رساله های اوفاق و رمل در سفینه تبریز

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

پریسا قربان نژاد ¹

1 - دانشیار گروه تاریخ و فرهنگ تمدن ملل اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1400/06/01 تاریخ پذیرش : 1400/09/05 تاریخ انتشار : 1400/12/21

کلید واژه: رمل, اوفاق, سفینه تبریز, علوم غریبه, دوره ایلخانی,

چکیده مقاله :

سفینه تبریز، مجموعه ای خطی، مشتمل بر 209 عنوان رساله، منظومه، جدول، نامه و گزیده کتاب است که در ثلث اول قرن هشتم هجری، ابوالمجد تبریزی به خط خویش به رشته کتابت درآورد. در این مقاله رساله‌های علم اوفاق و رمل در سفینه بررسی شده است. دو رساله الموجز فی علم اعداد وفق و خواص اعداد وفق به علم اوفاق پرداخته و سه رساله اشکال رمل، کتاب فی علم الرمل، التحفه فی علم الرمل در باب علم رمل نگاشته شده است. رساله الموجز فی علم اعداد وفق نسبت به رساله های رایج عصر خود، فصل بندی متفاوتی دارد، به‌طوری‌که یک فصل برای وفق اعداد بوده و دارای بخش مربعات فرد، زوج الفرد و زوج الزوج بوده و فصل دیگر به روش‌های رایج در وفق اسامی و اذکار اختصاص داده شده‌است. در رساله خواص اعداد وفق، خواص مربعات تا مرتبه 9*9 نوشته شده در حالی که در رساله های این دوره معمولا به مرتبه های بیشتری اشاره شده‌است. رساله های رمل در سفینه تبریز به صورت منتخب و در کنار هم، مجموعه کاملی از آثار رمل را تشکیل داده اند. اثر اول به صورت شعر، اثر دوم به صورت جدول و دارای نوآوری و ساختاری کاملا متفاوت نسبت به آثار دیگر در این دوره بود و به نظر تأثیرپذیری کمتری از آثار دیگر داشته و در نهایت رساله التحفه که دارای ساختار متفاوت با آثار مشابه در عصر خود دارد.

چکیده انگلیسی:

Safīna-yi Tabrīz is a manuscript collection consisting of 209 titles of treatises, poems, tables, letters and book excerpts that Abolmajd Tabrizi wrote in his own handwriting in the first third of the eighth century AH. In this article, the treatises on the science of awfāq and geomancy in Safīna have been reviewed. There are two treatises Al-Modjez fī ʿlm-i- aʿdad wefq and Khawaṣ aʿdad wefq on the science of awfāq, and three treatises Ashkā raml, Ketab fī ʿlm al-raml, al-toḥfah fī ʿlm al-Raml on the geomancy have been written. The treatise of Al-Modjez fī ʿlm aʿdad wefq according to adaptation has different chapters compared to the common treatises of its time, so that one chapter is for matching numbers and has the section of odd squares, evenly-odd and evenly-even, and the other chapter by common methods in matching names and dhikrs  is assigned. In the treatise on the Khawaṣ aʿdad wefq, the properties of squares up to the order of 9*9 are written, while in the treatises of this period, more ranks are usually mentioned. Raml's treatises on the Safīna-yi Tabrīz are selected and together form a complete collection of Raml's works. The first work was in the form of poetry, the second work was in the form of a table and had a completely different innovation and structure than other works in this period and it seems to have less influence than other works, and finally the treatise of al-Toḥfah fī ʿlm al-raml, which has a different structure with similar works in its era. 

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آقابزرگ تهرانی، محمد حسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الضواء، 1403ق.

همو، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار الاحیا التراث العربی، 1430ق.

ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، بانک بازرگانی ایران، 1346ش.

ابوالمجد تبریزی، محمد بن مسعود، سفینه تبریز، مقدمه عبدالحسین حائری و نصرالله پورجوادی، تهران، 1381ش.

اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء، قم، مکتب العالم السالمی، 1405ق.

اذکایی، پرویز، «حروف، اسرار»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1397ش.

همو، «خواص اشکال و حروف»، ماتیکان علمی سی گفتار در باب تاریخ علم، تهران، انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن، 1396ش.

استادی، رضا، «یکصد و پنجاه نسخه خطی»، مجله نور علم، شماره 16، تیر 1365.

اسفرنگی، سیف الدین، دیوان، به­کوشش زبیده صدیقی، پاکستان، مولتان، وزیر اعوان قومی ثقافتی مرکز بهبود، 1357ش.

اکبری بیرق، حسن، «رمل و اسطرلاب»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، 1388ش.

امین، حسن، اسماعیلیون و مغول و خواجه نصیرالدین طوسى، ترجمه مهدی زندیه، تهران، موسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، 1382ش.

باقری، محمد، «مسئله­های ریاضی پیرامون شطرنج از ایران هزار سال پیش و ارتباط آن‌ها با مربع‌های وفقی و نظریه گراف‌ها»، میراث مکتوب، شماره دوم (پیاپی 4)، پاییز و زمستان ۱۳۹۲.

بونی، احمد بن علی، شمس المعارف الکبری، بیروت، موسسه النور للمطبوعات، 1427ق.

بیضاوی، ناصرالدین، رسالة فی موضوعات العلوم و تعاریفها، دراسة و تحقیق عباس سلیمان، عن «تصنیف العلوم بین نصیرالدین طوسی و ناصرالدین بیضاوی»، بیروت، دار النهضه العربیه للطباعه و النشر، 1992م.

بیغمی، مولانا شیخ محمد، داراب نامه، به­کوشش ذبیح الله صفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1339ش.

بیگ‌باباپور، یوسف، کتابشناسی دستنوشت‌های نجوم و علوم وابسته (موجود در کتابخانه‌های ایران و برخی کشورهای جهان)، ۵ ج، تهران، ارمغان تاریخ، 1394ش.

جعفریان، رسول، در باب نظام معرفتی علوم غریبه مروری بر کتاب «حرز الامان»، مقالات و رسالات تاریخی، شماره 7، بهار 1398ش.

حائری، عبدالحسین، «سفینه تبریز کتابخانه ای بین الدفتین»، نامه بهارستان، شماره 4، پاییز و زمستان 1380ش.

حاج سیاح، محمدعلی، خاطرات، به کوشش حمید سیاح و سیف‌الله گلکار، تهران، ۱۳۵۶ش.

حاجی خلیفه، مصطفی پیام، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، مقدمه شهاب­الدین مرعشی، بیروت، ناشر دار احیا التراث العربی، 1386ق.

حاکم نیشاپوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحین، بیروت، دارالتاصیل، 1435ق.

حسینی، صدرالدین ابی الحسن علی بن ابی الفوارس ناصر بن علی، اخبار الدولة السلجوقیة، به­کوشش محمد اقبال، لاهور، کلیة فنجاب، 1933م.

حشری، ملا محمدامین، روضه اطهار، به‌کوشش عزیز دولت آبادی، تبریز، انتشارات ستوده، 1371ش.

حمدان، عبدالحمید صالح، علم الحروف و اقطابه، قاهره، مکتبة مدبولی، 1410ق.

حیدرپور نجف­آبادی، ندا، «علم اوفاق در منابع اسلامی و بازتاب آن در متون فارسی»، فصلنامه تاریخ و تمدن اسلامی، دوره 16، شماره2، شماره پیاپی 32، پاییز 1399.

خاقانی، معین الدین محمد بن نصرالله، زبدة الرمل، نسخه خطی مجلس، شماره بازیابی 16098، شماره مدرک کتابخانه مجلس ‏10-13935.

جامی، عبد الرحمن بن احمد، مثنوی هفت اورنگ، به­کوشش مرتضی مدرس گیلانی، تهران، اهورا، 1385ش.

خرقی، ابومحمد عبدالجبار، منتهى الادراک فى تقاسیم الافالک، تصحیح، ترجمه و پژوهش حنیف قلندری، زیر نظر حسین معصومی همدانی، تهران، میراث مکتوب، 1399ش.

خواجه نصیرالدین طوسی، مجموعه علم رمل، کویته، مکتبة عربیة، بی تا.

خوش زبان، فرحناز، «بررسی جایگاه علوم غریبه در آیات و سور قرآن با استناد بر روایات»، نشریه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، شماره 17، 1397ش.

ذاکری، مصطفی، «رمل»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ج20، 1394ش.

ذهنی تهرانی، محمد جواد، کفایة الرمل، خود آموز علم رمل، ۱ج، قم، وجدانی، 1384ش.

رازی، شهمردان بن ابی الخیر، روضه المنجمین، به­کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1382ش.

رازی، فخر الدین ابوعبداالله بن عمر، جامع العلوم، به­کوشش سید علی آل داود، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1382ش.

راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحة الصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1333ش.

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات فی اصول الشریعه، محقق محمد عبد الله دراز، ۴ ج، مصر، بی تا.

شرف الدین علی یزدی، کنه المراد فی وفق الاعداد، نسخه خطی، شماره بازیابی 14/1178.

شرف الدین، عبدالله، مع موسوعات رجال الشیعه، لندن، الارشاد، 1411ق.

شمس‌الدین  آملی، محمد بن محمود، نفائس الفنون فی عرائس العیون، ۳ج، تهران، ایران، اسلامیه، 1381ش.

شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز قرن دوازدهم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1387ش.

شیخ الحکمایی، عماد الدین کتابداری، «آرشیو و نسخه پژوهی»، نشریه نامه بهارستان، شماره 11 و 12، فروردین 1386.

شیرازی، ناصر بن محمد بن حیدر، محمود الرمل، نسخه خطی، پاکستان، گنج دانش، شماره مجلد  PAK-001-1686.

صدرایی خویی، علی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت الله العظمی گلپایگانی قم، به کوشش مصطفی درایتی، ۹ ج، مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، 1388ش.

صدیق حسن خان، محمد، ابجد العلوم، حاشیه نویسی احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.

طاش کپری­زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده و مصباح السیاده فی موضوعات العلوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.

عظم، جبل، السر المصون ذیل علی کشف الظنون، بیروت، دار الفکر، 1423ق.

قربان نژاد، پریسا، و مهدیه عیاری، «معرفی رسائل طب سنتی در سفینه تبریز (پیشگیری، درمان، دارو)» مجله تاریخ پزشکی، دوره 9، شماره 32، 1396ش.

قربانی، ابوالقاسم، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1376ش.

قزوینی، نجار ابو محمد، یواقیت العلوم و دراری النجوم، به­کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش.

کاسیرر، ارنست، رساله­ای در باب انسان: درآمدی بر فلسفه فرهنگ، ترجمه بزرگ نادرزاد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ١٣٨٠ش.

کاشفی، فخرالدین علی، رشحات عین الحیات، به‌کوشش علی­اصغر معینیان، تهران، بنیاد نیکوکاری نوریانی، تهران، ٢٥٣٦ شاهنشاهی.

کاظم بیگی، محمدعلی و مصطفی گوهری فخرآباد، «وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول بررسی موردی آثار ملاحسین واعظ کاشفی»، تاریخ و فرهنگ، شماره 9، 1394ش.

کربلایی تبریزی، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات الجنان،  به­کوشش جعفر سلطان القرایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344ش.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس فی جواهر القاموس، به­کوشش محمد عبدالسلام هارون و دیگران، دارالهدایه، 1383ق.

مولوی، جلال‌‌الدین محمد بن محمد، کلیات شمس تبریزی، به‌کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، طلایه، 1384ش.

همو، مثنوی معنوی، به­کوشش ر. نیکلسون، تهران، میراث مکتوب، 1393ش.

نراقی، ملا احمد، خزائن، کنگره بزرگداشت محققان نراقی، قم، 1380ش.

نوایی، امیر علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به‌کوشش علی­اصغر حکمت، منوچهری، تهران، ١٣٣٢ش.

نوشاهی، عارف، فهرست نسخه های خطی پاکستان، تهران، میراث مکتوب، 1396ش.

Binsbergen, W. V., “Islam as a constitutive factor in African ‘traditional’ religion the evidence from geomantic divination1”, Quest, 2003.

GAL, GAL, S, Ruska, J., “Die Alchemie ar-Rāziʾs”, Der Islam, vol. XXII, 1935.

Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938.

Melvin-Koushki, M., “In Defense of Geomancy: Šaraf al-Dīn Yazdī Rebuts Ibn Ḫaldūn’s Critique of the Occult Sciences, Arabica, 2017, 64(3-4), 346-403.

Sesiano, Jacques, “Construction of Magic Squares Using the Knight’s Move in Islamic Mathematics”, Archives for the History of Exact Sciences, vol.58, 2003.

Sesiano, Jacques, Magic Squares in the Tenth Century, Switzerland, Springer Nature, 20.

Qurʾān al- Karīm.

#Zam, Djabal, Al Serr al Maṣån ZeÊl i Ala Kaê9f al- Ẓunån, Beirut, D§r o al Fekr, 1423/2002.

$bu"l madjd Tabrīzī, MuÈammad Ibn mas#ud, Safīna-yi Tabrīz, MoÎaddameh i $bdo al- ÈoseÊn Èa"rÊ va Nasrollah Pourjavady, Tehran, 1381/2002.

$dhkaÊÊ, ParvÊz, orof, $srar, D§īrato al- ma#refe bozorg Islāmī, zīre nẓ§re Kaẓem Bodjnordī, Tehran, Bonīad i dāīrat al- māref islCmī, 1397/2018.

$dhkaÊy, ParvÊz, Kh§vaṣ $shkal va orof, MatÊkan- i #ilmÊ sÊ goftar- i dar bab- i TārÊkh i #ilm, Intish§r§t- i  Doctor MaÈmmud Afshar ba hamÎarÊ- i Nashr- i Sokhan, 1396/2017.

$Îa Bozrg thrani, MuÈammad, al- dharÊ#h "l§ taṣ§nÊf i al-shÊ#h, Beirut, D§r al- 'ew§", 1403/1984.

$Îa Bozrg thrani, MuÈammad, T§baÎat §lamo al-shÊ#h. Beirut, D§r al- "eÈÊa al- torath al- §r§bÊ, 1430/2009.

$kbarÊ BÊrag, Hasan, R§ml o Osṭorlab, D§Êrato al- ma#refe bozorg Isl§mÊ, zÊre nẓ§re Kaẓem BodjnordÊ, Tehran, BonÊad i d§Êrat al- m§ref islCmī, 4/1388(2009).

$mÊn, Hasan, "Sma#ÊlÊon va moÎol va N§ṣiradÊn 'osÊ, Tarjuma MehdÊ Z§ndÊyyh, Tehran, Mo"seseh D§īrato al- ma#refe Fegh- i Isl§mÊ, 1382/2003.

B§b§pår, Yåsuf Bayg, Ketabshn§sÊ Dastneveshteh§Ê i Nojåm va #låm V§basteh, Tehran, $rmagh§n, Vol. 5, 1394/2015.

BaÊ'§wÊ, N§ṣer al- ddÊn, Res§leh fÊ Må'å§t al-#låm va T#§rÊfeh§, Der§she va TahÎÊÎ #bbas SoleÊman, #n TaṣnÊf al-#låm BaÊn- i NaṣÊr al-DÊn al- ṬåsÊ va N§ṣer al- ddÊn BaÊ'§wÊ, Beirut, Dar o Nah'a al- ArabÊ Lelṭeb§h va al- Nashr, 1992.

BagherÊ, MuÈammad, “Mas#lehaÊ RÊa'Ê PÊramon Shṭrandj az ^ran Hezar Sal- i PÊsh va Erteb§' "Nh§ ba Morab#haÊ- i WefÎÊ va NazarÊyye" Grafha”, Mīr§th- i Maktūb, Vol. 4, No.2, 1392/2013.

BÊghamÊ, Mål§n§ ShaÊkh MuÈammad, D§r§b N§meh, Moghadameh va TaṣÈÊÈ DhbÊ o All§h Saf§, Tehran, Bongh§h- i Tarjomeh va Nashr- i Ket§b, 1339/1960.

BonÊ, AÈmad Ibn AlÊ, Shams o al- Ma#aref al- Kobra, Må"seseat o al- Noor Lelma'bå§t, 1427/2006.

Dj§mÊ, #bd o al- Rahm§n, MathnavÊ Haft Oårang, TaṣÈÊÈ Morta'§ Modarres GÊlanÊ, Tehran, $håra, 1385/2006.

0§"rÊ, Abd al- 0oseÊn, “SafÊna-yi TabrÊz Ketabkh§neh"Ê BeÊn al- DafatÊn”, N§meh i Bah§rest§n, No. 5, 1380/2001.

0akem NeÊshpårÊ, MuÈammad Ibn #bdall§h, Almostadrak Alal al- -ehÊn, Beirut, D§r o TaṣÊl, 1435/2014.

0amd§n, #bd o al- 0amÊd -§leh, #lm al- 0oråf va $ghṭ§beh, Cairo, Maktabe MadbålÊ, 1410/1989.

0ashrÊ, Moll§ MuÈammad $mÊn, Rå'eh i $ṭh§r, Be Kåshesh #zÊz Dålat $b§dÊ, TabrÊz, Antesh§r§t i Såtodeh, 1371/1992.

0eÊdarpår Najaf§b§dÊ, Neda, #lm Owfagh dar Man§b# Isl§mÊ va B§ztab i §n dar Motån FarsÊ, Fasln§meh Tarikh va Tamaddon Isl§mÊ, No. 32, 1399/2017.   

0oseÊn, -adr al- DÊn AbÊ al- 0asan, $khb§r al- Dåvalah al- SaldjåghÊyeh, TaṣÈÊÈ MuÈammad "Ghb§l, L§hår, KolÊh Fandj§b, 1933.

Ghorb§nnedj§d, ParÊs§, "MahdÊeh $Êy§rÊ, MorrefÊ Ras§l i Ṭeb i SonatÊ dar Safīna-yi TabrÊz (PÊshgÊrÊ, Darm§n, D§rå) ", Majaleh T§rÊkh Pezeshki, No. 32, 1396/2017.

H§dj Saʧh, MuÈammad AlÊ, K§ẓer§t, Be Kåshesh 0amÊd i Saʧh va SÊf o All§h Golk§r, Tehran, 1356/1977.

H§ù3Ê ö9alÊfi, Mußãaf§ Ibn-i Abdall§h, Kaê9f al- Ẓunån An As§mÊ alKutub va al- Funån, Revised by MuÈammad ê9araf al- Din Y§lt§Îy§ va al- Mu"alim Raf"at Bilga al- KÊsÊ, Bayrut, D§r- i IÈy§" al- Turr§s al- ArabÊ. BÊt§.

Ibn NadÊm, MuÈammad Ibn- i IsȧÎ, Kit§b al- Fihrist, Revized by Ri'§ Taù3addud, Tehran, As§ãÊr va Markaz- i Biyn al- MilalÊ- yi Guftugå- yi Tamaddunh§, 1381/2002.

IÕ9v§n al- -af§, Ras§"il- i IÕ9v§n al- -af§ va ö9ull§n al- Vaf§, Îum, Maktab al- A"l§m al- Isl§mC, 1405/1985.

Isfarangi, Sayf al- Din, DÊw§n, edited by Zubayda -idÊÎÊ, Målt§n, Îawmi SiΧfatÊ Markaz Bihbåd, 1357/1987.

Jafarʧn, Rasål, “Dar B§b Neẓ§m- i MarefatÊ #låm GharÊbeh MorårÊ bar Ketab 0erze al- Am§n”, MaΧl§t va Res§l§t TarÊkhÊ, No. 5, 1398/2019.

|azwÊnÊ, Abå MuÈammad £§hir Ibn-i AÈmad, Yaw§ÎÊt al- "ulåm va Dar§rÊ al- Nuù3åm, edited by MuÈammad taÎÊ D§niê9pañ9åh, Tehran, Buny§d- i Farhang- i ^ran, 1345/1966.

|urb§nÊ, Abå al- Χsim, ZindigÊn§mi- yi RÊy§'Êd§n§n- i Dawri- yi ^sl§mÊ 3-11 A.H, Tehran, NaÊê9r- i D§niê9g§hi, 1375/1996.

K§sÊrer, Arnest, ResalehÊ dar B§b Ins§n: Dar§madÊ bar Falsafeh Farhang, Tarjomeh Bozorg N§derz§deh, Pjåheshgah #lum InsanÊ va Moãale§t Farhangi, Tehran, 1380/2001.

K§ẓem BeÊgÊ, MuÈammad AlÊ va Moṣṭaf§ GoharÊ, “Vaz#Êat #lum GharÊbeh Pas az Hamleh i Moghål, BarrasÊ MoredÊ $th§r Mollah HosaÊn V§#z KashefÊ”, NashrÊeh i TarÊkh va Farhang, No.9, 1394/2015.

Karbal§Ê TabrÊzÊ, H§fez HosaÊn, Roẓat i al Djan§ va Djann§t al Djan§, TashÊh Jafar Soltan al Ghr§ÊÊ, Bongah Tarjomeh va Nashre Ket§b, Tehran, 1344/1965.

Kh§djeh NaṣÊr al-DÊn al- ṬåsÊ, Madjmå#h #lm Raml, Pakistan, Quetta, BÊt§.

Khåsh Zab§n, FaraÈn§z, “BarrasÊ Dj§Êg§h #lum GhrÊbeh dar $ʧt va Sovar Qurʾ§n ba "sten§d bar Rev§Ê§t”, NashrÊyeh i Motle§t R§hbordÊ #lum Ins§Ê va Isl§mÊ, No. 17, 1397/2018.

Khgh§nÊ, Mo#Ên al DÊn MuÈammad Ibn Naṣr o All§, Zobdat o al Raml, Majlis Library, Document No. 16098.

MålvÊ, Djal§l al DÊn MuÈammad Ibn MuÈammad, Kolʧt Shams TabrÊzÊ, be Koshesh BadÊ# al Zam§n Foråz§nfar, Tehran, Tal§Êh, 1384/2005.

MålvÊ, Djal§l al DÊn MuÈammad Ibn MuÈammad, MathnavÊ i Ma#navÊ, be Koshesh R. Nicolson, Tehran, MÊr§s- i Maktåb, 1393/2014.

Morta'§ ZobÊdÊ, MuÈammad Ibn MuÈammad, T§j al #rås fÊ Djav§he al G§mås, MohaÎeÎ MuÈammad Abd al Salam H§rån, Dar al Hed§Êh, 1383/1963.

NaraghÊ, Moll§ AÈmad, Khza"n, Kongereh Bozorgdasht Mohahehan NaraghÊ, Qom, 1380/2001.

NåshahÊ, #ref, Fihrist-i nuskhah§-yi khaṭṭi-yi F§rsi-yi P§kist§n, Tehran, MÊr§s- i Maktåb, 1396/2017.

Nav§eÊ, AmÊr AlÊshÊr, Maj§les al Naf§"s, Be Koshesh AlÊ Aṣghar Hekmat, Tehran, Manå´ehrÊ, 1332/1953.

ö9araÎÊ, Abå MuÈammad Abd- Alù3abb§r, Muntah-al Idr§k Fi TaΧsÊm al-Afl§k, edited and Translation by yanÊf ÎalandarÊ, Revised by yusayn Ma"såmÊ Hamid§nÊ, Tehran, MÊr§s- i Maktåb, 1399/2020.

Ost§dÊ, Re'a, “^kṣ§d o p§ndjah noskheiyh khaṭ”, Madjal"h noor "ilm, No. 16, 1365/1986.

R§vandÊ, MuÈammad Ibn AlÊ Ibn SoleÊm§n, R§hat al -odår va $Êat al Sorår dar T§rikh i $le Saldjågh, Tehran, Intesh§r§t $mÊr KabÊr, 1333/1954.

R§zÊ, FaÕ9r al- Din, ò3§mi" al- "ulåm, edited by AlÊ $l- i D§wåd, Tehran, Buny§d- i MuÎåf§t- i Duktur MaÈmåd- i Afê9§r, 1382/2003.

R§zÊ, Shahmard§n Ibn AbÊl al KhaÊr. Ro'at o al MonadjemÊn, TaṣÈÊÈ va TahÎiÎ JalÊlÊ "khv§n Zandj§nÊ, Tehran, Markaz PajåheshÊ MÊr§th- i Maktåb Iran, 1382/2003.

Shams al- Din, $mulÊ, MuÈammad Ibn-i MaÈmad, Naf§"is al- Funån FÊ Ar§"is al- "uyån, edited by Abå al- yasan ÷9a"r§nÊ, Tehran, Kit§bfuråê9Ê- yi Isl§mÊyi, 1377/1957.

Sharaf al DÊn AlÊ YazdÊ, Konh o al Mor§d fÊ vefgh i al A#d§d, Document No. 1178/14.

Sharaf al DÊn, Abdall§h, Ma# Måså#§t Rej§l al shi#eh, London, Alershad, 1411/1990.

ShatebÊ, Ibr§hÊm Ibn Mås§, Almov§fegh§t fÊ "osål o al sharÊ#h, Måhaghegh MuÈammad Abdall§h Der§z, Egypt, BÊta.

ShÊbÊ, K§mel Moṣṭaf§, TashÊo# va Tasawwåf ta Agh§ze Gharne Dav§zdahom, Tehran, Intesh§r§t $mÊr KabÊr, 1387/2008.

ShÊkh o al 0okam§ÊÊ, “Em§dadÊn Ket§d§rÊ, ArshÊv va Noskheh PajåhÊ”, NashrÊeh N§meh Bah§rest§n, No. 11, 12. 1386/2007.

ShÊrazÊ, N§ser Ibn MuÈammad Ibn HeÊdar, MaÈmåd o Al Raml, Pakistan, Gandje D§nesh, Majlis Library, Document No. PAK-001-1686.

-adr§ÊÊ KhoeÊ, AlÊ, Fehrest NoskhehhaÊe KhatÊ Ket§bkh§neh i OmomÊ $Êat o All§h o al #zm§ Golp§ieg§nÊ, be Koshesh Moṣṭaf§ Der§ÊatÊ, Majlis Library, 1388/2009.

-eddigh Hasan Khan, MuÈammad, $bdjad i al #lum, HashÊeh NevÊsÊ AÈmad Shams al DdÊn, D§r o al Kotob al #lmÊeh, 1420/1999.

T§ê9 kubr§z§di, AÈmad Ibn­­-i Mußãaf§, Mift§È al­- Sa"§dat va Mißb§È al- Siy§dat FÊ Mawzå"§t al- Culåm, Bayrut, D§r al- kutub al- "ilmÊya, 1985.

ZakerÊ, Moßãaf§, “Raml”, D§neshnameh i Djah§n Isl§m, Bonīad i d§Êrat al- m§ref isl§mÊ, Vol. 20, 1394/2015.

ZehnÊ Tehr§nÊ, MuÈammad Djav§d, KefaÊat al Raml, Qom, Vojd§nÊ, 1384/2005.

Binsbergen, W. V., “Islam as a constitutive factor in African ‘traditional’ religion the evidence from geomantic divination1”, Quest, 2003.

GAL, GAL, S, Ruska, J., “Die Alchemie ar-Rāziʾs”, Der Islam, vol. XXII, 1935.

Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938.

Melvin-Koushki, M., “In Defense of Geomancy: Šaraf al-Dīn Yazdī Rebuts Ibn Ḫaldūn’s Critique of the Occult Sciences, Arabica, (2017), 64(3-4), 346-403.

Sesiano, Jacques, “Construction of Magic Squares Using the Knight’s Move in Islamic Mathematics”, Archives for the History of Exact Sciences, vol.58, 2003.

Sesiano, Jacques, Magic Squares in the Tenth Century, Switzerland, Springer Nature, 20.