فتوحات و مشروعیت خلفای راشدین
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
مصطفی گوهری فخر آباد
1
(استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)
کلید واژه: فتوحات, مشروعیت خلفای راشدین, تعطیل فتوحات در دوران خلافت ام,
چکیده مقاله :
مشروعیت خلفای نخستین با توجه به عدم اجماع امت بر آنها و وجود رقبای قوی با تردیدهای جدی مواجه بود. از سوی دیگر اولین اقدام ابوبکر پس از رهایی از مشکل مرتدین به راه انداختن فتوحات بود که ثروت و رفاه زیادی در پی داشت. به نظر می‌رسد ارتباط وثیقی میان راه‌اندازی فتوحات و کسب وجهه برای خلفا وجود داشته باشد. در این پژوهش نخست نقش فتوحات در مشروعیت بخشی به حکومت سه خلیفه نخست بررسی شده و سپس از تعطیل آن در زمان خلافت امام علی(ع) و تأثیر آن در بروز مشکلات حکومتی سخن به میان آمده است. یافته های این پژوهش حاکی از آنست که فواید مادی بسیار غنایم حاصل از فتوحات، نقش عمده‌ای در جلب رضایت اعراب از حکومت خلفا داشته، ولی از هنگامی که غنایم تنها به خویشان عثمان رسید و سپس فتوحات در زمان خلافت امام علی(ع) تعطیل شد، مشکلات و مسائل حکومتی روزافزون گشت.
The legitimacy of the early caliphs was seriously challenged by the lack of consensus among the Ummah and their strong competitors. On the other hand, Abu Bakr's first act after solving the problem of murtads (apostates) was the beginning of the conquests, which brought in great wealth and prosperity. There seems to be a strong link between the conquests and the reputation and legitimacy of the caliphs. This study first examines the role of conquests in legitimizing the rule of the first three caliphs and then discusses its closure during the caliphate of Imam Ali (AS) and its effect on the emergence of government issues. The findings of this study indicate that the benefits of the conquests played a major role in the satisfaction of the Arabs with the caliphs' rule, but the government problems had been grown since the relatives of Uthman got the profits and then the conquests during the caliphate of Imam Ali (AS) were closed.
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1998م.
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ﻫ/ 1992م.
ابن قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، بیروت، دارالاضواء، 1410ﻫ/1990م.
ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویة، بیروت، دارالمعرفة.
ابوعبید قاسم بن سلّام، الاموال، بیروت، دارالفکر.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، 1408ﻫ.
اجتهادی، ایوالقاسم، بررسی وضعیت مالی و مالیه مسلمین تا پایان دوره اموی، تهران، سروش، 1363ش.
احمدپور، اکبر، امام علی(ع) و خلفا: نقدها و تمایزها، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1394ش.
انصاری، شیخ مرتضی، المکاسب المحرّمه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1417ﻫ.
بحرانی، یوسف، الحدائق الناظرة، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
بحرالعلوم، سید محمد، بلغة الفقیة، تهران، منشورات مکتبة الصادق، 1403ﻫ/ 1362ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، 1417ﻫ/ 1996م.
همو، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م.
بیکوِل، سارا، چطور زندگی کنیم: زندگی مونتنی در یک سوال و بیست جواب، ترجمه مریم تقدیسی، تهران، ققنوس، 1392ش.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1368ش.
حتی، فیلیپ خوری، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، آگاه، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1380ش.
حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات جاویدان، 1376ش.
حسنبگی، علی، امیر عباس مهدوی فرد، «واکاوی دیدگاه اهل بیت(ع) به فتوحات صدر اسلام با رویکرد تاریخی- حدیثی»، مطالعات تاریخی جنگ، سال دوم، شماره دوم (پیاپی 4)، تابستان 1397ش.
خضری، سید احمدرضا، سید محسن سیدی، «ایستایی فتوح به دوران خلافت امام علی(ع)؛ چرا و چگونه»،مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، ش 25، تابستان 1394ش.
خواجویان، محمد کاظم، تاریخ تشیع، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، 1376ش.
دنت، دانیل، مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمد علی موحد، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1354ش.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضی، 1368ش.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، بیروت، دارالقلم، دارالشامیة، 1412ﻫ.
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، بیجا، دارالکتب العلمیة، 1408ﻫ/ 1987م.
رجبزاده، رضا، ترجمان حیات امام علی(ع) از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مشهد، رستگار، 1379ش.
رنجبر، محسن، «موضع امام علی(ع) در برابر فتوحات خلفا»، تاریخ در آینه پژوهش، ش2، بهار 1382.
زمخشری، محمود، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ﻫ.
سالم، عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری نیا، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1386ش.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیجا، موسسه الحلبی، بیتا.
صحیفه سجادیه، ترجمه محمد تقی خلجی، قم، قلم نو، 1384ش.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه القمی، الخصال، قم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1403ﻫ/ 1362ش.
ضیف، شوقی،تاریخ ادبی عرب، مترجم علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیر کبیر، 1381ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری یا تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1967م.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
همو، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
عالم زاده، هادی، «ابوبکر»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1378ش.
فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1381ش.
قادری، حاتم، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران، سمت، 1378ش.
قنوات، عبدالرحیم، امام علی(ع) و خلفا، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، 1382ش.
همو، «اوضاع حکومت امام علی(ع): امام علی(ع) در پیشبرد اهداف حکومتی خود با چه مشکلاتی مواجه بود؟»، اسلام پژوهی، ش2، بهار و تابستان 1385ش.
کلینی رازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1367ش.
لیپست، سیمور مارتین، دایرة المعارف دموکراسی، تهران، وزارت امور خارجه، کتابخانه تخصصی، 1383ش.
مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(ص): پژوهشی پیرامون خلافت نخستین، ترجمه احمد نمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1386ش.
محمدی ملایری، محمد، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران، توس، 1379ش.
مدرسی طباطبائی، حسین، زمین در فقه اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362ش.
مسجدجامعی، محمد، زمینههای تفکر سیاسی در اسلام در قلمرو تشیع و تسنن، تهران، انتشارات الهدی، 1369ش.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ.
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة.
منتظر القائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، 1386ش.
منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، قاهرة، الموسسة العربیة الحدیثة، 1382ﻫ.
نهج البلاغة، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1385ش.
نعمانی، شبلی، امیرالمومنین فاروق اعظم، ترجمه عبدالله پاسالاری، مشهد، انتشارات شیخ الاسلام احمد جام، 1385ش.
نوروزی خیابانی، مهدی، فرهنگ جامع لغات و اصطلاحات سیاسی انگلیسی ـ فارسی، تهران، نشر نی، 1384ش.
واقدی، محمد بن عمر، فتوح الشام، بیجا، دارالکتب العلمیة، 1417ﻫ/1997م.
یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر.
Donner, Fred Mc Graw, The Early Islamic Conquests, Princeton, Newjersey, Princeton University Press, 1981.
Kennedy, Hugh, The Great Arab Conquests, Newyork, Da capa Press, 2008.
_||_