نقدی بر گزارش مسعودی از توجه ایرانیان به کعبه در روزگار پیش از اسلام
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
سید حسن مهدیخانی سروجهانی
1
(ندارد)
کلید واژه: مسعودی, ایرانیان و اعراب, ساسان, کعبه, زمزم,
چکیده مقاله :
ابوالحسن علی بن حسین مسعودی(د. 345هـ)، گزارشی را در دو اثر معروفخود، مروج الذهب و التنبیه و الاشراف، آورده که طبق آن ایرانیان باستان، من جمله ساسان بن بابک با هدایایی به زیارت کعبه می‌رفته‌اند. بر اساس این روایت، نام چاه زمزم نیز از زمزمه ایرانیان اقتباس شده است. این مقاله با بررسی نکات اساسی روایت مسعودی، به مقایسه آن با روایاتی که در منابع دیگر درباره تاریخ ایران و تاریخ مکه پیش از ظهور اسلام آمده، می‌پردازد. در این نوشتار معلوم می‌شود خبر توجه ایرانیان به کعبه در دوران پیش از اسلام، در آثار مورخان پیش از مسعودی و مورخانی که پس از وی با دید نقّادی تاریخ را نوشته‌اند، نیامده است، بلکه این روایت، روایتی شاذ است که فاقد اصالت بوده و نشأت گرفته از اندیشه‌های شعوبی‌گرانه ایرانیان در دوران اسلامی می‌باشد.
Abu’al-Hasan ‘Alī ibn Husayn Mas‘ūdī (d. 345 AH), provided a report in his two well-known works (Murūj al-dhahab and al-tanbīhwa’l-ishrāf), indicates that the ancient Iranians, including Sāsān ibn Bābak, went to Ka‘bah to make a pilgrimage and carried gifts. According to this story, name of Zamzam well is derived from the Persian word-zamzam- means whisper. The present study examines significant points of Masudi’s narrative and compares it with those from other sources on history of Iran and Mecca in pre- Islamic period. It is concluded that the report about the Iranians regard to K‘abah in pre- Islamic period had not been mentioned in the works from other historians before Mas‘ūdī and also those who wrote about history from a critical point of view after him. Therefore, the aforementioned narrative is not common and valid and probably emanated from Sho‘ūbīs inIslamic era.
قرآن کریم.
آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان جاهلی، انتشارات طوس، 1374ش.
البتونی، محمد لبیب، سفرنامه حجاز یا الرحلة الحجازیة، ترجمه هادی انصاری، نشر مشعر، 1381ش.
ابن الأثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر - دار بیروت، 1385ق/1965م.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1375ش.
همو، العبر دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى السلطان الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، ط الثانیة، 1408ق/1988م.
ابن قتیبة دینوری، المعارف، أبو محمد عبد الله بن مسلم، تحقیق ثروت عکاشة، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ط الثانیة، 1992م.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدّد، تعلیقات مهین جهان بگلو، انتشارات امیر کبیر، 1366ش.
ابو على مسکویه الرازى، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامى، تهران، سروش، ط الثانیة، 1379ش.
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهرة، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، الموسسة المصریة العامة، 1963م.
احمدامین، فجر الاسلام، قاهرة، مکتبة النهضة المصریة،[بی تا].
اخوان زنجانی، جلیل، «چاه تخت جمشید»، نشریه فرهنگ و هنر«بخارا»، شماره67، مهر و آبان 1387ش.
اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در نخستین قرون اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، جلد اول، انتشارات علمی و فرهنگی، 1364ش.
ازرقى، ابو الولید محمد بن عبد الله، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، به کوشش صالح ملحس، مکة، 1357ق.
الهیاری، فریدون، «تاریخ ساسانی در شاخص‌های تاریخ نویسی اسلامی (طبری، مسعودی، ابن اثیر)»،مجله علمی - پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 26 و27، 1380ش.
امینی، محمد هادی، تاریخ مکه، ترجمه محسن آخوندی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376ش.
بکری، ابو عبید عبدالله، المسالک و الممالک، دار الغرب الاسلامى، بى جا، 1992م.
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، قم، منشورات الشریف الرضی،1380ش.
حسنی، سیدعلی، «جایگاه کعبه در نزد اقوام جاهلی و پیروان ادیان مختلف»،نشریه علوم انسانی «معرفت»، شماره 95، آبان 1384ش.
حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، منشورات دار مکتبة الحیاة، ]بی تا[.
حیدری، اصغر، «ایرانیان در سپیده دم اسلام»، کیهان اندیشه، شماره 70، بی تا.
همو، «حج ایرانیان و زمزمه در کنار آن»،مکتب اسلام، سال 41، شماره 12، بی تا.
حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ط الثانیة، 1995م.
دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعة جمال‌الدین شیال، قم، منشورات الرضى، 1368ش.
رفعت پاشا، ابراهیم، مرآت الحرمین (سفرنامه خجاز و تاریخ و جغرافیای راه‌ها و بقاع متبرکه آن)، ترجمه هادی انصاری، نشر مشعر، 1377ش.
زریاب خوئی، عباس، سیرة رسول الله(ص) از آغاز تا هجرت، سروش، 1388ش.
السباعی، احمد، تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه (1344ق)، ترجمه رسول جعفریان، نشر مشعر، 1388ش.
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخنگاری در اسلام، تهران، سمت، 1375ش.
سهیلی، عبدالرحمن بن عبدالله، الروض الانف تفسیر السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق طه عبدالرؤف سعد، دارالفکر، 1391م.
صفری فروشانی، نعمت اله، مکه در بستر تاریخ، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1391ق.
طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، الطبعة الثانیة، 1387ق/1967م.
فرید وجدی، محمد، دائرةالمعارف القرن العشرین، دارالفکر،[بی تا].
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1389ش.
کریستن سن، آ، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، دنیای کتاب، 1370ش.
گیب، هـ. آ. ر، ادبیات شرح حال‌نویسی در اسلام، از مجموعه مقالات تاریخنگاری در اسلام، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره، 1361ش.
محمودآبادی، سید اصغر، امپراطوری ساسانیان در گزارش‌های تاریخی اسلامی و غربی، اصفهان، انتشارات افسر، 1384ش.
مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین، التنبیة و الإشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوى، القاهرة، دار الصاوی، (افست قم: مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة)، بى تا.
همو،التنبیه و الإشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1365ش.
همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، 1409ق.
همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1374ش.
مطهر بن طاهر المقدسى، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، [بی تا].
ملایرى، محمد مهدى، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، نشر توس، 1379 ش.
همّتی گلیان، عبدالله، «سهیلی و الروض الانف»، نشریه علمی-پژوهشی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 49و50، 1379ش.