تاریخ‌نگاری محلی در شام: تاریخ دمشق ابن‌قَلانِسی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
آمنه باقری
1
(دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
معصومعلی پنجه
2
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: تاریخ‌نگاری اسلامی, تاریخ‌نگاری محلی شام, تاریخ دمشق, ابن‌قلانسی,
چکیده مقاله :
نگارش تاریخ‌های محلی در شام که از سده سوم هجری آغاز شد، در عصر حکومت‌های محلی رونق بسیاری گرفت و تاریخ‌های پرشماری ذیل نام شهرهای آن ناحیه، به‌ویژه دو کلان‌شهر دمشق و حلب، نگاشته شد. تاریخ دمشق ابن قلانسی (د. 555ﻫ) یکی از برجسته‌ترین این تواریخ است. این کتاب در گونه تاریخ‌نامه‌های محلی قرار می‌گیرد که به شیوه سال‌شمار، رویدادهای سال‌های 363 تا 555 هجری را گزارش کرده است. محور گزارش‌های ابن قلانسی‌نخست دمشق و سپس شام است؛ وی افزون بر ذکر تحولات داخلی دمشق حول والیان این شهر، به تحولات خارجی به‌ویژه مناسبات و منازعات دولت‌های مسلمان چون حمدانیان، فاطمیان و سلجوقیان با هم و یا با دولت روم شرقی و صلیبی‌ها نیز می‌پردازد. این کتاب یکی از معدود منابع بررسی تاریخ دمشق در دوره فاطمیان، سلاجقه و جنگ‌های صلیبی است و برای بررسی تاریخ دمشق و شام در سده‌های پنجم و ششم اهمیت بسیار دارد. تاریخ‌نگاری ابن‌قلانسی در تداوم تاریخ‌نگاری رسمی سنتی رایج در دوره میانه، مبتنی بر نگرش نخبه‌گرایانه و بینش تقدیرگرایانه است و از تحلیل‌های انتقادی و علت‌یابی دور است و جنبه سنتی تاریخ‌نگاری اسلامی، یعنی وقایع‌نگاری، بر آن غلبه دارد.
Writing and accomplishing Local histories in Syria, that was commenced since the third century AH, reached to a peak under the local states and so a number of local histories were provided particularly about two grand cities, Damascus and Aleppo. Tārīkh-i Dimashq(History of Damascus)by Ibn Qalānisī (d. 555 AH) is one of the prominent local history about Damascus which includes the events between 363 and 555 AH and focused primarily on Damascus and then Syria. Ibn Qalanisi described the developments inside and around Damascus as well as the relationships and conflicts of Muslim states such as Hamdanids, Fatimids and Seljuks together and also with Byzantium and the Crusaders.This book is one of the few sources about Damascus in the Fatimid, the Seljuks and the Crusaders era, and so significant for the study of Damascus and Syria in the fifth and sixth centuries AH. Ibn Qalānisī method in historiography is traditional and official, based on a fatalistic attitude and elitist insight without any kind of critical approach. References Abu Shama, Kitab al-Rawdatayn fiAkhbdr al-Dawlatayn, ed. Ibrahim Shamsuddin, Beirut, dar al kutub al ilmiyah, 1422 AD. Bahramian, Ali, “Ibn Qalānisī”, Great Islamic Encyclopedia, v.4, Tehran, Center for the Great Islamic Encyclopedia, 1370 sh. Christie, Niall, “Ibn al-Qalānisī”, Medieval Muslim Historians and the Franks in the Levant, Edited by Alex Mallett, Leiden and Boston, Brill, 2014. al-Dahhān, Sāmī,“Origin and Development of the Local Histories of Syria”, Historians of the Middle East, ed. by Bernard Lewis and P. M. Holt, Oxford University Press, 1962. al-Dhahabi, Muhammad ibn Ahmad Shams ad-Din, Tarikh al-Islam, Beirut. Ibid, Siyara`lam al-nubala',Beirut, Mu'assasat al-Risalah, 1414 AH. Hasan Ibrahim Hasan, Ta'rikh al-dawla al-Fatimiyya, Cairo, 1964. Ibn al-Athir, Abu al-Hassan Ali ibn Muhammad, Al-Kāmilfī al-tārīkh, Beirut, Dar sader, 1965. Ibn ʿAsākir, Alī ibn al-Ḥasan, TarīkhmadīnatDimashq, ed. ʿU.Gh. al-ʿAmrawī, 80 vols (Beirut,1995–2000), vol.XV, p.191 (no. 1749). Ibn al-Dawadarī, Die Chronik des Ibn ad-Dawdddri, AchterTeil, Der Berichtiiber die fruhenMamluken, ed. Ulrich Haarmann, Deutsches Archaologisches Institut Kairo Quellenzur Geschichte des islamischenAgyptensih (Freiburg, 1971). Ibn al-Fuwati, Madjma' al-adab fi mu'djam al-alqab, Edited by Muhammad Kazim, Tehran. Ibn ImadHanbali, Shadharat al-Dhahab fi Akhbar min Dhahab, Beirut, Dar al-Kitab al-'Ilmiya, 1998. Ibn Rajab, Abu al-Faraj 'Abdar-Rahman ibn Ahmad, Dhayl ‘aláṬabaqāt al-Ḥanābilah, Beirut, Dar Al Maarifah. Ibn Taghrībirdī, Jamal al-Din Yusuf, Al-Nujum al-Zāhira fi MulukMisrwa’l-Qahira. Edited by Mu˙ammadOusayn Shams al-Din. Vols. 1–16. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyya, 1992. Ibn Kathir, Ismail ibn Umar, Al-Bidāya wa al- Nihāya, Beirut, Maktabah Al- Maaref, 1990. Ibn Khaldūn, ʿAbd al-RaḥmānMuḥammad, al-Ibarwa al-dīwan al-mubtadiwa al-Khabarfītarikh al-Arabwa al-Adjamwa al-Barbarwa-min āṣarāhum min dhawī al-sulṭān al-akbar, Revised by KhalīlShiḥāda, Beirut, Dār al-Fikr, 1988 AD/1408 AH. Ibn Khallikān, Shams al-DīnAbū Al-ʿAbbāsAḥmad Ibn Muḥammad, Wafayāt al-ayānwa-anbāabnā al-zamān, ed. Ihsan Abbas, 8 vols. (Beirut, 1972). Ibn al-Qalānisī,TarīkhDimashq: 360–555, ed. S. Zakkār (Damascus, 1983). Ibn QadiShuhba,al-Kawakib al-durriyya fi al-siraal-nūriyya, Beirut, 2014. Ibn ShakirKutbi, Uyūn al-tawārīkh, Edited by Ihsan 'Abbas, Beirut, Ibn Shahna, Abi al-Fadl Muhammad, al-Dur al-Muntakkhab fi Tarikh mamlaka Halab, ed. A. M. Darwish, Damascus, Dar al-Kitab al-Arabi, 1984. Gibb,H.A.R. The Damascus Chronicle of the Crusades, Extracted and Translated from the Chronicle of Ibn al-Qalanisi, 1932 (reprint, Dover Publications, 2002). al-Jīlāwī, N.R.M., Ibn al-Qalānisī: Sīratuhuwa-manhajuhufīkitābihi (DhayltarīkhDimashq)(Baghdad, 2008). Haji Khalifa, Kashf al-ẓunūn ‘an asāmī al-kutubwa-al-funūn, Beirut, Dar al-Ihya al – Turath al-Arabi, Al-Qifti, Ta'rikh al-hukama,ed.Julius Lippert,Leipzig, 1903. Al-Qirmani, Ahmad Ibn Yusuf. Akhbar al-Duwalwa-Athar al-awal fi al-Tarikh. Edited by Ahmad Ou†ay† and FahmiSa'd. Beirut: 'Alam al-Kutub, 1992. al-Ṣafadī, Khalīl Ibn Aybak, al-wafi bi al-wafayat, 30 vols., eds. Hellmut Ritter, et al., Wiesbaden, Beirut 1962 – 2010. Al Samir, Faisal, Al-Dawla al Hamdaniya fi Mosul waHalab, Baghdad, 1970. Sibt ibn al-Jawzi, Yusuf ibn Abdullah, Mir’at al-zaman, Hyderabad, 1951. Stanford, Michael, A Companion to the Study of History, Blackwell, 1994. Al-Maqrizi, Taqi al-Din Ahmad, Al-Mawāiẓwa al-itibārfī dhikr al-khiṭaṭwa’l-āthār, ed. A.F. Sayyid, 5 vols, London, 2002–2004. Al-Munajjed, Salahuddin, Mu'jam al-Muwarrikhin al Dimashqiyin, Beirut, Dar al-Kutub al-Jadida, 1978. Mustafa, Shakir, Tarikhal Arabi WalMuwarrikhun, Beirut, Dar El-IlmLilmalayin, 1978. Yāqūt al-Hamawī, ibn-'Abdullah al-Rūmī, Mu'jam al-udabā, Tehran, Sorush, 1381sh. Al-Yunini, DhaylMirat al-Zaman fial-Ta'rikh al-A'yan, Hyderabad, 1954-61.
کتابشناسی
ابن آبیک، ابو بکر الدواداری، الدرة المضیئة فى أخبار الدولة الفاطمیة، القاهرة، المعهد الألمانى للآثار الإسلامیة، 1961.
ابن اثیر جزری،الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385ﮬ/ 1965م.
ابن تغرى بردى جمال الدین أبو المحاسن، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهرة، مصر، وزارة الثقافة، 1383ﮬ / 1963م.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1363ش.
ابن خلکان، أحمد بن محمد بن أبى بکر، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، به کوشش إحسان عباس، بیروت، دارصادر، 1972م.
ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، ذیل طبقات الحنابلة، بیروت، دار‌المعرفة، بی تا.
ابن شاکر کتبى، احمد، عیون التواریخ، به کوشش حسام الدین المقدسى، قاهرة، مکتبة النهضة.
ابن الشحنة، ابى الفضل محمد، الدر المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، به کوشش عبدالله محمد الدرویش، دمشق، دارالکتاب العربی، 1984م.
ابن عدیم، عمر بن احمد، زبدة الحلب من تاریخ حلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، دار الکتاب العربی،1425ﮬ.
ابن عساکر، ابی القاسم علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبدالله الشافعی، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها، بهکوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ﮬ.
ابن عماد، عبدالحی بن احمد حنبلی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، به کوشش عبد القادر الأرناؤوط و محمود الأرناؤوط، دار ابن کثیر، 1406ﮬ /1986م.
ابن الفوطی کمال الدین ابی الفضل عبد الرزاق ابن احمد،مجمع الاداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمد الکاظم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374ش.
ابن قاضى شهبة بدر‌الدین أبو‌الفضل محمد بن أبى بکر، الکواکب الدریة فى السیرة النوریة تاریخ السلطان نور الدین محمود، رمضان 2014م.
ابن قلانسی، حمزة بن اسد، ذیل تاریخ دمشق، به کوشش سهیل زکار، دمشق، دارحسان، 1403ﻫ.
ابن کثیر، إسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، مکتبة المعارف، 1410ﮬ/1990م.
ابو شامة، عبد الرحمن بن اسماعیل، الروضتین فی اخبار الدولتین (النوریة و الصلاحیة(، به کوشش ابراهیم شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1422ﮬ.
استنفورد، مایکل، درآمدی بر تاریخ پژوهی، تهران، سمت، 1393ش.
بهرامیان، علی، «ابن‌قلانسی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1370ش.
جیلاوی، ندی عبدالرزاق محمود، ابن القلانسی (سیرته و منهجه فی کتابه ذیل تاریخ دمشق)، دراسة تحلیلیة، بغداد، دارالشوون الثقا‌فیة العا‌مة، 2008م.
حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، به کوشش محمد شرف الدین یالتقایا، بیروت، دار إحیاء التراث العربى، بی تا.
حسن، ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب و مصر و سوریة و بلاد العرب، القاهرة، 1964م.
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام:عهد الخلفاء الراشدین حوادث و وفیات، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ﮬ.
همو، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسه الرساله، 1414ﮬ.
سامر، فیصل، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، الجمهوریة العراقیة،وزارة التعلیم العالی و البحث العلمی، جامعة بغداد، 1970-1973م.
سبط بن جوزی، ابو المظفر یوسف بن قِزْاُوغلی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، حیدرآباد دکن، مطبعة دائرة المعارف العثمانیة، 1370ﮬ/ 1951م.
صفدی، الوافی بالوفیات، ریتر، هلموت(محقق)، دارالنشر فرانز شتاینر، بیروت – لبنان، 1401 ق.
قرمانی، ابو العباس احمد بن یوسف بن احمد الدمشقى، اخبار الدول و اثار الاول فى التاریخ، مطبعة المیرزا عباس التبریزى، 1865م.
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م.
مصطفی، شاکر، التاریخ العربی و المورخون، دراسة فی تطور علم التاریخ و معرفة رجال فی الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۸م .
منجد، صلاح الدین، معجم المورخین الدمشقیّین (و آثارهم المخطوطة و المطبوعة)، بیروت، دارالکتاب الجدید، 1398ﻫ/1978م.
مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار فى ذکر الخطط و الآثار، به کوشش ایمن فواد سید، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامى، 2002م.
ی‍ون‍ی‍ن‍ی، م‍وس‍ی‌بن محمد، ذیل مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، هند، حیدرآباد دکن، مطبعة دائرة المعارف العثمانیة، 1380ﻫ/1960م.
Christie, Niall, “Ibn al-Qalānisī”, Medieval Muslim Historians and the Franks in the Levant, Edited by Alex Mallett, Leiden and Boston, Brill, 2014.
al- Dahhān, Sāmī,“Origin and Development of the Local Histories of Syria”, Historians of the Middle East, ed. by Bernard Lewis and P. M. Holt, Oxford University Press, 1962.
Gibb,H.A.R. The Damascus Chronicle of the Crusades, Extracted and Translated from the Chronicle of Ibn al-Qalanisi, 1932 (reprint, Dover Publications, 2002).