تبیین جامعه‌شناختی علل پیوستن طبقات اجتماعی به شورش بابک خرمدین برضد عباسیان (با تأکید بر نظریه محرومیت نسبی تد رابرت گر)

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

محمد آزغ ¹ , فریدون اللهیاری ² , علی اکبر کجباف ³

1 - دکتری رشته تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 - استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 - استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1399/01/26 تاریخ پذیرش : 1399/06/14 تاریخ انتشار : 1399/06/01

کلید واژه: ایران قرون نخستین اسلامی, بابک خرمدین, خلافت عباسی, طبقات اجتماعی, محرومیت نسبی,

چکیده مقاله :

جنبش های اجتماعی از مباحث اساسی در نظریه های انقلاب اند که به واسطه همین اهمیت، نظریه های مختلف کوشیده اند آن‌ها را توضیح دهند. یکی از مهم ترین این نظریه ها، نظریه محرومیت نسبی است. قیام سیاه جامگان به دنبال جلب حمایت گروه های فرودست و با تمسک به آن در برخی شعارهای خود، سطح انتظارات ارزشی طبقات اجتماعی را بالا برد. این درحالی بود که با برآمدن عباسیان، سطح توانایی ارزشی مردم تغییر چندانی پیدا نکرد و دچار سرخوردگی و محرومیت نسبی شدند. این وضع منجر به شورش هایی برضد خلافت عباسیان شد که شورش بابک خرمدین بادوام ترین آن‌ها بوده است. مسئله این مقاله تبیین شکل گیری و دوام این شورش است. مقاله حاضر می کوشد با بهره گیری از روش تحلیل تاریخی و جامعه شناسی در پرتو نظریه محرومیت نسبی، به بررسی شکل گیری و علل این جنبش بپردازد. دستاورد مقاله نشان می‌دهد خلفا و کارگزاران بنی عباس ازطریق به چالش کشیدن ارزش های اقتصادی، دینی و مشارکتی موجب محرومیت نسبی شدند که منجر به افزایش میزان مشارکت طبقات اجتماعی و افزایش حجم جنبش بابک خرمدین شد.

چکیده انگلیسی:

Social movement is a fundamental argument in theories of revolution, and because of this importance, various theories have sought to explain it. One of the most important theories is the theory of relative deprivation. The Siahjamgan uprising sought the support of lower-income groups and relied on them in some of their slogans to raise the level of the value expectations of those social classes, while with the rise of the Abbasids to the caliphate, the level of value ability of the people did not change much. They suffered from frustration and relative deprivation. This situation led to revolt against the Abbasid caliphate, of which Babak Khorramdin's revolt was the most lasting one. The present article tries to investigate the formation and causes of this movement by using the method of historical analysis and sociology in the light of the theory of relative deprivation. The achievement of the article shows that the caliphs and agents of Bani Abbas challenged economic, religious and participatory values and caused relative deprivation, which led to an increase in the participation of social classes to Babak Khorramdin movement. 

منابع و مأخذ:

أخبار­الدولة­العباسیة و فیه أخبار العباس و ولده، تحقیق عبدالعزیز ­الدورى و عبدالجبار ­المطلبى، بیروت، دار الطلیعة، 1391.

ابن­اثیر، جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلى و ابو­القاسم حالت، تهران، مطبوعات علمى، 1371ش.

ابن­الجوزى، أبو­الفرج عبد­الرحمن بن على بن محمد، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد­القادر عطا و مصطفى عبد­القادر عطا، بیروت، دار­الکتب ­العلمیة، الطبع­الأولى، 1412ﻫ/1992م.

 ابن­خلدون، عبد­الرحمن، العبر یا تاریخ ابن­خلدون، ترجمه عبد­المحمد آیتى، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1363ش.

ابن­طقطقى، محمد­بن­على­بن­طباطبا، تاریخ فخرى، ترجمه محمدوحید گلپایگانى، تهران، ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

ابن­العبری، مختصر تاریخ الدول، ترجمه عبد­المحمد آیتى، تهران، علمى و فرهنگى، 1377ش.

ابن­العماد، شهاب­الدین ابو­الفلاح عبد­الحی بن احمد­العکری­ الحنبلی ­الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق – بیروت، دار­ابن کثیر، ط الأولى، 1406ﻫ/1986م.

ابن­الفقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانى، ترجمه مختصر البلدان، ترجمه ح. مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.

ابن­کثیر دمشقی، أبو­الفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، 1407ﻫ/1986م.

ابن­مسکویه، احمد بن على، تجارب­ الامم، ترجمه ابو­القاسم امامى و على نقى منزوى‏، تهران، سروش / توس، 1369ش.

ابن­ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه محمد رضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381ش.

ابی­یوسف، قاضی، الخراج، مصر، قاهره، 1352ش.

ازدى، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، 2جلد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1427ﻫ..

اصطخری، ابواسحق­ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه محمدبن­اسعدبن­عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1373ش.

برک، پیتر، تاریخ و نظریه اجتماعی، ترجمه غلامرضا جمشیدیها، تهران، دانشگاه تهران، 1390ش.

بلعمى، ابوعلى، تاریخنامه طبری‏، محقق و مصحح محمد روشن‏، تهران، سروش/ البرز، 1373ش.

 بناکتى، ابو­سلیمان داود بن ابى­الفضل محمد،‏ روضة اولى الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، تاریخ بناکتى‏، محقق و مصحح جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملى، 1348ش.

تاریخ سیستان، محقق و مصحح ملک الشعراء بهار، تهران، پدیده خاور، 1366ش.

پتروشفسکی، ایللیا پاولویچ، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام، 1363ش.

پوراحمدی، حسین، کریمی­الوار، کیوان، «بررسی تطبیقی جامعه شناسی دین کارل مارکس و ماکس وبر با تأکید بر جنبش بابک خرمدین» مطالعات تاریخ فرهنگی، سال هشتم، شماره 29، 1395ش.

پور­داود، ابراهیم، ادبیات مزدیسنا یشت ها، هند، انجمن زردشتیان بمبئی و انجمن ایران لیگ بمبئی از نفقه پشوتن مارکر، جلد دوم، بی تا.

خلیفه بن­خیاط، أبو­عمرو بن­أبی­هبیرة­ا للیثی­ العصفری­ الملقب بشباب، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق فواز، بیروت، دار­الکتب­العلمیة، ط الأولى، 1415ﻫ/1995م.

الزرکلى، خیر­الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر­الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار­العلم  للملایین، ط الثامنة، 1989م.

دنیل، التون. ل، تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1367ش.

دنت، دانیل، مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمد علی موحد، تهران، خوارزمی، 1358ش.

دینورى، ابوحنیفه، الاخبار الطوال‏، ترجمه محمود مهدوى دامغانى‏، تهران، نی، 1383ش.

السمعانى، ‏أبوسعید عبد­الکریم بن محمد بن منصور­التمیمی­السمعانى، الأنساب، تحقیق عبد­الرحمن بن یحیى­المعلمى­الیمانى، حیدر­آباد، مجلس دائرة­المعارف ­العثمانیة، ط الأولى، 1382/1962م.

صدیقی، غلامحسین، جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری، تهران، انتشارات پاژنگ، 1375ش.

شعبان، محمد عبدالحی، فراهم آمدن زمینه‌های سیاسی و اجتماعی نهضت عباسیان در خراسان، ترجمه پروین ترکمنی آذر، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1386ش.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران، اساطیر، 1375ش.

فروخ، عمر، منفرد، افسانه «ماهیت جنبش­های ایرانیان در دوره نخستین خلافت عباسیان»، تحقیقات تاریخ اسلامی، شماره 1و2، 1375ش.

گرانتوسکى، ا. آ. و دیگران، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزى، تهران، انتشارات پویش‏، 1359ش.

کرون، پاتریشیا، پیامبران بومی ایران در سده‌های آغازین اسلام: شورش‌های دهقانی و دین زرتشتی محلی، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، انتشارات نامک، 1396ش.

گردیزى، عبد­الحى بن­الضحاک بن محمود، زین­الاخبار، تصحیح عبدالحى حبیبى، تهران‏، دنیای کتاب، 1363ش.

گر، تد­رابرت، چرا انسان‌ها شورش می‌کنند، ترجمه علی مرشدی­زاده، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1394ش.

گیدنز، آنتونی، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نی، 1387ش.

مسعودی، ابوالحسن على بن حسین، التنبیه و الإشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمى و فرهنگى، 1365ش.

همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمى و فرهنگى، 1374ش.

معین، محمد، مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسى، تهران، دانشگاه تهران، 1326ش.

مفتخری، حسین، «اولین تکاپوهای تشیع در خراسان»، تاریخ اسلام، شماره 1،  1379ش.

مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ  یا آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعى کدکنى، تهران، آگه، 1374ش.

نادری، نادر، برآمدن عباسیان: ایدئولوژی مذهبی و اقتدار سیاسی، ترجمه نگار نادری و عبدالحسین آزرنگ، تهران، انتشارات سخن، 1384ش.

نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، محقق مدرس رضوی، تهران، توس، 1363ش.

نظام­الملک، ابوعلی حسن طوسی، سیر­الملوک، به اهتمام هیوبرت داک، تهران، ترجمه و نشر کتاب، 1347ش.

یاقوت حموی، معجم­البلدان، بیروت، دارالصادر، الطبع الثانیه، 1995م.

یعقوبى، احمد بن ­ابى­یعقوب بن­ واضح، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمدابراهیم آیتى، تهران، علمى و فرهنگى، 1371ش.

AbīYūsuf, Ḳāḍī, al- Kharādj, Egypt, Cairo, 1352 AH/ 1934.

Akhbār al- Dawla al- ʿAbbāsiyyawa- FīhiAkhbār al- ʿAbbāswa- Wuldihi, Revised by ʿAbd al- ʿAzīz al- Dūrī&ʿAbd al- Djabbār al- Muṭṭalibī, Beirut, Dār al- Ṭalīʿa, 1391AH/ 1972.

Azdī, Yazīd b. Muḥammad, Taʾrīkh al- Mawṣil, Vol. 2, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1427 AH/ 2006.

Balʿamī, AbūʿAlī, Taʾrīkh-Nāma- yiṬabarī, Revised by Mohammad Roshan, Tehran,Surūsh- Alburz, , 1373/ 1994.

Banākitī, AbūSulaymānDāwūd b. Abīʾl- FaḍlMuḥammad, RawḍatŪlīʾl-AlbābfīMaʿrifat al-TawārīkhWaʾl- AnsābTārīkh- iBanākitī, Revised by JafarShoar, Tehran, Society for the National Heritage of Iran, 1348/ 1969.

Burke, Peter, History & Social Theory, Trans. Gholamreza Jamshidiha, Tehran, University of Tehran, 1390/ 2011.

Crone, Patricia, The Nativist Prophets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Local Zoroastrianism, Trans. KazemFirouzmand, Tehran, Naamak Publication, 1396/ 2017.

Farrukh, ʿUmar, Monfared, Afsaneh, “MahhiyyatDjunbish- hā- yiIrāniyyāndarDawra- yiNukhustīn- iKhilāfat- iʿAbbāsiyyān”, A Quarterly Journal of Historical Studies of Islam, No. 1 & 2, 1375/ 1996.

Gardīzī, AbīSaʿīdʿAbd al- Ḥayy b. Ḍaḥḥāk b. Maḥmūd, Zayn al- Akhbār, Revised by ʿAbd al- ḤayyḤabībī, Tehran, Dunyā- yiKitāb, 1363/ 1984.

Grantovskiĭ. E. A. & Others, History of Iran (From Ancient Times to Today), Trans. K. Keshavarzi, Tehran, Intishārāt- iPūyish, 1359/ 1980.

Giddens, Anthony, Sociology, Trans. ManouchehrSabouri, Tehran, Niy, 1387/ 2008.

Gurr, Ted Robert, Why Men Rebel, Trans. Ali MorshediZadeh, Tehran, Research Institute of Strategic Studies, 1394/ 2015.

Daniel, Elton L., The political and social history of Khurasan under Abbasid rule, Trans. Masoud Rajab- Nia, Tehran, ʿIlmīwaFarhangī, 1367/ 1988.

Dennett, Daniel, Conversion and the Poll Tax in Early Islam, Trans. Mohammad Ali Movahed, Tehran, Khwārazmī, 1358/ 1979.

Dīnawarī, AbūḤanīfa, Akhbār al- Ṭiwāl, Trans. Mahmoud Mahdavi Damghani, Tehran, Niy, 1383/ 2004.

Hamawī, Yāḳūt, Muʿdjam al- Buldān, Beirut, Dār al- Ṣādir, Vol. 2, 1995.

Ibn Athīr, Djazarī, Tārīkh- iKāmil- iBuzurg- iIslāmwa Iran, Trans. Abbas Khalili & AbolghasemHalat, Tehran, Maṭbūʿāt- iʿIlmī, 1371/ 1992.

Ibn Djawzī, Abūʾl- FaradjʿAbd al- Raḥman b. ʿAlī b. Muḥammad,al- MuntaẓamfīTaʾrikh al- Umamwa al- Mulūk, Revised by MuḥammadʾAbdal- ḳadirʾAtā&MuṣṭafāʾAbdal- ḳadirʾAtā, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1st. ed.,1992 / 1412 AH.

Ibn al- Faḳīh, AbūbakrAḥmad b. Muḥammad b. IsḥāḳHamadānī, Tardjuma- yiMukhtaṣaral- Buldān, Trans. H. Masʿūd, Tehran, Bunyād- iFarhang- i Iran, 1349/ 1970.

Ibn ʿIbrī, Taʾrīkh- iMukhtaṣar al- Duwal, Trans. Abdolmohammad Ayati, Tehran, ʿIlmīwaFarhangī, 1377/ 1998.

Ibn al- ʿImād, Shahab al- DīnAbū al- FallāḥʿAbd al- Ḥayy b. Aḥmad al- ʿAkrī al-Ḥanbalī al- Dimashḳī, Shadharāt al- DhahabfīAkhbār man Dhahab, Revised by Arnāʾūṭ, Damascus- Beirut, Dār Ibn Athīr, 1st. ed., 1986/ 1406 AH.

Ibn KathīrDimashḳī, Abūʾl- FidāʾIsmāʿīl b. ʿUmar, al- Bidāyawaʾl- Nihāya, Beirut, Dār al- Fikr, 1986/ 1407 AH.

Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥmān, al- ʿIbaryāTārīkh- iIbn Khaldūn, Trans. Abdol-Muhammad Ayati, Tehran, MuṭāliʾātwaTaḥḳīḳāt-iFarhangī, 1363/ 1984.

Khalifa b. Khayyāṭ, AbūʿAmr b. AbīHubayra al- Laythī al- ʿUṣfurī al- Mulaḳab Bi- Shabāb, Taʾrīkh- iKhalifa b. Khayyāṭ, Revised by Fawwāz, Beirut, Dāral- Kutub al- ʿIlmayya, 1st. ed., 1995/1415 AH.

Ibn Miskawayh, Aḥmad b. ʿAlī, Tadjārib al- Umam, Trans. Abolghasem Emami & Ali-Naghi Monzavi, Tehran, Surūsh/ Tūs, 1369/ 1990.

Ibn al- Nadīm, Muḥammadb. Isḥāḳ, al-Fihrist, Trans. Muhammad-Reza Tajadod, Tehran, Asāṭīr, 1381/ 2002.

Ibn Ṭiḳtaḳā, Muḥammad b. ʿAlī b. Ṭabāṭabā, Tārīkh-iFakhrī, Trans. Mohammad Vahid Golpaygani, Tehran, TardjumawaNashr- iKitāb, 1360/ 1981.

Iṣṭakhrī, AbūIsḥāḳIbrāhīm, MasālikwaMamālik, Trans. Muḥammad b. Asʿad b. AbdallāhTustarī, Revised by IrajAfshar, Intishārāt- iAdabīwaTārīkhī- yiMawḳūfāt- i Dr. MaḥmūdAfshārYazdi, 1373/ 1994.

Masʿūdī, Abūʾl- ḤasanʿAlī b. Husayn, al- Tanbīhwaʾl- Ishrāf, Trans. Abul-QasimPayandeh, Tehran, ʿIlmīwaFarhangī, 1365/ 1986.

Masʿūdī,Abūʾl- ḤasanʿAlī b. Husayn,Murūdj al-Dhahabwa- Maʿādin al- Djawhar, Trans. Abul-Qasim Payandeh, Tehran, ʿIlmīwa Farhangī, 1374/ 1995.

Moftakhari, Hossein, AwwalīnTakāpū- hā- yiTashayyuʿdarKhurāsān, Tārīkh- iIslām, 1379/2000.

Moin, Mohammad, MazdāyasnāwaTaʾthīrĀndarAdabiyyāt- iFārsī, Tehran, University of Tehran, 1326/ 1947.

Maḳdisī, Mutahhar b. Ṭāhir, al- Badʾwaʾl- TaʾrīkhYāAfarīnishwaTārīkh, Trans. Mohammad-Reza Shafiei Kadkani, Tehran, Āgah, 1374/ 1995.

Naderi, Nader, Barāmadan -iʿAbbāsiyyān: Idiʾūlūzhī(Ideology) MadhhabīwaIḳtidār- Siyāsī, Trans. Negar Naderi & Abdolhossein Azarang, Tehran, Intishārāt- iSukhan, 1384/ 1965.

Narshakhī, AbībakrMuḥammad b. Djaʿfar, Tārīkh- iBukhārā, Revised by Modarres Razavi, Tehran, Tūs, 1363/ 1944.

Niẓām al- Mulk, AbūʿAlīḤasanṬūsī, Siyar al- Mulūk, Revised by Hubert Darke, Tehran, TardjumawaNashr- iKitāb, 1347/ 1929.

Petrushevsky, Ilya Pavlovich, Islam in Iran, Trans. Karim Keshavarz, Tehran, Payām, 1363/ 1984.

Pour Ahmadi, Hossein, KarimiAlvar, Keyvan, “Barrisī- yiTaṭbīḳīyiDjāmiʿa- Shināsī- yiDīnkarlmarxwaMax WeberbāTaʾkīd bar Djunbish- iBabak- iKhurramdīn”, Cultural History Studies, Vol. 8, No. 29, 1395/ 2016.

Pourdavoud, Ebrahim, AdabiyyātMazdayasnāYasht- hā, Hind( India), Andjuman- iZardtushtiyyānMumbaiwaAndjuman- i Iran Līg- iMumbaiAzNafaḳa- yiPashootanMarkar, Vol. 2, (Und.).

Sadighi, Gholam Hossein, Djunbish- hā- yiDīnī- yiIranī Dar Ḳarn-hā- yiDuwwumwaSiwwum- iHidjrī, Tehran, Intishārāt- iPāzhang, 1375/ 1996.

al- Samʿānī, AbūSaʿīdʿAbd al- Karīm b. Muḥammad b. Manṣūr al- Tamīmī al- Samʿānī, al- Ansāb, Revised by ʿAbd al- Raḥman b. Yaḥyā al- Muʿalimī al- Yamānī, Hyderabad, MadjlisDāʾrat al- Maʿārif al- ʿUthmāniyya, Vol. 1, 1962/ 1382 AH.

Shaʿbā, MuḥammadʿAbdʾl-ḥayy, FarāhamĀmadan- iZamīna- hā- yiSiyāsīwaIdjtimāʿī- yiNahdhat- iʿAbbāsiyyāndarKhurāsān, Trans. ParvinTorkamany Azar, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1386/ 2007.

Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Taʾrīkh al- Umamwa al- Mulūk, Trans. AbolghasemPayandeh, Tehran, Asāṭīr, 1375/ 1996.

Tārīkh- iSīstān, Revised by Mohammad-TaqiBahar (Malik ʾl- Shuʿarāʾ), Padīda- yiKhāwar, 1366/ 1947.

Yaʿḳūbī, Aḥmad b. AbīYaʿḳūb b. Wāḍiḥ, Tāʾrīkh-iYaʿḳūbī, Trans. Mohammad Ebrahim Ayati, Tehran,ʿilmīwaFarhangī, 1371/ 1992.

Ziriklī, Khayr al- Dīn, al- AʿlāmḲāmūsTarādjim li- Ashʾhar al- Ridjālwa- al- Nisāʾ Min al- ʿArabwa- al- Mustaʿribīnwa- al- Mustashriḳīn, Vol. 8, Beirut, Dar El IlmLilmalayin, 1989.