خردگرایی یا نص‌گرایی در البدء و التاریخ
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
خضر پورعبادی
1
(ندارد)
یونس فرهمند
2
(ندارد)
کلید واژه: ابن طاهر مقدسی, تاریخ‌نگاری اسلامی, خردگرایی, نص‌گرایی, نقد اخبار تاریخی,
چکیده مقاله :
برخی از محققان،مطهَّر بن طاهر مَقْدِسی (د. پس از 355هـ) مؤلف کتاب البدء و التاریخ را خردگرا و معتزلی دانسته اند و برآن‌اند که البدء کتابی است تاریخی- فلسفی، زیرا نمونه‌های خردگرایی در اینکتاب از نظر ظاهری و کمّی قابل توجه است؛ به‌علاوه مقدسی از واژه عقل در استدلال‌های کلامی چون اثبات مباحث نبوت و شریعت و در تحلیل مضامین اخبار تاریخی فراوان استفاده کرده و هرجا که مناسب دیده، به آراء فلاسفه یونانی و بزرگان خردگرای معتزله استشهاد کرده است. در این مقاله، پس از بررسی مباحث معرفت‌شناسی، فلسفی و روش نقد اخبار او در کتاب مزبور، این پرسش را مطرح می سازد که خردگرایی و استدلال های عقلانی مقدسی چه جایگاهی در نقد گزارش‌ها و اخبار تاریخی کتاب دارد؟ سرانجام، بدین پاسخ دست یافته که مقدسی برخلاف پندار عموم محققان پیوسته میان دو جریان عقل‌گرایان و نص‌گرایان در تردید و تردّد است؛ از این رو، به رغم تأکیدهای مکرر بر عقل گرایی گزارش های تاریخی وی تفاوت بایسته‌ای با دیگر نوشته های روایی-تاریخی هم‌عصر خود ندارد.
Some scholars have considered al-Makdisī (ca.355 H.), the author of Al-Bad wa l- Tarikh, as a “rationalist” and a mu’tazili.That is because of the examples of rationalism in Al-Bad are appearing significant and bold. Al-Makdisī has used the term “rationale” in verbal deductions such as proofs of prophecy and Sharia, analysis of historical reports, and when seen fit, has quoted Greek philosophers and great mu’tazilisscholars. After studying his methods of epistemology, philosophy, and reviewing reports in the aforementioned book, the present author has posed the question of where rational deductions of al-Makdisīstand in reviewing historical reports. Finally, the author has come to the conclusion that contrary to other scholars’ opinion, al-Makdisī is unsure and insecure amid two currents of rationalism and textualism. Therefore, in spite of frequent insistence on rationalistic views, the historical reports of al-Makdisī are actually not different from other historical-narrative texts of his time.
ابوزید، نصر حامد، الإتجاه العقلی فی التفسیر، دراسة فی قضیة المجاز فی القرآن عند المعتزلة، بیروت، المرکز الثقافی العربی، 1996م.
اولیری، دی لاسی، الفکر العربی و مرکزة فی التاریخ، ترجمه اسماعیل البیطار، بیروت، دارالکتاب الغبانی، 1972م.
ثعالبی نیشابوری، عبد الملک [حسین بن محمد]، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تهران چاپ اسدی، 1963م [افست از روی چاپ پاریس 1900م].
جوزجانی، عثمان بن محمد، طبقات ناصری، تحقیق و تصحیح عبدالحی حبیبی، کابل، مطبعه دولتی کابل ،1343- 1325ش، ج2 .
حسن، علی بکر، الطبری و منهجه فی التاریخ، قاهرة، دار غریب، 2003 م.
خلیل، خلیل احمد، العقل فی الاسلام، بیروت، دار الطلیعة، 1993م.
روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام، ترجمه دکتر اسدالله آزاد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1366ش.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، مقدمه بر کتاب: مقدسی، ابو نصر مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر آگه، چاپ اول 1374ش.
فاخوری، حنا، تاریخ الفلسفة العربیة، بیروت، دار الجیل، 1993م، ج 2.
کردعلی، محمد، «مطبوعات و مخطوطات کتاب البدء و التاریخ»، مجله المقتبس، مجلد 3، 1326/ 1908م، صص 219- 320.
متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
مقدسی، مطهر بن طاهر، کتاب البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1899 -1901م، 6جلد.
همو، کتاب البدء و التاریخ، قاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، 6 جلد (افست از روی چاپ کلمان هوار، پاریس، 1899 -1901م).
نشار، علی سامی، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام ،ج 1، قاهرة، دار المعارف، 1995م.
M.G. Morony, “BAD WA AL-TA’RĪKH”, Encyclopædia Iranica, S. V, University of California, Los Angeles.
Tarif Khalidi, Mu’tazilite Historiography: Maqdisī's Kitāb al-Bad’a wa al, Ta’rīkh, Journal of Near Eastern Studies, Vol.35, No.1 (Jan., 1976), pp.1-12.