بازشناسی جایگاه مذهب در روابط اهل سنت کردستان و حکومت صفوی (907-996 هـ)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
کلید واژه: کردستان, اهل سنت, صفویان, سیاست دینی,
چکیده مقاله :
سیاست دولت صفوی دارای رویکردی چندگانه بود. همین ویژگی تلقی از آن را به عنوان یک دولت شیعی با کارکردهای عقیدتی دشوار می‌سازد. این رویکرد چندگانه هم در پیش‌برد سیاست داخلی خود را نمایان می‌ساخت و هم در عرصه سیاست خارجی نمود می‌یافت؛ چنان‎که اتخاذ سیاست‎های عقیدتی، ارجحیت مصلحت بر حقیقت و اولویت واقع‎گرایی بر آرمان‎گرایی حاصل آن بود. پژوهش حاضر با ابتنا بر این نگرش، به روابط اهل سنت کردستان با حکومت صفوی می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که در طول قرن دهم هجری، خطوط کلی مذکور مبنای عمل و چارچوب اصلی سیاست دولت صفوی را در ارتباط با اهل سنت کردستان شکل می‌داده و شاهان صفوی روابط خود با کردان سنی مذهب را نه بر اساس رویکردها و سیاست‌های عقیدتی بلکه بر مبنای منافع و مصالح سیاسی، نگه‌داشت امرای کرد در چارچوب پیکره ایران و حفظ پایگاه اجتماعی خود در کردستان تنظیم می‌کرده‌اند. متقابلا، ساخت قدرت محلی در کردستان کارکردی دوگانه داشت: هم می‌توانست در جهت منافع صفویان باشد و هم این منافع را به‌خطر اندازد. عملکرد نیروهای موجود در این ساختار حاکی است که در کنش‌ها و واکنش‌های کردان سنی‌مذهب نیز، مذهب فاقد جایگاه محوری در تعاملاتشان با دولت صفوی بوده است.
The Safavid state’s policy had multiple approaches. This very feature makes it difficult to treat that state as a Shiite one with exclusively ideological functions. The multiple-criteria approach was exploited by the Safavids for the execution of their policies in both internal and foreign affairs as well. As the primary sources affirm, alongside the implementation of the Shiite doctrine (mađhab), there were also cases in their policies in which expediency took preference over the principles and realism took priority to the idealism. The article ahead, based on this attitude of the Safavids, examines the relations between the state and the Sunnis of Kurdistan. The findings show that throughout the 10thA.H/16th century, for the Safavid policy towards the Sunnis of Kurdistan, the mentioned main lines shaped the foundation for both the main framework and practice. The Safavid kings, rather than adopting strictly ideological policies and approaches, formulated the relations with the Sunni Kurds on the basis of political efficiency and interests, retaining Kurdish local governors (amīrs) within the realm of Iran, while preserving their own status in Kurdistan. Reciprocally, the structure of local power within Kurdistan itself had a dual functional role; it could serve and, at the same time, endanger interests of the Safavids. The performance of the existing forces within this structure suggests that the sectarian affiliation had no pivotal place in action and reaction on the part of the Sunni Kurds towards the Safavid state.
کتابشناسی
آقاجری، هاشم، مقدمه‌ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، انتشارات طرح نو، 1389ش.
اردلان، خسرو بن محمد بن منوچهر، لب تواریخ، انتشارات کانون خانوادگی اردلان، تهران، 1356ش.
اسپناقچی پاشازاده، محمد عارف، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، تصحیح رسول جعفریان، قم، نشر دلیل، 1379ش.
اسکندر بیگ ترکمان، عالم آرای عباسی، به تصحیح ایرج افشار، تهران، امیر کبیر، 1382ش، ج اول.
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، تاریخ منتظم ناصری، مصحح اسماعیل رضوانی، دنیای کتاب، تهران، 1376ش، ج2.
اقبال، عباس، تاریخ ایران، تهران، انتشارات عقیل، 1391ش.
انصاری، ابراهیم، نظریه‌های قشربندی اجتماعی و ساختار تاریخی آن در ایران، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1378ش.
بابا مردوخ روحانی، تاریخ مشاهیر کرد، جلد سوم، به کوشش ماجد مردوخ روحانی، تهران، انتشارت سروش، 1390ش.
بابانی، عبداالقادر بن رستم، سیرالاکراد، به اهتمام محمد رئوف توکلی، تهران، توکلی، 1377ش.
بارتولد، و. جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام، ترجمه لیلا ربن شه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375ش.
بدلیسی، شرف خان بن شمس الدین، شرفنامه، به اهتمام ولادیمیر زرنوف، تهران، انتشارات اساطیر، 1377ش.
بشیر اسکندر، سعید، قیام النظام الامارتی فی الکردستان و سقوطه، بغداد، دارالشون الثقافة العامة، 2005م.
پهلوان پور، فاطمه، تاریخ تشیع در ایران از زوال صفویه تا پایان زندیه، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، 1392ش.
تابانی، حبیب الله، وحدت قومی کرد و ماد: منشأ، نژاد و تاریخ تمدن کردستان، تهران، انتشارات گستره، 1380ش.
تذکره شاه تهماسب، با مقدمه امرالله صفری، تهران، شرق، 1363ش.
توحدی، کلیم الله، حرکت تاریخی کرد به خراسان، مشهد، ناشر مؤلف، 1364ش.
همو، حرکت تاریخی کرد به خراسان، مشهد، ناشر مؤلف، 1371ش.
تهماسبی، ساسان، رسمی شدن تشیع در خراسان عصر صفوی، دوفصلنامه پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال اول، شماره دوم، 1392ش.
جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع صفوی، تهران، نشر علم، 1388ش.
همو، نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، تهران، نشر علم، 1387ش.
جعفر پور، علی و اسماعیل ترکی دستگردی، روابط دولت صفویه با اقلیت‌های دینی (یهودیان و زردشتیان(، مسکویه، تابستان و پاییز 1387ش.
جنابدی، میرزا بیگ، روضة الصفویة، به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1378ش.
چلبی، اولیاء، کرد در تاریخ همسایگان: سیاحتنامه اولیاء چلبی، ترجمه فاروق کیخسروی، ارومیه، انتشارات صلاح الدین ایوبی، 1364ش.
حسن زاده، اسماعیل، حکومت ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلو در ایران، تهران، انتشارات سمت، 1379ش.
خضری، احمد رضا، تشیع در تاریخ، تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، قم، دفتر نشر معارف، 1391ش.
خورشاه بن قباد الحسینی، تاریخ ایلچی نظام شاه، به تصحیح محمد رضا نصیری و کوئیچی هانه دا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379ش.
رضائی، محمد، تاریخ تشیع در آذربایجان، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، 1385ش.
زکی بیگ، محمد امین، زبدهتاریخ کرد و کردستان، ترجمه یدالله روشن اردلان، تهران، انتشارات توس، 1381ش.
سنندجی، میرزا شکرالله، تحفه ناصری، تهران، امیر کبیر، 1375ش.
سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، به تصحیح عباس اقبال، تهران، 1313، مطبعه مجلس.
شریف قاضی، ملا محمد، زبدة التواریخ، به کوشش محمد رئوف توکلی، انتشارات توکلی، تهران، 1379ش.
صادقی کاشانی، مصطفی، تاریخ امامیه، قم، نشر ادیان، 1392ش.
صفا، ذبیح اله، تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم، تهران، انتشارت فردوس، 1378ش.
طبیبی، حشمت الله، پنج مقاله درباره قبایل کرد، میرزا شکرالله سنندجی، تحفه ناصری، تهران، امیرکبیر، 1375ش.
طهرانی، ابوبکر، تاریخ دیار بکریه، به تصحیح نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، کتابخانه طهوری، 1356ش.
عالم آرای شاه اسماعیل، با مقدمه و تصحیح و تعلیق اصغر منتظر صاحب، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1388ش.
عبادی، مهدی، «بحران مشروعیت سلطان سلیم اول و ارتباط آن با وقوع جنگ چالدران»، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره نوزدهم، بهار و تابستان 1393.
فوران، جان، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سا‌ل‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1387ش.
قاضی، احمد، خلاصه تاریخ کردستان، اربیل عراق، انتشارات وزارت فرهنگ حکومت اقلیم کردستان، 2012م.
قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1383ش، ج1.
کاتوزیان، محمد علی، ایرانیان دوران باستان تا دوره معاصر، ترجمه حسین شهیدی، نشر مرکز، تهران، 1392ش.
کمالی، مسعود، جامعه مدنی، دولت و نوسازی، ترجمه دکتر کمال پولادی، انتشارات باز، تهران، 1381ش.
کوچرا، کریس، جنبش ملی کرد، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، نگاه، 1376ش.
لمبتون، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر نی، 1372ش.
مستوره اردلان، تاریخ الاکراد، ویرایش جمال احمدی آئین، انتشارات آراس، اربیل، 2005م.
مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، تهران، نشر دنیای کتاب، 1362ش.
مک داول، دیوید، تاریخ معاصر کرد، ترجمه ایراهیم یونسی، تهران، انتشارات پانیذ، 1380ش.
منصور صفت گل، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، مؤسسه خدمات رسا، 1389ش.
میخلز، ربرت، جامعه شناسی احزاب، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران، نشر قومس، 1369ش.
مینورسکی، ولادیمیر، کرد، ترجمه حبیب الله تابانی، تهران، نشر گستره، 1379ش.
میر احمدی، مریم، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363ش.
نوایی، عبدالحسین، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، تهران، سمت، 1377ش.
نوایی، عبدالحسین، و عباسقلی غفاری فرد، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، سمت، تهران، 1389ش.
نوری، جعفر و فریدون نوری، «واکاوی رویکرد شاه اسماعیل اول به شورش امرا و سران کرد ( 907-930)»، پیام بهارستان، سال4، شماره 13، 1390ش.
نویدی، داریوش، تغییرات اجتماعی- اقتصادی ایران در عصر صفوی، ترجمه هاشم آقاجری، تهران، نشر نی، 1386ش.
نیکیتین، واسیلی، کرد و کردستان، ترجمه محمد قاضی، تهران، انتشارات نیلوفر، 1366ش.
واله اصفهانی، محمد یوسف، خلد برین، مصحح میر هاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1372ش.
وان بروئین سن، مارتین، جامعه شناسی مردم کرد، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، نشر پانیذ، 1379ش.
وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر، تاریخ جهان آرای عباسی، به تصحیح سعید میر محمد صادق، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
وردی، علی، تاریخ عراق، ترجمه هادی انصاری، جلد اول، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1389ش.
وقایع نگار کردستانی، علی اکبر، حدیقة ناصریة و مرات الظفر (جغرافیا و تاریخ کردستان)، به کوشش محمد رئوف توکلی، تهران، 1384ش.
هوشمند، احسان، «نگاهی دیگر به داده‌های زبانی و مذهبی ایران معاصر»، نشریه گفتگو، مهر 1384ش.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، امیرکبیر، 1369ش.
یاسمی، رشید، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
Vali, Abbas, “the Kurds and their Others: Fragmented Identity and Fragmented Politics”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East. Vol. XVIII, no.2, 1998
Vali, Abbas, Kurds and The state in Iran, London, I.B.Tauris, 2011.
Newman, Andrew, SAFAVID IRAN: Rebirth of Persian Empire, I.B.TAURIS, London NewYork, 2009.
Amoretti, B.S., “Religion in The Timurid and Safavid Periods”, The Cambridge History of Iran, Vol 6, The Timurid and Safavid Periods, Edited by Peter Jackson, Cambridge University Press, 1986.
Akhbari, Mohammad & Hussein Zolfaghari, “A Geopolitical analysis Ethnicity in Iran”, Geopolitical Quarterly, 5, No. 3, 2009.
Abisab, Rula, Religion and Power in the Safavid Empire, I.B.TAURIS, London, 2004.
Karaca, Behset, “Safavi Devleti'nin Ortaya Çıkışı ve II. Bayezid Dönemi Osmanlı Safevi İlişkileri, Türkler, Yeni Türkiye yayınları, cilt 9, Ankara, 2002.