نقش ایرانیان در رونق تجاری جزیرة العرب در سده‌های سوم تا ششم هجری /نهم تا دوازدهم میلادی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
کلید واژه: تجار ایرانی, بنادر خلیج فارس, بنادر دریای سرخ, بازرگانی حجاز,
چکیده مقاله :
موقعیت ویژه جغرافیایی جزیرة العرب، نظر ایرانیان را برای تجارت سودآور به خود جلب کرده و با سلطه بر شهرهای ساحلی و گلوگاه‌های تجاری و آگاهی از رموز بازرگانی و نیز مهارت کافی در دریانوردی و کشتیرانی، تجارت شبه جزیره را در دست گرفته بودند؛ از سوی دیگر وسعت ایران، فراوانی مواد معدنی و شرایط اقلیمی مناسب، زمینه کشت محصولات متنوع و فراوان کشاورزی و تولیدات صنعتی را برای صدور به نواحی دیگر از جمله شبه جزیره فراهم می‌کرد و موجب رونق بازاهایش می‌شد. در این مقاله سهم چشم‌گیر ایرانیان در تجارت حجاز و شکوفایی شهرهای این سرزمین در سده‌های سوم تا ششم هجری/ نهم و دوازدهم میلادی و مستنداً تبیین شده است
Geographical situation of Arabian Peninsula induced the Iranians to benefit from a lucrative trade. They took over the trade in the peninsula by controlling the coastal cities and marine bottlenecks, as well as being aware of the trading rules and competent in seamanship. Furthermore, the vast area of Iran along with a plenty of minerals and favorable climatic conditions facilitated the cultivation of various products and manufacture of industrial goods for export to different regions, including Arabian Peninsula and led to having a prosperous market. In this paper the contribution of Iranians in the Arabic Peninsula trade and the development of its cities during 3th to 6th century A.H(9th to 12th AD), will be considered.
کتابشناسی
ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن على بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر- داربیروت، 1385هـ/1965م.
همو، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، 1409هـ/1989م.
ابن بلخى، فارسنامه ابن بلخى، مصحح رستگار فسایى، منصور، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی، 1374ش.
ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار و مکتبة الهلال.
ابن حائک همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، تحقیق اکوع حوالى، محمد بن على، صنعا، مکتبة الارشاد، 1410هـ.
همو، الجوهرتین العتیقتین المائعتین من الصفراء و البیضاء، تحقیق یوسف محمد عبدالله، صنعاء، مکتبة الارشاد، 1424هـ/2003م.
همو، الإکلیل من أخبار الیمن و أنساب حمیر، محمد بن على اکوع حوالى، صنعا، وزارة الثقافة و السیاحة، 1425هـ .
ابن حبیب، ابو جعفر محمد بن امیة، المحبر، الهاشمى البغدادی، مصحح ایلزة لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بى تا.
ابن حوقل، محمد، صورة الأرض، بیروت، دار صادر، 1938م.
ابن خرداذبه، عبید الله بن عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، افست لیدن، 1992م.
ابن رسته، احمد بن عمر، الأعلاق النفیسة، بیروت، دار صادر، 1892م.
ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبرى، مصحح محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1410هـ/1990م.
ابن عبد ربة، أحمد بن محمد ابن عبد ربة الأندلسی، العقد الفرید، مصحح مفید محمد قمیحة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1404هـ.
ابن فضل الله عمرى، احمد بن یحیى، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار تحقیق مسلم، مصطفى/ صالح، ابراهیم/ بارود، بسام محمد/ جبورى، یحیى وهیب/ رؤوف، عماد عبد السلام/ شاذلى، احمد عبدالقا، ابوظبی، المجمع الثقافی.
ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، مصحح یوسف الهادى، بیروت، عالم الکتب، 1416هـ.
ابن مجاور، یوسف بن یعقوب، تاریخ المستبصر تحقیق ممدوح حسن محمد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 1996م.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1955م.
ابن وردى، عمر بن مظفر، خریدة العجائب و فریدة الغرائب، تحقیق انور محمود زناتى، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1428هـ.
ابن هشام، السیرة النبویة، مصحح مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبد الحفیظ شلبى، بیروت، دار المعرفة، بى تا.
ابو ریحان بیرونى، محمد بن احمد، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق پرویز اذکایى، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1380ش.
ابو الفداء، اسماعیل بن على، تقویم البلدان، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 2007م.
ابو على مسکویه، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامى، تهران، سروش، 1379ش.
ادریسى، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی إختراق الآفاق، عالم الکتب، بیروت، 1409هـ.
ازرقى، محمد بن عبد الله، أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، تحقیق رشدى صالح ملحس، بیروت، دار الأندلس، 1416هـ .
ازکوى، سرحان بن سعید، تاریخ عمان، تحقیق عبدالمجید حسیب قیسى، عمان، وزارة التراث و الثقافة، 1426 هـ.
اصطخرى، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، تحقیق محمد جابر عبدالعال حینى، قاهرة، الهیئة العامة لقصور الثقافة، 2004م.
انصارى دمشقى، شمس الدین محمد بن ابى طالب، نخبة الدهر فى عجائب البر و البحر، تهران، اساطیر، 1382ش.
بزرگ بن شهریار رامهرمزى، عجائب الهند برة و بحرة، تحقیق لیت، پیتر انتونى واندر، بیروت، دار و مکتبة بیبلیون، 2009م.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1988م.
ثعالبی، أبو منصور عبد الملک بن محمد بن إسماعیل، ثمار القلوب فی المضاف، ترجمه رضا انزابى نژاد، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، 1376ش.
جاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر، التبصر بالتجارة، تحقیقحسن حسنی عبد الوهاب، الدمشق، دارالکتاب الجدید، 1966م.
حدود العالم من المشرق الى المغرب، مؤلف ناشناخته، مقدمه بارتولد و مینورسکی، تهران، دانشگاه الزهرا، 1372ش.
حمیرى، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار فى خبر الأقطار، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1984م.
خلیفه، مجتبی، تجارت ایرانیان در عصر سلجوقیان، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، 1385ش.
همو، «سرگذشت مردم سیراف در کتاب تاریخ المستبصر ابن مجاور»، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 1384ش.
دینورى، ابو حنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضى، 1368ش.
رازى، احمد بن عبد الله، تاریخ مدینة صنعاء و کتاب الاختصاص، تحقیق عمرى، حسین بن عبدالله، بیروت- دمشق، دارالفکر- دار الفکر المعاصر، 1409هـ.
سیرافى، حسنبن یزید، رحلة السیرافی، تحقیق عبدالله محمد حبشى، ابوظبی، المجمع الثقافیة، 1999م.
سیرافى، سلیمان، سلسلة التواریخ، ترجمه حسین قره چانلو، تهران، اساطیر، 1381ش.
طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1387هـ/1967م.
عماره یمنى، عماره بن على، تاریخ الیمن، تحقیق حسن سلیمان محمود صنعا، مکتبة الارشاد، 1425هـ.
فاسى، محمد بن احمد، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، ترجمه محمد مقدس، تهران، نشر مشعر، 1386ش.
قزوینى، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دار صادر، 1998م.
فاکهى، محمد بن اسحاق، أخبار مکة فى قدیم الدهر و حدیثة، تحقیق عبد الملک ابن دهیش، مکة مکرمة، مکتبة الاسدی، 1424هـ.
متز، آدام، تمدن اسلامی، ترجمه علیرضا ذکاوتی فراگزلو، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1388ش.
مسعودی، أبوالحسن على بن الحسین بن على، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق یوسف اسعد داغر، قم، دار الهجرة، 1409هـ.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، بیروت، دار صادر، بی تا.
منجم، إسحاق بن حسین، آکام المرجان، تحقیق سعد، فهمى، بیروت، عالم الکتب، 1408هـ.
ناصر خسرو قبادیانى، سفرنامه ناصر خسرو، تهران، انتشارات زوار، 1381ش.
نرشخى، أبوبکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه أبو نصر أحمد بن محمد بن نصر القباوى، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، مصحح محمد تقى مدرس رضوى، تهران، توس، 1363ش.
یاقوت حموى، یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.
یعقوبى، ابن واضح، البلدان، تحقیق ضناوى، محمد امین، بیروت، دار الکتب العلمیة،1422هـ.