مزدوران مسیحی و نقش آنان در حکومت مرینیان (591-869ﻫ)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
سید حسن مهدیخانی سروجهانی
1
(دانش‌آموخته دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، ایران)
هادی عالم زاده
2
(استاد دانشگاه آزاد اسلامى، واحد علوم و تحقیقات، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، تهران، ایران)
یونس فرهمند
3
(استادیار دانشگاه آزاد اسلامى، واحد علوم و تحقیقات، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، تهران، ایران)
کلید واژه: مرینیان, مسیحیان اندلس, مزدوران مسیحی, مرتزقه, گارسیا بن انطون,
چکیده مقاله :
مرینیان که در اندلس درگیری های مستمری با مسیحیان داشتند، بنا بر گزارش های مورخان مسلمان، به وفور نیروهای مزدور مسیحی را در جنگ ها و نیز در برخی دیگر از امور دیوانی و حکومتی به کار می گرفته اند. این پژوهش بر آن است تا با بررسی و تحلیل این گزارش ها، به دلایل و علل استخدام مسیحیان توسط مرینیان بپردازد و با تبیین نقش و جایگاه آنان در حکومت مرینی، تأثیر آنها را در حوادث این دوره ارزیابی نماید. مرینیان از یک سو به سبب بی اعتمادی به بربرها و اعراب، و از دیگر سو به علت نیازشان به مهارت‌های جنگی مسیحیان ، با اعطای امتیازات ویژه، آنها را در امور سپاه و دربار به خدمت گرفتند. این مزدوران با ارائه خدماتی چون شرکت در نبردها، محافطت از سلطان و سرکوبی مخالفان به تدریج به جایگاه مهمّی در حکومت مرینی دست یافتند و درواقع با نفوذ در دربار و دخالت در منازعات میان شاهزادگان، زمینه ساز ضعف و انحطاط و سرانجام فروپاشی مرینیان شدند.
Many historical reports indicated that the Marīnids were in conflict with Christians in Islamic Andalusia Crusades.However, some Islamic historians have referred to the presence of Christian mercenaries in the Marinid government. The present research aims to analyze these reports and addresses the reasons for employment of those mercenaries as well as their role, status and influence on the Marinid government have been clarified. The Marinids included Christian mercenaries in their special forces for their military skills and also as the Marinids did not trust Arabs and Berbers. Christian mercenaries gained the Marinids' trust and influenced their court and government. Finally, they contributed to the decline of the Marinid dynasty by their intervention in the conflicts among the Marinid princesses. Therefore, they paved the way for the Christian governments in Maghrib. Keywords: the Marinids, Andalusia Christians, Christian mercenaries, mercenaries, Garcia bin Anton, Fez. References al-Aradjī, Niḍāl Muayyid, al- Dawala al- Marīniyya Alā ahd al- Sulṭān Yūsuf bin Yaūb l- Marīnī, Abd al- Wāḥid Dhannūn (as Superviser), Madjlis kulliyya al- Tarbiyya- Djāmia l- Mawṣil, 2004 AD/ 1425 AH. Askari, Ali Baba, “Ārāgūn”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol. 1, Tehran, Center For The Great Islamic Encyclopedia, 2003/ 1382. Ayati, Muhammad Ibrahim, Andalus, University of Tehran, 1984/ 1363. al- Bakrī, Abū Ubayd, al- Masālik wal mamālik, (Unw.), Dār al- Maghrib al- Islāmiyya, 1992/ 1370. Bargnaysi, Kazem, “Ibn Abī al- Alā”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol. 2, Tehran, Center For The Great Islamic Encyclopedia, 2003/ 1382. Djūzīf, Nasīm Yūsuf, Udwān al- ṣalībī alā Miṣr( Hazīmat Lūīs al- tāsa fī al- Manṣūra wa Fārskūr), Beirut, Dār al- Nahḍat al- Arabiyya, 1981/ 1359. Fāiza Kilās, “al- Djaysh ind al- Mūwaḥḥidūn”, Dirāsāt al- tarīkhiyya, Ladjna kitāba tarikh al- Arab bi- djamia-yi Dimashḳ, No. 32-31, 1989/ 1367. Farahmand, Younes, “Tidjārat dar daryā-yi Midītaranih: Barrisi-yi Muāhidāt-i tidjāri-yi Abū al- Ḥasan wa Abū Anān Marīnī bā dawlat-hā-yi Masīḥī”, Journal of History & Civilization of Islamic Nation, Vol. 8, No. 15, Tehran, Spring & Summer 2012/ 1391. Fargues, Philippe, Youssef Coubage, al- masīhiyyūn wa al- yahūd fī al- tarikh al- islāmī al- Arabī wa al- Turkī (Chrétiens et juifs dans l'islam arabe et turc),trans. Bashīr al- sibāʿī, Cairo, Sīnā li- Nashr, 1994/ 1372. Hamawī, Yāḳūt, Mudjam al- buldān, Beirut, Dārṣādir, 1995 AD/ 1415 AH. Harakat, Ibrahim, “al- Djaysh al- Maghribī fī ahd-i banī Marīn”, King Abdul-Aziz Al Saoud Foundation for Islamic Studies and Human Sciences, No. 8, Rabat, 1982/ 1360. Ḥarīrī, Muḥammad Isā, Tarikh al- Maghrib al- Islāmī wa al- Andalus fī al- aṣr al- Marīnī, Dār al- Ḳalam li- Nashr wa al- Tawzī, Kuwait, 1987 AD/ 1408 AH. Ibid, al- Maghrib Ibar al- Tarikh, (part II), Dār al- Ḥadīth, Dār al- Bayḍā, 2004/ 1382. al- Ḥulal al- Mawshiyya fī dhikr al- akhbār al- Marrākushiyya, Revised by Allūsh, Rabāṭ al- Fatḥ, 1936/ 1314. Ibn Abī Zar, Abū al- Ḥasan Alī b. Abdullāh al- Fāsī, al- Anīs al- Muṭrib bi- rawḍ al- ḳirṭās fī akhbār mulūk al- maghrib wa- tarikh madīnat fās, Rabat, Dār al- Manṣūr li-ṭibāat wa al- Warrāḳa, 1972/ 1350. Ibid, al- Dhakhira al- saniyya fī Tarikh al- dawal al- Marīniyya, Rabat, Dār al- Manṣūr li-ṭibāat wa al- Warrāḳa, 1972/ 1350. Ibn Khaldūn, Abd al- Raḥmān Muḥammad, al- Ibar wa dīwan l- mubtadi wa al- Khabar fī tarikh al- Arab wa al- Adjam wa al- Barbar wa- man āṣarāhum min zawī al- sulṭān al- akbar, Revised by Khalīl Shaḥāda, Beirut, Dār al- Fikr, (2nd ed.), 1988 AD/ 1408 AH. Ibid, Muḳaddama, Beirut, Dār al- Fikr, (2nd ed.), 1988 AD/ 1408 AH. Ibn al- Khaṭīb, Lisān al- Dīn, al- iḥāṭa fī akhbār Gharnāṭa, Revised by Muḥammad Abdallāh Anān, Cairo, Maktaba al- Khāndjī, 1973 AD/ 1392 AH. Ibid, Nufāḍat al- djirāb fī ulālat al- ightirāb, Revised by Aḥmad Mukhtār Ibādī, Dār al- Kutub al-Arabī, (Und.). Ibn Marzūḳ Tilimsānī, Muḥammad, al- Musnad al- ṣaḥīḥ al- ḥasan fī maāthir mawlānā Abī al- Ḥasan, Revised by María Jesús Viguera & Maḥmūd Būiyād, Algeria, al- Shirkat al- Waṭaniyya lil- nashr wa tawzī, 1981 AD/ 1401 AH. Idrīsī, Abū Abdallāh Muḥammad b. Muḥammad Abdallāh, Nuzhat al- mushtāḳ fī khtirāḳ al- āfāḳ, Beirut, Ālam al- kutub, 1989 AD/ 1409 AH. Inān, Muḥammad Abdallāh, Tarikh dawlat islāmī dar Andalus, trans.Abdalmuhammad Ayati, Tehran, keyhanbook, 1992/ 1380. Julien, Charles-André, Taʾrikh al- Ifrīḳiyyā al- Shumāliyya (Histoire de l'Afrique du Nord: Tunisie, Algérie, Maroc), Revised by Muḥammad Mazālī & al- Bashīr b. Salāma, Vol. 2, al- Dār al- Tūnisiyya lil- nashr, (Und.). al- Ḳādirī Būtshīsh, Ibrāhīm, “al- Djāliyāt al- Masīḥiyya bil- Maghrib al- Islāmī khilāl aṣr al- Mūwaḥḥidūn”, al- Idjtihād, No. 28, Beirut, 1995 AD/ 1416 AH. Ḳalḳashandī, Abū al- Abbās Aḥmad b. Alī Ṣubḥ al- asha fī ṣināat al- inshā, Revised by Nabīl Khālid al- Khaṭīb, Dārā al- kutub al- Ilmiyya, Cairo, 1987 AD/ 1407 AH. Kharrāzī, Badia, Tarikh al- Kanīsa al- Naṣrāniyya fi al- Maghrīb l- Aḳṣā, Rabat, 2007 AD/ 1428 AH. Khūsī al- Yamānī, “al- Kitāb al- Masīḥiyya fī khidma al- mulūk al- Maghāribiy”, trans. Ahmad Madinh, Dawat al- Ḥaḳḳ, Vol. 19, No. 5, 1978/ 1356. Le Tourneau, Roger, Fās fī aṣr-i banī Marīn, trans. Nicola Ziadeh, Beirut, Maktaba Lubnān, 1967/ 1345. Madjdī Yāsīn Abd al- Āl, Abdullāh Salām, al-Alāḳāt al- tidjariyya bayn duwal-i banī marīn wa al- Djumhūriyyāt al- Iyṭāliyya (Djinawa- Bīzā- al- Bunduḳiyya), PhD Thesis, Egypt, Zagazig University, Kulliyya al- Ādāb, 2005/ 1383. Maḳḳarī Tilimsānī, Aḥmad, Nafḥ al- Ṭīb, Revised by Iḥsān Abbās, Beirut, 1968 AD/ 1388 AH. Mármol,Carvajal, Ifrīḳiyyā (Descripcion general de Affrica), trans. Muḥammad Ḥadjdjī & Ākharūn, Rabat, Maktaba al- Maārif, 1984/ 1362. Manūnī, Muḥammad, Waraḳāt an Ḥaḍāra al- Marīnīyyin, , Kulliyya al- Ādāb (Rabat), Dār al- Bayḍā, 2000 AD/ 1420 AH. Mūnis, Ḥusayn, Tarikh wa tamaddun-i Maghrib, trans. Hamid Reza Sheykhi, Tehran, Samt, 2011/ 1390. Nishāṭ, Muṣṭafā, “Djawānib min al- Dīmu-ghirafiyya (Demographically) l- tarikhiyya lil- Yahūd wa al- Naṣārā”, Kanānīsh, No. 1, Oujda, King Abdul-Aziz Al Saoud Foundation for Islamic Studies and Human Sciences, 1989/ 1367. Numayrī, Ibn al- Ḥadjdj, Fiyḍ al- ibāb wa Ifāḍat Ḳidāḥ al- ādāb fī ḥarika al- saīda alā ḳusanṭīna wa al- Zāb, Revised by Muḥammad b. Shaḳrūn, Beirut, Dār al- Gharb al- Islāmī, 1990/ 1368. Salāwī, Aḥmad b. Khālid Naṣirī, al- Istiḳṣā li- akhbār duwal al- Maghrib al- Aḳṣā, Revised by Muḥammad Hadjdjī, Ibrāhīm Bū Ṭālib & Aḥmad Tawfīḳ, Manshūrāt wizārat al- thaḳāfat wa al- Itiṣāl, (Unw.), 2001/ 1379. Tāzī, Abd al- Hādī, Tarikh al- Dīblūmāsī lil- Maghrib, Hayat al- āmmat li- maktaba al- Iskandariyya, 1988 AD/ 1408 AH. Umar Mūsā, Izza al- Dīn, Dawlat Mūwaḥḥidūn dar gharb-i djahan-i Islām, trans. Sadegh Khorshah, Research Institute of Hawzah & University, 2002/ 1381. Umarī, Shahāb al- Dīn Aḥmad b. Faḍl Allāh, Masālik al- Abṣār wa mamālik al- amṣar, Revised by Ḥamzah Aḥmad Abbās, Abu Dhabi, al- Madjma al- Thaghāfī, 2002/ 1380. Wazzān, Ḥasan b. Muḥammad, Ifrīḳiyyā, trans. Muḥammad Ḥadjdjī & Muḥammad al- Akhḍar, Beirut, Dār al- Gharb al- Islāmī, 1983/ 1361.
آیتی، محمدابراهیم، آندلس، دانشگاه تهران، 1363ش.
ابنابیزرع، أبوالحسن علی بن عبدالله الفاسی، الأنیس المطرببروضالقرطاسفیأخبارملوکالمغربو تاریخمدینة فاس، الرباط، دارالمنصور للطباعة و الوراقة، ١٩٧٢م.
همو، الذخیرةالسنیةفیتاریخالدولةالمرینیة، الرباط، دارالمنصور للطباعة و الوراقة، ١٩٧٢م.
ابنالخطیب، لسانالدین، الإحاطة فی أخبار غرناطة، تحقیق محمد عبدالله عنان، ط2، القاهرة، مکتبة الخانجی، 1973م.
همو، نفاضة الجراب و علالة الاغتراب، به کوشش احمد مختار عبادی، قاهرة، دارالکتب العربی، بیتا.
ابنخلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون العبر دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، ط الثانیة، 1408ﮬ/1988م.
همو، مقدمه، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، ط الثانیة، 1408ﮬ/1988م.
ابنمرزوق تلمسانی، محمد، المسند الصحیح الحسن فی مآثر و محاسن مولانا ابی الحسن، به کوشش ماریا خیسوس بیغیرا، به کوشش محمود بوعیاد، الجزایر، الشرکه الوطنیة للنشر و التوزیع، 1401ﮬ/1981م.
الادریسی، ابوعبدالله محمد بن محمد بن عبداللّه، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، عالم الکتب، 1409ﮬ..
الأعرجی، نضال مؤید،الدولة المرینیة علىعهدالسلطانیوسفبنیعقوبالمرینی، بإشراف الدکتور عبدالواحد ذنون طه، مجلس کلیـة التربیـة – جامعة الموصل، ١٤٢٥ھ/ ٢٠٠٤م.
برگنیسی، کاظم، «ابن ابی العلاء»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج2، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
البکری، ابوعبید، المسالک و الممالک، بیجا، دارالغرب الاسلامی، 1992م.
تازی، عبدالهادی، تاریخ الدیبلوماسی للمغرب، الهیئة العامة لمکتبة الاسکندریة، 1408ﻫ/1988م.
جوزیف، نسیم یوسف، العدوان الصلیبی علی مصر (هزیمه لویس التاسع فی المنصورة و فارسکور)، بیروت، دارالنهضة العربیة، ۱۹۸۱م.
جولیان، شارل اندری، تاریخأفریقیاالشمالیـة، تحقیق، محمد مزالی و البشیر بن سلامة، ج٢، الدار التونسیة للنشر، بی تا.
حرکات، ابراهیم، «الجیش المغربی فی عهد بنیمرین»، مجلةکلیةالادابو العلوم الانسانیة، العدد8، الرباط، 1982م.
همو، المغرب عبر التاریخ، الجزء الثانی، دارالحدیث، دارالبیضاء، 2004م.
حریری، محمد عیسی، تاریخ المغرب الاسلامی و الاندلس فی العصر المرینی، دارالقلم للنشر و التوزیع، کویت، 1408ﮬ .
حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دارالصادر، 1995م.
خرازی، بدیعه، تاریخ الکنیسة النصرانیة فی المغرب الاقصی، رباط، 1428ﮬ /2007م
خوسی الیمانی، «الکتائب المسیحیة فی خدمة الملوک المغاربة»، ترجمه احمد مدینه،دعوة الحق، سال 19، ش 5، 1978م.
سلاوی، احمد بن خالد ناصری،الإستقصاءلاخبارالدولالمغربالأقصی، به کوشش محمد حجی، ابراهیم بوطالب و احمد توفیق، منشورات وزارة الثقافة و الاتصال، بی جا، 2001م.
عسکری، علی‌بابا، «آراگون»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
عمرموسی، عزالدین، دولت موحدون در غرب جهان اسلام، ترجمه صادق خورشا، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1381ش.
عمرى، شهاب الدین احمد بن فضل اللّه، مسالک الابصار و ممالک الامصار، به کوشش حمزة احمد عباس، ابوظبی، المجمع الثقافی، 2002م.
عنان، محمد عبداللّه، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، سازمان انتشارات کیهان، 1371ش.
فارج، فلیپ و یوسف کرباج، المسیحیون و الیهود فی التاریخ الاسلامی العربی و الترکی، ترجمه بشیر السباعی، القاهرة، سینا لنشر، 1994م.
فایزه کلاس، «الجیش عند الموحدین»، دراسات تاریخیه، لجنة کتابة تاریخ العرب بجامعة دمشق، العدد 31 و 32، 1989.
فرهمند، یونس، «تجارت در دریای مدیترانه: بررسى معاهدات تجاری ابوالحسن و ابوعنان مرینی با دولتهای مسیحی»، مجلهتاریخوتمدناسلامی، سال 8، ش 15، تهران، بهار و تابستان 1391ش.
القادری بوتشیش، إبراهیم، «الجالیات المسیحیة بالمغرب الإسلامی خلال عصر الموحدین»، الاجتهاد، العدد 28، بیروت، 1416ﮬ .
القلقشندی، ابوالعباس احمد بن علی، صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، شرح و تعلیق نبیل خالد الخطیب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1407ﮬ/1987م.
لوتورنو، روجیه، فاس فی عصر بنیمرین، ترجمه نقولازیادة، بیروت، مکتبة لبنان، 1967م.
مارمول، کرفجال (کربخال)، إفریقیا، ترجمة عن الفرنسیة محمد حجی و آخرون، الرباط، مکتبة المعارف، 1984م.
مجدی یسن عبد العال، عبداللّه سلام، العلاقات التجاریة بین دولة بنی مرین و الجمهوریات الإیطالیة (جنوة- بیزا - البندقیة)، رسالة لنیل درجة الدکتوراه، مصر، جامعة الزقازیق، کلیة الآداب، 2005م.
مجهول المولف، (تألیف 783ﻫ)، الحلل الموشیّة فی ذکر الخبار المراکشیّة، تحقیق، علوش، رباط الفتح، 1936م.
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388ﮬ /1968م.
منونی، محمد، ورقات عن حضارة المرینیین، کلیة الآداب بالرباط، دارالبیضاء، 1420ﮬ /2000م.
مونس، حسین، تاریخ تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، تهران، سمت، 1390ش.
نشاط، مصطفی، «جوانب من الدیمغرافیة التاریخیة للیهود و النصاری»، کنانیش، العدد1، وجده، منشورات کلیة الآداب و العلوم الانسانیه، 1989م.
نمیری، ابن الحاج، فیض العباب و افاضة قداح الآداب فی الحرکة السعیدة الى قسنطینة و الزاب، تحقیق محمد بن شقرون، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1990م.
وزّان، حسن بن محمد، إفریقیا، ترجمه عن الفرنسیة محمد حجی و محمد الاخضر، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1983م.