i Miʿmār, 1380/ 2001.

Rajab Zadeh, Hashim, Khwāja Rashīd al- Dīn Faḍl Allāh, Tehran, Wizārat - Farhang wa Irshād- i Islāmī, 1377/ 1998.

Rezaie. Iraj, Khalili, Mahdi, “Jilwa- Hā- yi Shamanism dar Sulṭāniyya”, Payām- i Bāstān Shinās, No. 23, 1394/ 2015.

Sabhani, Mohammad Taqi, “Barrisī- yi Kitāb Muqaddama- Iy Bar Mabānī- yi ʿIrfān wa Taṣṣawwuf”, Ayeneh- ye- Pazhoohesh, Vol. 5, No. 34, 1373/ 1994.

Saheb Ekhtiari, Behrouz, “Irādat wa ʿItiqād- i Ṣūfiyya Bih Khāndān- i ʿAlawī”, Kiyhān- i Andīsha, No. 51, 1372/ 1993.

Salehi Kakhki, Ahmad, Taghavinijad, Bahareh, “Muʿarifī wa Gūna- Shināsī- yi Tazʾīnāt- i Hindisī dar Ārāya- hā- yi Miʿmārī- yi Gunbad- i Sulṭāniyya”, Muṭāliʿāt- i Miʿmārī- yi Iran, Vol. 9, No. 17, 1399/ 2020.

Satari, Jalal, Ramz- i Andīsha wa Hunar Qudsī, Tehran, Markaz Muṭāliʿāt Islāmī, 1376/ 1997.

Sarabi, Mina, Balilan, Lida & Bahram Ajorloo, “Architectural recreation of Hassan Padishah Mosque in Tabriz”, Honar- Ha- Ziba Memari- Va- Shahrsazi, Volume 25, Issue 1, April 2020.

Schuon, Frithjof, ʿAql wa ʿAql- i ʿAql, Trans. Babak Alijani, Tehran, Nashr- i Kitāb- i Hirmis, 1384/ 2005.

Shafiei Kadkani, Mohammad-Reza, Ṣuwar- i Khayāl Dar Shiʿr- i Fārsī, Tehran, Nashr- i Āgāh, 1387/ 2008.

Shahbazi Shiran, Habib, Hosaini Niya, Seyed Mehdi & Mehdi Kazempour, “The Analysis of the Effect of Mysticism and Sufi Beliefs on the Decorations and Textures of Kabud Masque in Tabriz”, Firooze Islam—Journal of Research on Islamic Architecture and Urbanism, Vol. 3, No. 4, 1396/ 2017.

Siakuhian, Hatef, “Impact Of Islamic Mysticism on Iranian Architecture with an Emphasis on Soltaniyeh Dome Decorations”, ʿIrfān- i Islāmī, No. 34, 1391/ 2012.

Simnānī, ʿAlāʾ al- Dawla, Muṣannafāt- i Fārsī, Revised by Najīb Māyil Hirawī, 1390/ 2011.

Soleimanian, Hamid Reza, “Hamgarāyī- yi Hunar wa ʿIrfān dar Farhang- i Iranī Islāmī bā Nigāhī Bih Adab- Fārsī”, Adabiyyāt- i Fārsī, Vol. 5, No, 21, 1388/ 2009.

Sultan Kashefi, Jalaleddin, Saffari Ahmadabad, Somayeh & Mohammad Reza Sharif-Zadeh, “Decoding of the Mysticism Sense of Color in Miniature of Haft Gonbad (Based of Islamic Philosophers)”, Negarineh Islamic Art, Vol.1, Issue 4 - Serial Number, 4 October 2014.

Taheri, Jafar, Nadimi, Hadi, “The Hidden Dimension in Persian Islamic Architecture”, Soffeh, Vol.24, Issue 2 - Serial Number 2, September 2014.

Taheri Khosroshahi, Mohammad, “Munāsibāt- i ʿIrfānī- yi Mashāyikh- i Adharbāyijān Bā ʿArifān- i Khurāsān, Zabān, wa Adab- i Fārsī”, University of Tabriz, No. 233, Spring & Summer 1395/ 2016.

Zohrevand, Hamed, Foroutan, Manouchehr, “Islamic Mysticism and Architectural Decorations: A Sociological Study of Islamic Sufism and Architectural Decorative Arts of Iran in Timurid era”, Haft Ḥiṣār, No. 11, Spring 1394/ 2015.