نقش ادوات پرتابی در جنگ‌های قلعه‌ای در سرزمین‌های اسلامی پیش از ابداع توپ
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
محمد حسین فرجیهای قزوینی
1
(ندارد)
محمد نورمحمدی
2
(نویسنده مسئول)
حسین بیاتلو
3
(ندارد)
کلید واژه: جنگ, محاصره, ادوات پرتابی, منجنیق,
چکیده مقاله :
در قرون میانه اسلامی، محاصره یکی از معمول‌ترین صورت‌های جنگ به شمار می‌آمد. قوای مهاجم برای درهم‌شکستن مقاومت قلعه‌ها و ورود به شهرهایی که حصارهای مستحکم داشتند، از ترفندها، شیوه‌ها، ابزارها و ادوات گوناگونی بهره می‌گرفتند؛ در این میان، استفاده از ادوات پرتابی، به‌ویژه منجنیق‌ها، بسیار کارآمد و تعین‌کننده بود. در این مقاله، ضمن به‌دست‌دادن وصفی مستند از کارکردهای مختلف هجومی- دفاعی جنگ‌افزارهای پرتابی سنگین در جنگ‌های قلعه‌ای دوره اسلامی، میزان تعیین‌کنندگی به‌کارگیری این دسته از سلاح‌ها، به‌عنوان شیوه معمول در نبردهای قلعه‌ای، در رقم‌زدن نتیجه عملیات نظامی این دوره تاریخی، بررسی و نشان داده شده که در به‌کارگیری این دسته از ادوات جنگی، صرفا بر توان فیزیکی و قدرت ویرانگری آنها تکیه نمی‌شد؛ بلکه کاربرد این ادوات در جنگ‌های محاصره‌ای گاه ناشی از امکانی بوده که سلاح‌های سنگینی برای ایجاد ترس و وحشت و در نتیجه، اعمال گونه‌ای جنگ روانی علیه دشمن فراهم می‌ساخته‌اند.
During the Islamic middle ages, besiegement was considered as one of the most frequent forms of military action. In order to ruin the resistance of the castle and take down the strong fenced cities, the raiders used various tricks, techniques, tools, and devices. Using ballistic devices, especially catapults, was extremely effective and determinative at the time. This article provides a documental description of various attack and defense functions of heavy ballistic armaments in castle wars of the Islamic period and examines how the utilisation of these kinds of weapons as a common technique in castle wars, is affecting the outcome of military operations during this historical period. It also showed that the aim of applying these armaments, the physical and destructive operational power, was not the only thing relied on, but it was partly for their ability to spread fear and panic and as a result, pushing a kind of psychological warfare against the enemy.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، ۱۳۸۵هـ/۱۹۶۵م.
ابن‌الاحمر، ابو الولید اسماعیل بن یوسف بن محمد الغرناطی، روضة النسرین فی دولة بنی مرین، الرباط، المطبعة الملکیة، 1962م.
ابن ابی زرع، ابوالحسن علی بن عبدالله الفاسی، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، الرباط، دارالمنصور للطباعة و الوراقة، 1972م.
ابن العبری، ابو الفرج ابن اهرن، مختصر تاریخ الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1377ش.
ابن آیبک الدواداری، ابوبکر عبداللّه، کنز الدرر و جامع الغرر یا الدولة زکیة فی اخبار الدولة ترکیة، تحقیق آ.هارمان، قاهرة،۱۳۹۱هـ/ ۱۹۷۱م.
ابن تغری بردی، جمال‌الدین ابی المحاسن یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، مطبعة دارالکتب المصریة، 1348هـ/1929م.
ابن شداد، بهاءالدین، النوادر السلطانیة و المحاسن الیوسفیة او سیرة صلاح‌الدین، تحقیق جمال‌الدین الشیال، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1994م.
ابن عبدالحکم، عبدالرحمان بن عبداللّه، فتوح مصر و اخبارها، لیدن، مطبعة بریل، ۱۹۲۹م.
ابن فرات، تاریخ الدول و الملوک، بیروت، ۱۹42-۱۹36م.
ابن فوطی، الحوادث الجامعة، چاپ مصطفی عواد، بغداد، بی‌نا، 1351هـ.
ابن منکلی، محمد بن منکلی الناصری، الحیل فی الحروب و فتح المدائن و حفظ الدروب، دراسة و تحقیق نبیل محمد عبد العزیز احمد، قاهرة، مطبعة دارالکنب المصریة، 2000م.
ابن واصل، جمال‌الدین ابوعبدالله محمد بن سلیم الشافعی، مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب، تحقیق جمال‌الدین الشیال، قاهرة، 1953-1957م.
ابو الفداء، عماد الدین اسماعیل بن علی بن محمود صاحب حماة، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، بی‌تا، از روی چاپ حسینیة قاهرة، ۱۳۲۵هـ/۱۹۳۱م.
ابو شامه، شهاب‌الدین عبدالرحمان بن اسماعیل المقدسی الدمشقی، کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین (النوریة و الصلاحیة)، قاهرة، بی‌نا، 1956م.
احمدیاقی، اسماعیل، دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، ترجمه رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
ارل، ادوارد. م، سازندگان راهبرد نو (لنین تا هیتلر)، ترجمه محمد علی پیروزان، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1343ش.
اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران، انتشارات علمی‌فرهنگی، ۱۳۸۶ش.
اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، امیرکبیر، 1384ش.
بخشل، اسلم بن سهل الرزاز الواسطی، تاریخ واسط، تحقیق کورکیس عواد، بیروت، عالم‌الکتب، 1406هـ/1986م.
بداؤنی، عبدالقادر بن ملوک شاه، منتخب التواریخ، مصحح توفیق سبحانی و مولوی احمد صاحب، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379ش.
بیاتلو، حسین، حصارها، دروازه‌ها و قهندزها: بررسی موردی هشت شهر اسلامی و اسلامی‌شده، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، استاد راهنما: جمال موسوی، تهران، دانشگاه تهران، پائیز 1390.
تتوی و قزوینی، قاضی احمد، تاریخ الفی، تحقیق غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش.
تشارترز، فولتشراف، «تاریخ الحملة الی القدس»، الموسوعة فی تاریخ الحروب الصلیبیة، ج6، تألیف و تحقیق سهیل ذکار، 1416هـ/1995م.
جمال‌الدین، محمدالسعید، علاءالدین عطاملک الجوینی حاکم العراق بعد انقضاء الخلافة العباسیة فی بغداد، اسکندریه، بی‌نا، 1402هـ/1982م.
جمشیدی، محمدحسین، اصول و مبانی اندیشه نظامی در اسلام، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (ع)، تهران، 1389ش.
جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین محمد بن محمد، تاریخ جهانگشای جوینی، به اهتمام سید شاهرخ موسویان، بر اساس تصحیح علامه محمد قزوینی.
الجیش و السلاح، نخبة من اساتذة التاریخ، بغداد، 1988م.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله خوافی، جغرافیای حافظ ابرو، مقدمه و تصحیح و تحقیق صادق سجادی، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1378ش.
حسون، علی، تاریخ‌الدولة العثمانیة، دمشق، 1980م.
حقی اوزون چارشی‌لی، اسماعیل، تاریخ عثمانی، ترجمه ایرج نوبخت، تهران، انتشارات کیهان، 1377ش.
الحلل الموشیة فی ذکر الاخبار المراکشیة، مجهول المولف، السید البشیر الفورتی، تونس، بی‌نا، 1329هـ .
خضری، احمدرضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل‌بویه، تهران، سمت، 1383ش.
دی‌جیل و لی بوی، ریمون، «تاریخ الافرنجة الذین استولو علی القدس»، الموسوعة الشاملة فی تاریخ الحروب الصلیبیة، ج6، تألیف و تحقیق سهیل ذکار، دمشق، 1416هـ/1995م.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب‌العربی، 1413هـ/1993م.
راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، 1382ش.
الزردکاش، ابن ارنبغا، الانیق فی المناجنیق، مقدمه و تحقیق احسان هندی، حلب، مهد التراث العلمی العربی، ۱۴۰۵هـ/۱۹۸۵م.
سالم و العبادی، عبدالعزیز، تاریخ البحریة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس، بیروت، بی‌نا، 1969م.
سالم، عبدالعزیز، قرطبة حاضرة الخلافة فی الاندلس، اسکندریة، موسسة الشباب الجامعة، بی‌تا.
سامرائی، عبدالجبار محمود، تقنیة السلاح عندالعرب، القسم الثانی، آلات الحصار، المورد، ج ۱۵، ش۱، ۱۹۸۶م.
سبط بن جوزی، شمس‌الدین یوسف، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، دائرة‌المعارف الاسلامیة، الهند، بی‌تا.
سعداوی، نظیر حسن، (1957م) التاریخ الحربی المصری فی عهد صلاح‌الدین الایوبی، قاهرة، مکتبة النهضة المصریة.
سویید، یاسین، معارک خالد بن ولید، بیروت، الموسسة العربیة لدراسات و النشر، 1981م.
سیف‌بن‌محمد، تاریخ‌نامة هرات، کلکته، ۱۳۶۲هـ .
طبری، ابوالقاسم محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف، ۱۹۷۹م.
طقوش، سهیل، دولت ایوبیان، ترجمه عبدالله ناصری طاهری، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380ش.
طه بدر، مصطفی، مصر الاسلامیة من فتح العربی حتی زوال الدولة الاخشیدیة، قاهرة، مکتبة‌النهضة المصریة، 1959م.
العبادی، احمد مختار، دراسات فی تاریخ المغرب و الاندلس، اسکندریة، بی‌نا، 1968م.
العبیدی، صلاح، «المنجنیق سلاح فی ضوء التنقیبات الاثریة»، کلیة الآداب، جامعة بغداد، ۱۹۷۹م.
عفیف، شمس سراج، تاریخ فیروز شاهی، چاپ ولایت حسین، تهران، اساطیر، 1385ش.
علی‌حسن، حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1980م.
العمری و طایش، آمال، العمارة فی مصر الاسلامیة (العصر الفاطمی و الایوبی)، قاهرة، بی‌نا، 1996م.
عواد، محموداحمدمحمدسلیمان، الجیش و القتال فی صدر الاسلام، اردن، مکتبة المنار، 1987م.
فریدبک، محمد، تاریخ الدولةالعلیة العثمانیة، تحقیق احسان حقی، دارالنفائس، 1401هـ/1981م.
فیت، جاستون، القاهرة مدینة الفن و التجارة، ترجمه مصطفی العبادی، بیروت-نیویورک، موسسة فرانکلین للطباعة و النشر، 1968م.
قرچانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، تهران، سمت، 1380ش.
قفس اوغلی، ابراهیم، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمه داوود اصفهانیان، تهران، گستره، 1367ش.
کازانوفا، تاریخ و وصف قلعة قاهرة، ترجمة احمد دراج و راجعه جمال محمد محرز، قاهرة، الهیئة العامة للکتاب، 1974م.
کتبی، محمود، تاریخ آل‌مظفر، مصحح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
کلایس و دیگران، «بارو»، در دانشنامة جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1375ش.
گزارش سمینار، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ج 1، 1362ش.
مبارک، علی، الخطط التوفیقیة الجدیدة، قاهرة، 1887-1888م.
محمدنژاد و نوروزی، میرعلی، فرهنگ راهبرد، با مقدمه سید یحیی صفوی، تهران، انتشارات سنا، 1378ش.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق یوسف اسعد داغر، بیروت، دارالاندلس، 1978م.
مقریزی، تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی، السلوک لمعرفة دول الملوک، تحقیق محمد مصطفی زیادة، قاهرة، ۱۹39/۱358-۱۳34هـ/۱۹53م.
مقریزی، تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، لبنان، داراحیاءالعلوم، بی‌تا.
المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت، دارالمشرق، بی‌تا.
منهاج سراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، 1343ش.
منینی، احمد بن علی، شرح الیمینی المسمی بالفتح الوهبی علی تاریخ ابی‌نصر عتبی، بی‌تا، بی‌نا.
مونس، حسین، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمید رضا شیخی، تهران، سمت، 1384ش.
نرشخی، ابوبکر محمدبن‌جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوی، تلخیص محمد بن زفربن عمر، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1351ش.
نورمحمدی و بیاتلو، محمد، «بررسی انتقادی تحولات کاربرد منجنیق در جنگ‌های دوره اسلامی»، پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه مطالعات اسلامی و علوم فرهنگی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391ش.
نورمحمدی و بیاتلو، محمد، «تنوع و تکامل پرتابه‌های جنگی در دوره اسلامی»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان 1391ش.
نورمحمدی، محمد، نقش ادوات پرتابی در جنگ‌های قلعه‌ای سرزمین‌های مصر و شام، ایران، عراق و آسیای صغیر در دورة اسلامی پیش از ابداع توپ، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما محمد حسین فرجیهای قزوینی، قزوین، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، شهریور 1390.
نویصر، حسنی، دراسات فی تاریخ الیوبیین و الممالیک، قاهرة، بی‌نا، 1996م.
هروی، سیف بن محمد سیفی، پیراسته تاریخنامه هرات، مصحح محمد آصف فکرت، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمد افشار، 1381ش.
هندوشاه استرآبادی، محمد قاسم، تاریخ فرشته، تصحیح محمد رضا نصیری، تهران، انجمن آثار و ماخر فرهنگی، 1387ش.
هندی، احسان، الاسلحة و آلات القتال عند العرب و المسلمین، دمشق، مرکز الدراسة العسکریة، ۲۰۰۴م.
یاسین سویید، اصول و مبانی هنر جنگ در اسلام، ترجمه و تحقیق اصغر قائدان، تهران، دانشگاه امام حسین (ع)، 1378ش.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابی عبداللّه یاقوت بن عبداللّه الرومی البغدادی، المعجم البلدان، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
Budgett, Meaking, The Land Of Moors, London, 1901.
Frankfort, H, The Aart and Architecture of the Ancient World, Harmondsworth, 1954.
Nicolle, David, Warriors and their Weapons Around the Time of the Crusades, Usa, Burlington, 2002.
Sesen, Ramazan, (2000) Salahaddin Eyyubi Ve Devri, Istanbul.