تحلیل برون دینی گزارههای نکوهش‌گرایانه درباره زنان در نهجالبلاغه
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
نگار ذیلابی
1
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
مرضیه محصص
2
(استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
کلید واژه: نهجالبلاغه, زنان, زن‌ستیزی, تاریخ ذهنیت,
چکیده مقاله :
روایات ملامت‌گرایانه درباره زنان در نهجالبلاغه، عمدتا با خارج‌سازی متن از زمینه تاریخی خود با شرایط و دیدگاه‌های مدرن امروزی قیاس می‌شود که در تقابل با دیدگاه‌های مدافع حقوق زنان، به عنوان بخشی از سنت اسلامی- شیعی ناسازگار با این دیدگاه‌های مدرن، تلقی می‌گردد. در این پژوهش افزون بر این‌که نشان داده شده بسیاری از گزارههای نکوهش‌گرایانه مربوط به زنان در نهجالبلاغه فاقد اسناد معتبر است؛ این نتیجه به‌دست می‌آید که محتوای این گزاره‌ها با انبوهی از گزارههای مشابه در متون ادبی سده چهارم به بعد انطباق دارد و این دیدگاه‌های ملامت‌گرانه درباره زنان، با توجه به اقتضائات و شرایط فرهنگی مقارن با عصر تدوین نهجالبلاغه در سده چهارم، قابل فهم، پذیرفتنی و هم‌سو با ذهنیت‌های عامی است که در بسیاری از متون ادبی و تاریخی عصر تدوین نهجالبلاغه و پس از آن تا سده‌های متمادی، بازتاب و استمرار یافته است. بر اساس این فرضیه از منظری برون‌‌دینی، این گزارههای نکوهش‌گرایانه از الحاقات متأخر در عصر تدوین نهجالبلاغه تلقی شده و بر این مبنا با تأکید بر روش هم‌سنجی بینامتنی (ارزیابی متون مشابه) و با رویکرد تاریخ فرهنگی جدید، زیر شاخه تاریخ ذهنیت، تلاش شده است، شواهد، زمینه‌ها و نیز ذهنیت‌های فرهنگی درباره زنان، در نهجالبلاغه و شروح آن و متون متنوع ادبی و تاریخی تا سده هفتم بررسی و تحلیل شود و شباهت‌ها و افق‌های هم‌تراز این متون با این گزارههای نهجالبلاغه نمایان گردد.
The misogynous narratives that were reflected in Nahj ul-Balāgha, are typically understood as such by decontextualizing the statements and embedding them in the modern framework. Given the incongruity between the traditional statement and the feminist viewpoints of the modern era, the statements- as part of Islamic and especially, Shiite tradition- are inconsonantly compared with the modern outlooks. The present paper shows that many of those statements regarding women in Nahj ul-Balāgha are not buttressed by any reliable evidence as well as the content of those statements could be traced in the bulk of similar statements in the literary works written after the fourth century A.H. Moreover, given the cultural circumstances of the time that Nahj ul-Balāgha was embedded in, those attitudes towards women are intelligible and also they were accepted and considered to be consonant with the popular mentalities wrought into the historical and literary works contemporary with compiling Nahj ul-Balāgha and those composed in the subsequent centuries. To expound this hypothesis, attempts are made to analyze the evidence, context as well as cultural mentalities about women in Nahj ul-Balāgha, and its exegeses and sundry literary and historical texts produced up to the 6th/12th century in order to compare those texts with the former. The approach is non-confessional
کتابشناسی
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1378ش.
ابن حوقل، محمد، صورة الارض، لیدن، بریل، 1938م.
ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، لبنان، تحقیق احسان عباس، دارالثقافة، بی تا.
ابن راوندی، قطب الدین سعید بن هبة الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، چاپ عبداللطیف حسینی کوهکمری، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1406ﮬ.
ابن عبدربة، احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، چاپ یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ﮬ.
ابن میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، دفتر نشر الکتاب، 1404ﮬ.
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، دار احیاء تراث عربی، 1415ﮬ.
ابومنصور ثعالبی، الاعجاز و الایجاز، قاهرة، مکتبة القرآن، بی تا.
آرام، محمدرضا، حسین آریان، حسین میرزایی نیا، «تحلیل هرمنوتیکی نهج البلاغه، دریچه‌ای به روی انسان معاصر»، فصلنامه پژوهش‌های نهج البلاغه، ش21، سال6، 1397ش.
ارسطو، سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ذیل کتاب الحیض، بیروت ، دارالفکر، 1401ﮬ.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ﮬ/ 1996م.
بیهقی کیذری، محمد بن حسین، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، قم، موسسه نهج البلاغه، نشر عطارد، 1416ﮬ.
جاحظ، البیان و التبیین، بیروت، دار و مکتبة هلال، 1423ﮬ.
همو، البخلاء، بیروت، دار و مکتبة هلال، 1419ﮬ.
همو، البُرصان و العُرجان و العُمیان و الحُولان، بیروت، دارالجیل، 1410ﮬ.
همو، البغال، بیروت، دار و مکتبة هلال، 1418ﮬ.
جعفری، محمد تقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ یوسف الهادی، قاهرة، دارالثقافیة للنشر، 1423ﻫ.
حنفی، حامد، یادنامه نخستین کنگره هزاره نهج البلاغه، تهران، 1360ش.
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ﮬ.
دشتی، محمد، روش‌های تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه، قم، نشر امام علی علیه السلام، 1368ش.
دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضی، 1368ش.
ذهبی، شمس الدین محمد، میزان الاعتدال ، بیروت، چاپ علی محمد البجاوی، دارالمعرفة، 1382ﮬ.
زید بن رفاعی هاشمی، الامثال، دمشق، دار سعد الدین، 1423ﮬ.
سلیمی، حسن، «ارزش و حقوق زنان از دیدگاه علی(ع)»، مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، ش 160، 1380ش.
شفیعی، سعید، «نهج البلاغه و نقد تاریخی، پژوهش موردی: وجود و عدم»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 50، ش 2، پاییز و زمستان 1396.
شوقی ضیف، الفن و مذاهبة فی النثر العرب، قاهرة، دارالمعارف، 1960م.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم، مکتبة مصطفوی، 1368ش.
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، چاپ احمد ارناووط و ترکی مصطفی، دار احیاء التراث، 1420ﮬ.
صولی، ابوبکر، الاوراق قسم اخبار الشعراء، قاهرة، شرکت امل، 1425ﮬ.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1967م.
عبده، محمد، شرح نهج البلاغه، دار احیاء الکتب العربیة، بی‌تا.
عسکری، ابوهلال، الاوائل، طنطا، دارالبشیر، 1408ﮬ.
عمر فروخ، تاریخ الفکر العربی الی ایام ابن خلدون، بیروت، دارالعلم للملایین، 1983م.
غزالی، محمد بن محمد، احیاء العلوم، چاپ حافظ عراقی و عبدالرحیم بن حسین، دارالکتاب العربی، بی تا.
فتاحی زاده، فتحیه، رسولی، محمدرضا و حاتمی راد، الهه، «تأملی در روایات نهج البلاغه در نکوهش زن»، فصلنامه پژوهش نهج البلاغه، سال 2، ش 6، تابستان1393.
قیومی بیدهندی، مهرداد و نازنین شهیدی، «رویکرد تاریخ فرهنگی و امکان و فواید آن در معماری ایران»، مطالعات تاریخ فرهنگی، دوره 5، ش 17.
گراهام، آلن، بینامتنیت، ترجمه پیام یزدانجو، تهران، نشر مرکز، 1385ش.
ماوردی، ابوالحسن، ادب الدنیا و الدین، بیروت، دارمکتبة هلال، 1421ﮬ.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، موسسة دارالهجرة، 1409ﮬ.
مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1379ش.
مفضل ضبی، امثال العرب، بیروت، دار مکتبة هلال، 1424ﮬ.
مفید، محمد بن محمد، الجمل و النصرة لسید‌العترة فی حرب البصرة، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1371ش.
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، کومش، 1385ش.
مکی، ابوطالب، قوت القلوب، بی نا، 1417ﮬ.
منجم، اسحق بن حسین، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کل مکان، بیروت، عالم الکتب، 1408ﮬ.
نامور مطلق، بهمن، درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها، تهران، 1390ش.
نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، موسسة دارالهجرة، قم، 1414ﮬ.
Aristotle, Politics, trans. H. Rackham, London, Loeb Classical Library and Harvard University Press, 1932.
Amina Inloes, "Was Imam Ali a Misogynist? The Portrayal of Woman in Nahj-al Balaghah and Kitab Sulaym ibn Qays", Journal of Shi’a Islamic Studies, Summer 2015, vol.VIII, no.3.
Kristeva, J.Semiotics, "A Critical Science and/or a Critique of Science", The Kristeva Reader, t., Ed. Toril Moi, Oxford, B.BlackWell.
Scholem, Gershom, "Lilith", Encyclopedia Judaica, USA, Macmillan, 2007.
_||_References
Abduh, Muhammad, Sharḥ Nahdj al- Balāgha, Dār Iḥyāʾ al- Kutub al- ʿArabiyya, (Und.).
Abū ʾl- Faradj Iṣfahānī, al- Aghānī, Beirut, Dār al- Iḥyaʾ al-Turāth al- ʿArabī, 1415 AH/ 1994 AD.
Abū Mansūr Thaʿālibī, al- Iʿdjāz wa al- Iīdjāz, Cairo, Maktaba al- Ḳurʾān, (Und.).
Alan, Graham, Biynāmatnīyat, (Intertextuality), Trans. Payam Yazdanju, Tehran, Nas̲h̲r-i Markaz,1385/ 2007.
Amina Inloes, "Was Imam Ali a Misogynist? The Portaryal Of Woman In Nahj- al Balaghah & Kitab Sulaym Ibn Qays", Journal of Shi'a Islamic Studies, Summer 2015, vol.VIII, no.3.
Aram, Mohammad- Reza & Aryan, Hossien & Hossien Mirzaei Nia, "Taḥlīl- i Hermeneutic(ī)- yiNahdj al- Balāgha, Darīča- Iy Ba Rūī- yi Insān- i Muʿāṣir", Journal of Nahjolbalagheh, no.21, 1397/ 2019, vol.6.
Aristotle, Politics, Trans, H. Rackham, London, Loeb Classical Library & Harvard University Press, 1932.
Aristotle, Siyāsat(Politics), Trans. Hamid Enayat, Tehra, Amīrkabīr, 1364/ 1986.
ʿAskarī, Abū Hilāl, al- Awāʾil, Tanta, Dār al- Bashīr, 1408 AH/ 1988 AD.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb al- ashrāf, Revised by Suhayl Zakkār & Ziriklī, Beirut, Dār al- Fikr, 1417 AH/ 1996 AD.
Bayhaḳī Kaydarī, Ḥadāʾiḳ al- Ḥaḳāʾiḳ Fī Sharḥ Nahdj al- Balāgha, Qom, Mawʾassisa- yi Nahdj al- Balāgha, Nashr- i ʿAṭārud, 1416 AH/ 1996 AD.
Bukhārī, Muḥammad b. Ismāʿīl, Ṣaḥīḥ al- Bukhārī Dhayl Kitāb al- Ḥayḍ, Beirut, Dār al- Fikr, 1980 AD/ 1401 AH.
Dashti, Mohammad, Rawish- hā- yi Taḥḳīḳ dar Asnād wa Madārik- i Nahdj al- Balāgha, Qom, Nashr- i Imām ʿAlī, 1368/ 1990.
Dhahabī, Shams al-Dīn Muḥammad, Mīzān al- Iʿtidāl, Beirut, Revised by ʿAlī Muḥammad al- Badjāwī, Dār al- Maʿrifa, 1382/ 2004.
Dīnawarī, Aḥmad b. Dāwud, al- Akhbār al- Ṭiwāl, Revised by ʿAbd al- Munʿim ʿĀmir, Qom, Manshūrāt al- Rāḍī, 1368/ 1990.
Djāḥiẓ, al- Bayān wa ʾl- Tabyīn, Beirut, Dār wa Maktaba Hilāl, 1423 AH/ 2002 AD.
Idem, al- Bighāl, Beirut, Dār wa Maktaba Hilāl, 1418 AH/ 1997 AD.
Idem, al- Bukhalāʾ, Beirut, Dār wa Maktaba Hilāl, 1419 AH/ 1998 AD.
Idem, al- Burṣān wa al- ʿUrdjān wa al- ʿUmyān wa al- Ḥuwlān, Beirut, Dar Algeel, 1410 AH/ 1990 AD.
Fatahi Zadeh, Fathieh & Rasouli, Mohammad- Reza & Elahe Hatami Rad, "Taʾmulī dar Rawāyāt- iNahdj al- Balāgha dar Nikūhish- i Zan", Journal of Nahjolbalagheh, vol.2, no.6, Summer 1393/ 2015.
Hanafi, Hamed, Yād- Nāma- yi Nukhustīn Kungira- yi Hizāra- yi Nahdj al- Balāgha, Tehran, 1360/ 1982.
Ibn Abī ʾl- Ḥadīd, Sharḥ Nahdj al- Balāgha, Qom, Maktaba Āyatullāh al- Marʿashī al- Nadjafī, 1378/ 2000.
Ibn al- Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Revised by Yūsuf al- Hādī, Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 1996 AD/ 1416 AH.
Ibn Khallikān, Wafayāt al- Aʿyān wa- Anbāʾ Abnāʾ al- Zamān, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Lebanon, Dār al- Thaḳāfa, (Und.).
Ibn Maytham Baḥrānī, Sharḥ Nahdj al- Balāgha, Daftar- i Nashr al- Kitāb, 1404 AH/ 1984 AD.
Jafari, Mohammad Taqi, Tardjuma wa Tafsīr- i Nahdj al- Balāgha, Tehran, Daftar- i Nashr- i Farhang- i Islāmī, 1376/ 1998.
Khaṭīb Baghdādī, Taʾrīkh-i Baghdād, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmaiyya, 1417 AH/ 1996 AD.
Kristeva, J. Semiotics, "A Critical Science And/ or a Critique of Science", in The Kristeva Reader t., Ed. Toril Moi, Oxford: B. Black Well, pp. 75- 88.
Makkī, Abū Ṭālib, Ḳūt al- Ḳulūb, (Und.), 1417 AH/ 1996 AD.
Māwardī, Abū ʾl- Ḥasan, Adab al- Dunyā wa ʾl- Dīn, Beirut, Dār Maktaba Hilāl, 1421 AH/ 2000 AD.
Miskawayh al- Rāzī, Abū ʿAlī, Tadjārib al- Umam, Revised by Abolghasem Emami, Tehran, Surūsh, 1379/ 2000.
Mufaḍḍal al- Ḍabbī, Amthāl al- ʿArab, Beirut, Dār Maktaba Hilāl, 1424 AH/ 2003 AD.
Muḳaddasī (Maḳdisī), Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Maʿrifat al- Aḳālīm, Trans. Ali Naghi Monzavi, Tehran, Kūmish, 1385/ 2007.
Munadjdjim, Ishaḳ b. Ḥusayn, Ākām al- Mardjān Fī Dhikr al- Madāʾin al- Mashhūra Fī Kull- i Makān, Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 1408 AH/ 1988 AD.
Nahdj al- Balāgha, Revised by Ṣubḥī Ṣāliḥ, Dār al- Hidjra, Qom, 1414 AH/ 1994 AD.
Namvar Motlagh, Bahman, Darāmadī bar Biynāmatnīyat: Naẓariyya- hā wa Kārburd- hā, Tehran, 1390/ 2012.
Qayyoomi Bidhendi, Mehrdad & Shahidi, Nazanin, "Rūy- kard- i Tārīkh Farhangī wa Imkān wa Fawāyid- i Ān dar Miʿmārī- yi Iran", Cultural History Studies, vol.5, no.17.
Ṣadr al- Dīn Shīrāzī, Muḥammad b. Ibrāhīm, al- Ḥikma al- Mutaʿāliya fī ʾl- Asfār al- ʿAḳliyya al- Arbaʿa, Qom, Maktaba Muṣṭafawī, 1368/ 1990.
Ṣafdī, Khalīl b. Aybak, al- Wāfī bi ʾl- Wafayāt, Beirut, Revised by Ahmad Arnaout & Turki Mostafa, Dār Iḥyāʾ al- Turāth, 1420 AH/ 1999 AD.
Salimi, Hasan, "Arzish wa Ḥuḳūḳ- i Zanān Az Dīd-gāh- i ʿAlī", Madjmūʿa Maḳālāt- i Dānishgāh ʿAllāma Ṭabāṭabāyī, 1380/ 2002, no.160.
Scholem, Greshom, "Lilith", Encyclopedia Judaica, USA, Macmillsn, 2007.
Shafiei, Saeed, "Nahdj al- Balāgha wa Naḳd- iTārīkhī, Pazhūhishī Mūridī(Case Research): Wudjūd wa ʿAdam", Iranian Journal For The Quranic Sciences & Tradition, vol.50, no.2, Fall & Winter, 1396/ 2018.
Shawqi Daif, al- Fann wa Mudhāhiba fī al- Nathr al- ʿArab, Cairo, Dār al- Maʿārif, 1960/ 1338.
Ṣūlī, Abūbakr, al- Awrāḳ Ḳism Akhbār al- Shuʿaraʾ, Cairo, Shirkat Amal, 1425 AH/ 2004 AD.
Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Tāʾrikh al- umam ʾl- Mulūk, Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, Dār al- Turāth, 1967/ 1345.
ʿUmar Farrukh, Taʾrīkh al- Fikr al- ʿArabī ilā Ayyām- i Ibn Khaldūn, Beirut, Dar El-IlmLilmalayin, 1983/ 1361.
Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿḳūb, Taʾrīkh- i Yaʿḳūbī, Beirut, Dār Ṣādir, (Und.).
Zayd b. Rafāʿī Hāshimī, al- Amthāl, Damascus, Dār al- Saʿd al- Dīn, 1423 AH/ 2002 AD.