جایگاه شهرهای ابهر، زنجان و سلطانیه در نظام تقسیمات جغرافیایی اداری ایران دوره اسلامی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

مهسا فیضی ¹ , فیروز مهجور ²

1 - دانش‌آموخته دکتری باستان شناسی، دوره مشترک دانشگاه تهران و دانشگاه لیون دو فرانسه، تهران، ایران
2 - استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1400/07/02 تاریخ پذیرش : 1400/11/15 تاریخ انتشار : 1400/12/21

کلید واژه: تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران, جغرافیای تاریخی زنجان, ابهر, سلطانیه, ولایت خمسه,

چکیده مقاله :

ابهر، زنجان و سلطانیه شهرهایی کهن در شمال غرب ایران اند که در منابع دوره اسلامی درباره انتساب آن‌ها به هریک از ایالت های این منطقه از ایران ، به ویژه ایالت های جبال/ عراق عجم و آذربایجان، گزارش هایی گونه گون و گاه آشفته دیده می شود. این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع مکتوب جغرافیایی و تاریخی و یافته های باستان شناختی، به بررسی جایگاه این شهرها در نظام تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران دوره اسلامی بپردازد. یافته ها نشان می دهد که شهرهای ابهر و زنجان در قرون اولیه اسلامی جز در سده چهارم هجری، از شهرهای ناحیه جبال به شمار می رفتند و استقرارهای منطقه شرویاز از نظر اداری منتسب به یکی از این دو شهر بود. در اوایل سده هشتم هجری، ناحیه شرویاز با افزایش استقرارها و شکل گیری شهر سلطانیه، در جایگاه پایتخت عراق عجم، هویت اداری مستقلی یافت. با افول شهر در سده دهم، سلطانیه روستایی کم اهمیت گاه جزو عراق عجم و گاه آذربایجان به شمار می رفت. در اوایل سده سیزدهم ﻫجری، با شکل گیری ولایت خمسه به کرسی زنجان، سلطانیه، همچنان روستایی وابسته به زنجان بود و ابهر نیز ناحیه ای مستقل از زنجان اما جزو همین ولایت بود.

چکیده انگلیسی:

The Zanjan-Abhar plain is one of the most important region in the north western of Iran. However, now, it remains as an unknown place historically and archaeologically. This paper aims to examine the position of citis suited in the grand Abhar-Zanjān plain in the system of administrative division in Iran from the Early Islamic to the Qajar period. The results show that Zanjān and Abhar towns were considered sometime in Jebāl province, sometime in Deilam and sometime in Azarbaījān. In the 8th A.H century, by the construction of Sultāniyya in Sharouyaz, it became as seasonal capital of the Ilkhan with an independent administrative identity and distinguished city from Abhar and Zanjān. In early 10th A.H century and with the decline of Sultāniyya, its position reduced to a village in Jebāl or sometimes in Azarbaījān, affiliated to Zanjān and by the end of 13th A.H. century was a village depended to khamseh province.   

منابع و مأخذ:

ابن­حوقل، محمد بن حوقل‏، صورة الأرض، بیروت‏، دار صادر، 1938م.

ابن­خردادبه، عبیدالله­بن عبدالله‏، المسالک و الممالک، بیروت‏، دار صادر، 1992م.

ابن­رسته، احمدبن عمر، الأعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قرچانلو، تهران، امیرکبیر، 1365ش.

ابن­ندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست للندیم، به­کوشش رضا تجدد، تهران، چاپ افست مروی، 1973م.

ابوالفداء، تقویم­البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.

اشترویس، یوهان، سفرنامه یوهان اشترویس، ترجمه ساسان طهماسبی، تهران، نشر مجمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک، 1395ش.

ادیب­الممالک، عبدالعلی­خان مراغه­ای، دافع­الغرور، ترجمه ایرج افشار، تهران، خوارزمی، ۱۳۴۹ش.

اصطخرى، ابراهیم­بن محمد، مسالک الممالک، بیروت، دار­صادر، 1927م.

اعتماد السلطنه، صدر التواریخ، به تصحیح محمد مشیرى‏، تهران، روزبهان، ۱۳۵۷ش.

افضل ­الملک، افضل­التواریخ، به­تصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361.

اولئاریوس، آدام، سفرنامه اولئاریوس، ترجمه احمد بهپور، تهران، سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363ش.

بغدادی، عبدالمؤمن ابن عبدالحق‏، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنه و البقاع‏، به­کوشش علی­محمد بجاوی، بیروت‏، دارالجیل، 1412م.

تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران، نشر نیلوفر، 1390ش.

تتوی، احمد و آصف­خان قزوینی، تاریخ الفی، به­کوشش غلام­رضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1382ش.

تفضلی، احمد، «شهرستانهای ایران»، شهرهای ایران، جلد 3، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1368ش.

ثعالبی­مرغنی، حسین­بن­محمد، تاریخ ثعالبی: مشهور به غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تهران، نقره، 1368ش.

جیهانی، ابوالقاسم­بن احمد، اشکال العالم، ترجمه علی­بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران، آستان ­قدس رضوی، 1368ش.

حافظ­ابرو، شهاب­الدین عبدالله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به­کوشش خانبابا بیانی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1350ش.

حدود العالم من المشرق الی المغرب، با مقدمه بارتولد، تعلیقات مینورسکی، ترجمه میرحسین شاه، تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه الزهرا، 1372ش.

رهربن، کلاوس مایکل، نظام ایالات در دوره صفوی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش.

دانشیار، مرتضی، «زنجان»، دانشنامه جهان اسلام، ج 21، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1395ش. نسخه اینترنتی: زنجان  rch.ac.ir

دهخدا، علی­اکبر، لغت­نامه، جلد پنجم از دوره چهارده جلدی، تهران، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373ش.

سررشته­دار، میرزاعلى، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخى: سفرنامه سررشته­دار تبریز به تهران (۱۲۸۸ ﻫ)، به­کوشش ایرج افشار، تهران‏، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۸۰ش.

سیف­الدوله، سلطان محمدمیرزا، سفرنامه سیف­الدوله معروف به سفرنامه مکه، به­کوشش علی­اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1364ش.

شاردن، ژان، سفرنامه ژان شاردن، ترجمه اقبال یغمائی، ج5، تهران، توس، 1372ش.

شیروانى، زین­العابدین­بن اسکندر، بستان السیاحه، تهران، کتابفروشی سنایی، بی­تا.

طباطبایی دیبا، میرزانصرالله ناصرالسلطنه، به تصحیح رسول جعفریان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390ش.

طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تاریخ طبری، به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، ج11، بیروت، روائع التراث العربى، 1387ش.

عالی، ابوالفضل، گزارش فصل دوم بررسی و شناسایی حوضه ی آبریز ابهر رود، آرشیو مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان (منتشرنشده)، 1385ش.

فیضی، مهسا، هایده لاله و فیروز مهجور، «بررسی عمارت موسوم به "عمارت سپهربرین" در دشت سلطانیه براساس منابع تاریخی و اسناد تصویری»، دوره 9، شماره 23، زمستان 1398.

همو، چشم­انداز فرهنگی دشت سلطانیه در دوران اسلامی، رساله دکتری، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1397ش.

قدامه­بن جعفر، الخراج و صناعه الکتابه، محقق محمد­حسین زبیدی، بغداد، دارالرشید، 1981م.

قزوینى، زکریابن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت‏، دارصادر، 1998م.

کاررى، جملى، سفرنامه کاررى‏، ترجمه عباس نخجوانى و عبدالعلى کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقى، ۱۳۴۸ش.

کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، به تصحیح مهین همبلی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴ش.

کریستین­سن، آرتور امانوئل، ایران در زمان ساسانیان: تاریخ ایران ساسانی تا حمله اعراب و وضع دولت و ملت در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، کوشش، 1386ش.

کیکاووس میرزا، سفرنامه مکه (مسالک­السالکین)، شانزده سفرنامه حج {صفوی} و قاجاری، به­تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر مورخ – نشر علم، 1395ش.

مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران‏، اطلاعات، 1373ش.

محمدی­ملایری، محمد، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران، توس، 1379ش.

مستوفی­بافقی، محمدمفیدبن محمود، مختصرمفید (جغرافیای ایران­زمین در عصر صفوی)، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات دکتر افشار، 1390ش.

مستوفى­قزوینی، حمدالله، نزهه القلوب، به تصحیح گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.

همو، تاریخ گزیده، بی­نا، بی­جا.

مقدسی، محمدبن احمد، أحسن­التقاسیم فی معرفه­الاقالیم، ترجمه علی­نقی منزوی، ج1، تهران، کومش‏، 1361ش.

مهندس عبدالله، سفرنامه مهندس عبدالله، ترجمه سیروس آرین­پور، تهران، کندوکاو، ۱۳۸۹ش.

مینورسکی، ولادیمیر­فئودروویچ، سازمان اداری حکومت صفوی یا تحقیقات و حواشی و تعلیقات مینورسکی بر تذکره الملوک، ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران، انجمن کتاب-زوار، 1334ش.

مهاجری­نژاد، عبدالرضا، گزارش گمانه زنی جهت تعیین حریم محوطه تپه نور، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان (منتشر نشده)، 1388ش (الف).

همو، گزارش­های کاوش­های فصل اول جمعه مسجد، سلطانیه، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان (منتشر نشده)، 1388ش (ب).

ملک­آرا، سام­بن­محمدقلی، سفرنامه چمن سلطانیه {نسخه خطی}، شماره بازیابی 1188، مرکز اسناد کتابخانه ملی ایران.

ملکی، محمد، سلطانیه در گذر تاریخ، انتشارات دانش زنجان، زنجان، 1390ش.

ناصرالدین‏شاه قاجار، روزنامه خاطرات ناصرالدین‏شاه در سفر دوم فرنگستان‏، به تصحیح فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملى ایران‏، 1379ش.

نوایى، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخى از تیمور تا شاه‏اسماعیل، بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏، تهران، 2536/1356ش.

ودیعی، کاظم، «اداره تقسیمات کشوری ایران»، بررسی­های تاریخی، سال 4، شماره 2 و 3، 1347ش.

یاقوت­حموى، یاقوت­بن­عبدالله‏، معجم­البلدان‏، ج1، بیروت‏، دارصادر، 1995م.

یعقوبى، احمد­بن­اسحاق، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران‏، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.

Alai, C., General Maps of Persia, 1477-1925, Leiden, Boston: Brill, 2010.

Bassett, James, Persia: The Land of the Imams, A Narrative of Travel and Residence, 1871-1885, New York, Scribner, 1886.

Bosworth, C. E. “Zandjān”, the Encyclopedia of Islam, Edited by P.J.Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Vol. XI. Leiden: Brill, 2002.

Idem, “ABHAR,” Encyclopædia Iranica, I/2, pp. 213-214; an updated version is available online at

http://www.iranicaonline.org/articles/abhar-a-small-town-in-the-qazvin-district (accessed on 25 January 2014).

Drouville, G., Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813. Paris, Masson et Yonet, 1828.

Jaubert, P.A., Voyage en Arménie et en Perse, fait dans les années 1805 et 1806, Paris, chez Pélicier et Nepveu, 1821.

Jordanus, the Wonders of the East, Translated by Henry Yule, New York, Burt Franklin, 1963.

Mac­Gregor, C. M. A Contribution towards the Better Knowledge of the Topography, Ethnology, Resources & History of Afghānistān, Central Asia, Part. IV. Calcutta: Office of the Superintendent of Government Print, 1871.

Melville, Ch., “The Mongols in Iran”, The Legacy of Genghis Khan: CourtlyArt and Culture in Western Asia, 1256-1353, Edited by Linda Komarroff, New York, Metropolitan Museum of Art, 2002.

Minorskey, V., Studies in Caucasian History, London, Taylor’s Foreign Press, 1953.

Gyselen, R., “La province sassanide d’Abhar”, Nouvelles données dans les collections des Musées Royaux d’Art et d’Histoire de Bruxelles. Studia Iranica, Peeters Publishers, No. 30, 2001. 

Idem, La Géographie Administrative de l’Empire Sassanide. Les Témoignages Sigillographiques, Vol. I, Res Orientales, Paris, Peeters Publishers, 1989.

Sanson, G., Voyage Ou Relation de l’état Présent Du Royaume de Perse (Etc.), Paris, Cramoisi, 1695.

Soltykoff, Prince Alexis, Voyage en Perse, Paris, L. Curmer, 1851.

Tancoigne, J.M., A Narrative of a Journey into Persia and Residence at Teheran: Containing a Descriptive Itinerary from Constantinople to the Persian Capital, London, W. Wright, 1820.

 

 

Alai, C., General Maps of Persia, 1477-1925, Leiden, Boston, Brill, 2010.

Bassett, James, Persia: The Land of the Imams, A Narrative of Travel and Residence, 1871-1885, New York, Scribner, 1886.

Bosworth, C. E. “Zandjān”, the Encyclopedia of Islam, Edited by P.J.Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs, Vol. XI. Leiden, Brill, 2002.

Idem, “ABHAR”, Encyclopædia Iranica, I/2, an updated version is available online at:

http://www.iranicaonline.org/articles/abhar-a-small-town-in-the-qazvin-district (accessed on 25 January 2014).

Drouville, G., Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813, Paris, Masson et Yonet, 1828.

Jaubert, P.A., Voyage en Arménie et en Perse, fait dans les années 1805 et 1806, Paris, chez Pélicier et Nepveu, 1821.

Jordanus, the Wonders of the East, Translated by Henry Yule, New York, Burt Franklin, 1963.

Mac­Gregor, C.M., A Contribution towards the Better Knowledge of the Topography, Ethnology, Resources & History of Afḳānistān, Central Asia, Part. IV. Calcutta: Office of the Superintendent of Government Print, 1871.

Melville, Ch. “The Mongols in Iran”, The Legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353, Edited by Linda Komarroff, New York, Metropolitan Museum of Art, 2002.

Minorskey, V., Studies in Caucasian History, London, Taylor’s Foreign Press, 1953.

Gyselen, R., “La province sassanide d’Abhar Nouvelles données dans les collections des Musées Royaux d’Art et d’Histoire de Bruxelles”, Studia Iranica, Peeters Publishers, No. 30, 2001.

Idem, La Géographie Administrative de l’Empire Sassanide, Les Témoignages Sigillographiques, Vol. I., Res Orientales, Paris, Peeters Publishers, 1989.

Sanson, G. Voyage Ou Relation de l’état Présent Du Royaume de Perse (Etc.), Paris, Cramoisi, 1695.

Soltykoff, Prince Alexis, Voyage en Perse, Paris, L. Curmer, 1851.

Tancoigne, J.M., A Narrative of a Journey into Persia and Residence at Teheran: Containing a Descriptive Itinerary from Constantinople to the Persian Capital, London, W. Wright, 1820.