پیوند طلسمات و صورتگری در اسلام
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
نگار ذیلابی
1
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
کلید واژه: صورتگری, هنرهای اسلامی, فقه و هنر, سحر, جادو, طلسم,
چکیده مقاله :
حرمت تصویرگری در اسلام یکی از پیش‌فرض‌های مسلم پژوهشگران تاریخ هنرهای اسلامی است. در این پژوهش این پرسش اصلی مطرح است که تصور و ذهنیت مسلمانان نخستین از مبحث تصویر(نقش، تمثال) و به‌طور عام مقوله صورت و صورتگری (حیوانی و انسانی) چه بوده است که بر اساس آن، پرداختن به صورتگری از جانب شارع ممنوع شده بوده است؟ در این نوشتار، بر اساس منابع اصلی نشان داده شده که ذهنیت مسلمانان از تصویر و صورتگری در سده‌های نخستین اسلامی _مسبوق بر ذهنیتی کهن در تمدن‌های ایران و مصر و فلسطین باستان_ عمدتا تصاویری بوده که در جادوگری و طلسمات به‌عنوان یکی از عناصر اولیه به‌کار می‌رفته است؛ بر این اساس، تحریم صورتگری مخالفت با ساحران و طلسم‌کاران بوده است نه به‌معناى ناسازگارى با هنرهاى تجسمى؛ و می‌توان گفت در کنار موضع صریح قرآن در برابر شرک و بت‌پرستی، شکل‌گیری و تداوم آموزه حرمت صورتگری در اسلام با این ذهنیت فرهنگی هم مرتبط بوده است.
Aniconism in Islam is an incontrovertible presumption for the researchers of Islamic arts. The main question of this study is that what the imagination and interpretation of Muslims, in the early centuries, was about figural images which caused aniconism in Islam. The present paper shows that the permanence of the verdict seems to be associated with the cultural conception of magic and talismans which was rooted in the old civilizations such as Iran, Egypt and ancient Palestine. The main hypothesis is that the relation between image-making and the magic and talismans was one of the most important social factors that caused the reaction of Muslim jurists and scholars to the issue and subsequently led to the persistence of aniconism in the middle centuries. Therefore, it can be stated that Islam’s opposition to figural images was not from an aesthetic standpoint but along with the Quran’s stand against polytheists and idolaters, was because of that cultural conception of magic and talisman. References al- Aamāl al- Kāmila lil- Imām Muḥammad Abduh, Revised by Muḥammad ʿAmāra, Beirut, 1979/ 1357. A.Fodor, “The Rod of Moses in Arabic Magic”, in Magic and Divination in Early Islam, ed.Lawrence I.Conrad, The Crownwellpress,2004. Gharawī, Djawād b. Muḥammad, Miftāḥ al- Karāma, Revised by Muḥammad Bāḳir Khāliṣī, Qom, 1419- 1424 AH/ 1998- 2003 AD. Anṣārī, Murtaḍā b. Muḥammad Amīn, al- Makāsib, Qom, 1415- 1420 AH/ 1994- 2000 AD. Arnold, Painting in Islam, Oxford,1928. Baḥrānī, Sayyid Hāshim b. Sulaymān, Madīna Maādjiz al- Aimma al- Ithna Ashar, Qom, 1413 AH/ 1993 AD. Barḳī, Aḥmad b. Muḥammad, al- Maḥāsin, Revised by Djalāl al- Dīn Muḥaddith Urmawī, Qom, 1371/ 1992. Bayhaḳī, al- Sunan al- Kubrā, Beirut, (Und.). Bayhaḳī, Dalail al- Nubuwwa, Revised by ʿAbd al- Muʿṭī Ḳalʿadjī, Beirut, 1985 AD/ 1405 AH. Bible, Early Translation. Bukhārī, Ṣaḥīḥ, Istanbul Ofsted., 1981 AD/ 1401 AH. Burūdjirdī, Djāmi Aḥādīth al- Shia, Qom, 1410 AH/ 1989 AD. Burckhardt, Titus, Hunar Islāmī: Zabān wa Bayān (Art of Islam: language and meaning), trans. Masoud Rajab Nia, Tehran, 1392/ 2013. DāraḲuṭnī, Ilal, Riyadh, 1405 AH/ 1985 AD. Damīrī, Ḥayāt al- Ḥayawān al- Kubrā, Beirut, 1424 AH/ 2004 AD. Ettinghausen, Richard, From Byzantium to Sasanian Iran and the Islamic World, leiden, Brill, 1972. Ettinghausen,Richard, Studies in Muslim Iconography, Washington, 1950. Fāḍil Hindī, Muḥammad b. Ḥasan, Kashf al- Lithām, Qom, 1416- 1424 AH/ 1996- 2003 AD. Fayḍ-i Kāshānī, al- Wāfī, Isfahan, 1406 AH/ 1986 AD. Grabar, Oleg , “Islām wa Hunar- Hā-yi Tadjassumī”, Trans. Seyed Rahim Mousavi Nia, Faṣl- Nāma-yi Hunar, Spring 1374, No. 28. Golsorkhi, Iraj, Tārīkh-i Djādū-garī, Tehrān, 1377/ 1998. Hasson, Rachel, Early Islamic Jewellery, Jerusalem, 1987. Ḥillī, Taḥrīr al- Aḥkām, Qom, 1420 AH/ 2000 AD. Ḥillī, Ḥasan b. Yūsuf, Tadhkirat al-Fuḳahā, Qom, 1414 AH/ 1994 AD. Ḥillī, Ḥasan b. Yūsuf, Mukhtalif al- Shia, Qom, 1413- 1419 AH/ 1993- 1998 AD. Ḥillī, Ḥasan b. Yūsuf, Muntahī al- Maṭlab, (Und.), 1415 AH/ 1995 AD. Hodgson, G.S. “Islam and Image”, History of Religions, Vol.3, No.2, winter1964. Ibn ʿAbd al- Barr, al- Istidhkār, Beirut, 2000/ 1379. Ibn ʿĀbidīn, Ḥāshiya Radd al- Mukhtār, Beirut, 1415 AH/ 1995 AD. Ibn Abī Djumhūr, Muḥammad b. Zayn al- Dīn, Awālī al- Laālī al- Azīziyya Fī al- Aḥādīth al- Dīniyya, Qom, 1984 AH/ 1405 AH. Ibn al- ʿArabī, Muḥyi ʾl- Dīn Muḥammad b. ʿAlī, al- Shadjara al- Numāniyya, ʿAṣim Ibrāhīm Kayyālī (ed.), Beirut, 2004/ 1383. Ibn Ashth Sidjistānī, Sunan Abī Dawūd, Beirut, 1990 AD/ 1411 AH. Ibn Idrīs Ḥillī, al- Sarair, Qom, 1410 AH/ 1989 AD. Ibn Bābawayh, Muḥammad b. ʿAlī, Ilal al- Sharāyi, Qom, 1385/ 2006. Idem, Uyūn al- Akhbār al- Riḍā, Revised by Mehdi Lajevardi, Tehran, 1378/ 1999. Idem, Man lā Yaḥḍuru- hu l- Faḳīh, Revised by Aliakbar Ghafari, 1413 AH/ 1992 AD. Idem, al- Khiṣāl, Revised by Aliakbar Ghafari, Qom, 1362/ 1983. Ibn al- Barrādj, al- Muhadhdhab, Qom, 1406 AH/ 1985 AD. Ibn Ḥanbal, Musnad, Beirut, (Und.). Ibn Ḥayyūn, Nuʿmān b. Muḥammad( Ḳāḍī Nuʿmān), Daāim al- Islām, Qom, 1385/ 2006. Ibn al- Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Revised by Yūsuf al- Hādī, Beirut, 1996 AD/ 1416 AH. Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥmān, Tarīkh- i Ibn Khaldūn al- musammā dīwan l- mubtadi wa al- Khabar, Revised by Khalīl Shaḥḥāda, Beirut, 1988 AD/ 1408 AH. Ibn Kathīr, Ismāʿīl b. ʿUmar, al- Bidāya wa al- Nihāya, Beirut, 1986 AD/ 1407 AH. Ibn Ḳudāma, ʿAbdallāh, al- Mughnī, Beirut, (Und.). Ibn Waḥshiyya, Aḥmad b. ʿAlī, al- Fillāḥa al- Nabaṭiyya, Revised by Tawfīḳ Fahad, Damascus, 1993- 1998 AD/ 1413- 1418 AH. Ḳanṣū, Akram, al- Taṣwīr al-Shabī al- Arabī, Kuwait, 1995 AD/ 1415 AH. Ḳays Rāmpūrī, Madjmūa-yi Ṭilism Iskandar dhul- ḳarnayn, Zubda al- alwāḥ, (Und.). Khafādjī, Aḥmad b. Muḥammad, Shifa al- Ghalīl, Revised by Muḥammad Kashshāsh, Beirut, 1418 AH/ 1998 AD. Kūfī, Furāt b. Ibrāhīm, Tafsīr-i Furāt-i Kūfī, Tehran, 1410 AH/ 1990 AD. Kulīnī, Muḥammad b. Yaʿḳūb, al- Kāfī, Revised by Aliakbar Ghafari & Muhammad Akhondi, Tehran, 1407 AH/ 1987 AD. Madanī, ʿAlī Khān b. Aḥmad, al- Ṭarāz al- Awwal, Mashhad, 1384/ 2005. Malik, al- Muwaṭṭa, Beirut, 1406 AH/ 1985 AD. Margoliouth, “Djādū Dar Farhang-i ʿArabī wa Islāmī”, Magic (Arabian and Muslim), Trans, Ebrahim Musa Por, Tehran, 1385/ 2006. Masʿūdī, ʿAlī b. Husayn, Murūdj al- Dhahab, Revised by Asʿad Dāghir, Qom, 1409 AH/ 1988 AD. Māwardī, al- Ḥāwī al- Kabīr fī Fiḳh-i- Madhhab al- Imām al- Shāfiī, Revised by ʿAlī Muḥammad Muʿawwaz & ʿādil Aḥmad ʿAbd al- Mūdjūd, 1994 AD/ 1414 AH. Mīrzāī Ḳumī, Ghanāim al- Ayyām, Qom, 1417- 1420 AH/ 1996- 1999 AD. Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad, al- Ikhtiṣāṣ, Revised by Aliakbar Ghafari &Mahmud Zarandi Mouharami, Qom, 1413 AH/ 1992 AD. Muḥaḳḳiḳ al- Ḥillī, al- Mutabar, Qom, ( Und.). Muhurleri, Osmanli Tilsam: Haluk Perk Koleksiyonu, Istanbul: Haluk Perk Muzesi, 2010. Muḳātil b. Sulaymān, Tafsīr, Beirut, 1423 AH/ 2002 AD. Muḳddas Ardabīlī, Aḥmad b. Muḥammad, Madjma al- Fāida, Revised by Mudjtabā al- ʿArāḳī & Others, Qom, 1414 AH/ 1993 AD. Muḳaddasī (Maḳdisī), Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Marifat al- Aḳālīm, Cairo, 1411 AH/ 1991 AD. Muslim Nayshābūrī, Ṣaḥīḥ, Lebanon, ( Und.). Nasāʾī, Sunan, Beirut, 1348 AH/ 1930 AD. Nūrī, Husayn b. Muḥammad Taḳī, Mustadrak al- Wasāil wa Mustanbaṭ al- Masāil, Qom, 1408 AH/ 1987 AD. Pingree,David,” Abu Ma’shar al-Balkhi”, in Dictionary of Scientific Biography ,New York, 1970 Sarakhsī, Sharḥ al- Siyar al- Kabīr, Revised by Ṣalaḥ al- Dīn al- Munadjdjid, Egypt, 1960 AD/ 1379 AH. Shahīd al- Thānī, Zayn al- Dīn b. ʿAlī, Munyat al- Murid, Qom, 1413- 1416 AH/ 1993- 1996 AD. Shaykh al- Ṭūsī, al- Mabsūṭ, Tehran, 1387/ 2008. Idem, al- Nihāya, Qom, Intishārāt-i Ḳuds-i Muḥammadī, (Und.). Shaked, Shaul, “Medieval Jewish Magic in Relation to Islam, Theoretical Attitudes and Genres”, in Judaism and Islam: Boundaries ,Communications and interaction , ed. William M. Brinner and others, Brill, 2000. Ṭabarsī (Ṭabrisī), Faḍl b. Ḥasan, Madjmaal- Bayān , trans. Hossein Noori Hamedani, (Und.). Tabrizi, Jawad, Irshād al- Ṭālib ili al-Talīḳalā al- Makāsib, Qom, 1384/ 2005. Tanavoli, Parviz, Ṭilism: Girāfīk-i Sunnatī Iran, Tehran, 1385/ 2005. Taylor_Schechter Genizah Collection of Materials from the Cairo Genizah at the Cambridge University Library. www.lib.cam.ac.uk/Taylor-Schechter/bo1.html Taymī, Yaḥyā b. Salām, Tafsīr-i Yaḥyā b. Salām, Beirut, 1425 AH/ 2004 AD. Thaʿālabī, Tafsīr, Beirut, 2002 AD/ 1422 AH. “Tilsam”, in Encyclopedia of Islam, by J.Ruska and B Carra De Vaux and C. E. Bosworth, Brill, leiden, 1961-2003. Tirmidhī, Sunan, ʿAbd al- Raḥman Muḥammad ʿUthmān (ed.), Beirut, 1983 AD/ 1403 AH. Ṭūsī, Muḥammad b. Ḥasan, al- Tibyān fī Tafsīr al- Ḳurān, Revised by Aḥmad Ḥabīb ʿĀmilī, Beirut, 1389/ 2010. Wāhidī Nayshābūrī, Asbāb al- Nuzūl, Beirut, 1411 AH/ 1991 AD. Ward,Rachel,Islamic Metalwork, New York,1993 Yāḳūt Hamawī, Mudjam al- Buldān, Beirut, 1995 AD/ 1415 AH. Zamakhsharī, Maḥmūd b. ʿUmar, al- Kashshaf an Ḥaḳāyiḳ Ghawāmiḍ al- Tanzīl..., Muṣṭafā Ḥusayn Aḥmad (ed.), Beirut, (Und.).
کتابشناسى
ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللآلی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، قم، 1405ﻫ.
ابن ادریس حلی، السرائر، قم، 1410ﻫ.
ابن اشعث سجستانی، سنن ابی داود، بیروت،1990م.
ابن البراج، المهذب، قم، 1406ﻫ.
ابن بابویه، علل الشرایع، قم، 1385ش.
همو، عیون اخبار الرضا، تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، 1378 ش.
همو، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، 1362ش.
همو، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، 1413ﻫ.
ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت، بی تا.
ابن حیون، نعمان بن محمد (قاضی نعمان)، دعائم الاسلام، قم، 1385ش.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ (دیوان المبتداء و الخبر...)، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، 1988/1408ﻫ.
ابن عابدین، حاشیة ردالمختار، بیروت، 1415/1995م.
ابن عبدالبر، الاستذکار، بیروت، 2000م.
ابن عربی، محیى الدین محمد بن علی، الشجرة النعمانیة، چاپ عاصم ابراهیم کیالی، بیروت، 2004م.
ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، 1416/1996م.
ابن قدامة، عبدالله، المغنی، بیروت، بی تا.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، 1407/1986م.
ابن وحشیة، احمد بن علی، الفلاحة النبطیة، تحقیق توفیق فهد، دمشق، 1993-1998م.
انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب، قم، 1415- 1420ﻫ.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، مدینة معاجز الائمة الاثنی عشر، قم، 1413ﻫ.
بخاری، صحیح، چاپ افست استانبول، 1401/1981م.
برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تصحیح جلال الدین محدث ارموی، قم، 1371ش.
بروجردی، جامع احادیث الشیعة، قم، 1410/1368ش.
بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی ، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، 1392ش.
بیهقی، السنن الکبری، بیروت، بی تا.
همو، دلایل النبوة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، 1405/1985م.
تبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم، 1384ش.
ترمذی، سنن، چاپ عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت، 1403/1983م.
تناولی، پرویز، طلسم، گرافیک سنتی ایران، تهران، 1385ش.
تیمی، یحیی بن سلام، تفسیر یحیی بن سلام، بیروت، 1425ﻫ.
ثعلبی، تفسیر، بیروت، 1422/2002م.
حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، قم، 1420ﻫ.
همو، تذکرة الفقهاء، قم، 1414ﻫ.
همو، مختلف الشیعة، قم، 1413-1419ﻫ.
همو، منتهی المطلب، بی جا، 1415ﻫ.
خفاجی، احمد بن محمد، شفاء الغلیل، تصحیح محمد کشاش، بیروت، 1418ﻫ.
دارقطنی، علل، ریاض، 1405ﻫ.
دمیری، کمال الدین، حیاة الحیوان الکبری، بیروت، 1424ﻫ.
زمخشری، محمود بن عمر(م538)، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، چاپ مصطفی حسین احمد، بیروت، بی تا.
سرخسی، شرح السیر الکبیر، تحقیق صلاح الدین المنجد، مصر، 1960م.
شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیة المرید، قم، 1413-1416ﻫ.
شیخ طوسی، المبسوط، طهران، 1387ش.
همو، النهایة، قم انتشارات قدس محمدی، بی تا.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ترجمه حسین نوری همدانی، بی تا.
طوسی، محمد بن حسن(م460)، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح اخمد حبیب عاملی، بیروت، 1389ش.
عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة، تحقیق محمد باقر خالصی، قم، 1419-1424ﻫ.
عبده، محمد، الاعمال الکاملة للامام محمد عبده، تحقیق محمد عمارة، بیروت، 1979م.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، 1416-1424ﻫ.
فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات کوفی، تهران،1410ﻫ.
فیض کاشانی، الوافی، اصفهان، 1406ﻫ.
قانصو، اکرم، التصویر الشعبی العربی،کویت، 1995م.
قیس رامپوری، مجموعه طلسم اسکندر ذوالقرنین، زبدة الالواح، بی تا.
کتاب مقدس، ترجمه قدیم.
کدمی، محمد بن سعید، (م305)، زیادات ابی سعید الکدمی، علی کتاب الاشراف لابن منذر النیسابوری، مسقط، 2011م.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، 1407ﻫ.
گرابار، الگ، «اسلام و هنرهای تجسمی»، ترجمه سید رحیم موسوی نیا، فصلنامه هنر، بهار 1374، شماره 28.
گلسرخی، ایرج، تاریخ جادوگری، تهران، 1377ش.
مارگلیوث، «جادو در فرهنگ عربی و اسلامی»، در دوازده + یک، ترجمه ابراهیم موسی پور، تهران، 1385.
مالک، الموطأ، بیروت، 1406-1985م.
ماوردی، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، تحقیق علی محمد معوض، عادل احمد عبدالموجود، بیروت، 1414/1994م.
محقق حلی، المعتبر، قم، بی تا.
مدنی، علی خان بن احمد، الطراز الاول، مشهد، 1384ش.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، 1409ﻫ.
مسلم نیسابوری، صحیح، لبنان، بی تا.
مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تصحیح علی اکبر غفاری و محمود زرندی محرمی، قم، 1413ﻫ.
مقاتل بن سلیمان (م150)، تفسیر، بیروت، 1423ﻫ.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة، تحقیق مجتبی العراقی و دیگران، قم، 1414ﻫ.
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، قاهرة، 1411/1991م.
میرزای قمی، غنائم الایام، قم، 1417-1420ﻫ.
نسائی، سنن، بیروت، 1348/1930م.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، 1408ﻫ.
واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت، 1411ﻫ.
یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، 1995م.
Arnold, Painting in Islam, Oxford, 1928.
Ettinghausen, Richard, From Byzantium to Sasanian Iran and the Islamic World, leiden, Brill, 1972.
Idem, Studies in Muslim Iconography, Washington, 1950.
Fodor, A., “The Rod of Moses in Arabic Magic”, in Magic and Divination in Early Islam, ed. Lawrence I. Conrad, The Crownwellpress, 2004.
Hasson, Rachel, Early Islamic Jewellery, Jerusalem, 1987.
Hodgson, G.S. “Islam and Image”, History of Religions, Vol.3, No.2 winter1964.
Osmanli Tilsam Muhurleri: Haluk Perk Koleksiyonu, Istanbul: Haluk Perk Muzesi, 2010.
Pingree, David, “Abu Ma’shar Al Balkhi”, in Dictionary of Scientific Biography, New York, 1970.
“Tilsam”, in: Encyclopedia of Islam, by J.Ruska and B Carra De Vaux and C. E. Bosworth, Brill, leiden,1961-2003.
Shaked, Shaul, “Medieval Jewish Magic in Relation to Islam, Theoritical Attitudes and Genres”, in Judaism and Islam: Boundaries, Communications and interaction, ed. William M. Brinner and others, Brill, 2000.
Taylor_Schechter Genizah Collection of Materials from the Cairo Genizah at the Cambridge University Library.
www.lib.cam.ac.uk/Taylor-Schechter/bo1.html
Ward, Rachel, Islamic Metalwork, New York, 1993.