ساخت و ساز در مکه و مدینه و راه‌های حج: فعالیت‌های عمرانی ممالیک، ایلخانان، و دیگران در بستر حج (قرون هفتم و هشتم هجری)

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

سیده سعیده عقیلی ¹ , مهدی عبادی ²

1 - دانشجوی دکترا تاریخ اسلام دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی
2 - دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1403/04/20 تاریخ پذیرش : 1403/06/13 تاریخ انتشار : 1403/09/22

کلید واژه: عصر ایلخانی- مملوکی, حج‌گزاری, عمران حجاز, مکه, مدینه,

چکیده مقاله :

در قرن¬های هفتم و هشتم هجری، ایلخانان ، ممالیک و دیگران، با هدف حفظ سیادت بر دارالاسلام و کسب مشروعیت دینی به ساخت¬وساز در راه¬های حج و در حجاز روی آوردند. ممالیک پس از احیای خلافت عباسی در قاهره، در پی انتساب لقب خادم الحرمین الشریفین به خودشان، توجه فراوانی به مکه و مدینه نشان دادند. در آغاز سلاطین مملوکی با توجه به این دعوی که حجاز بخشی از قلمرو آنها محسوب می‌شود، از فعالیت‌های عمرانی حکام مناطق دیگر جهان اسلام ممانعت به‌عمل می‌آوردند و بازسازی مسجدالحرام و مسجدالنبی، ایجاد تسهیلات رفاهی در حجاز و مسیرهای منتهی به حج و اسکان حج گزاران از طریق اختصاص موقوفه‌ها را به صورت اختصاصی به‌ انجام رساندند. پس از اسلام¬پذیری ایلخانان ایران، آنها نیز تلاش کردند از ظرفیت مشروعیت¬بخشی حج به نفع خود استفاده نمایند. در پی این تحول، تلاش برای تسهیل در امر حج گزاری مسلمانان مناطق شرقی جهان اسلام و توجه به مسائل و امور حجاز به‌عنوان بخشی از سیاست دولت ایلخانان درآمد. در واقع از این زمان به بعد، رقابت سیاسی و تقابل نظامی مملوکی ‌ـ ‌ایلخانی، حداقل در حجاز با محوریت حج و حج‌گذاری چهرۀ متفاوتی به خود گرفت که حاصل آن افزایش سازندگی و فعالیت¬های عمرانی‌‌ـ‌تمدنی در مکه و مدینه بود.

چکیده انگلیسی:

In the 7th and 8th centuries H, the prevailing conditions in the Islamic world influenced the urban developments of Muslims within the context of the Hajj pilgrimage. During this period, Muslim rulers focused on urban developments in the Hijaz region with the aim of asserting their sovereignty and superiority over others, utilizing the obligation of the Hajj pilgrimage to legitimize their rule. This historical research, which is structured based on a descriptive-analytical approach, proved that the Mamluks, after reviving the Abbasid Caliphate in Cairo and assuming the title of “Servant of both Holy Mosques”, demonstrated significant attention to Mecca and Medina. Their claim of ownership over the Hijaz region hindered the presence and urban developments of rulers and Muslims from other parts of the Islamic world, exclusively prioritizing the reconstruction of Masjid al-Haram and Masjid al-Nabawi, establishing welfare facilities in Hijaz and along pilgrimage routes, and accommodating pilgrims. Furthermore, by leveraging the Hajj pilgrimage, they solidified their rule and gained popular acceptance. Similarly, with the Ilkhanate conversion to Islam, they also sought to play a decisive role in the pilgrimage of Muslims from Eastern regions of the Islamic world and Hijaz by emphasizing the legitimacy aspect of Hajj. As the political dynamics shifted, the rivalry between the Mamluks and Ilkhanate gradually transformed into a competition on cultural and urban developments in Mecca and Medina.

منابع و مأخذ:

ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1417). رحلة ابن بطوطة، تحفة النظار فی غرائب الامصار وعجائب الاسفار، ج1و2، رباط: آکادیمیة المملکة المغربیه.
ابن تغری بردی، یوسف (1392). النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره. ج9، قاهره: الموسسه المصریه العامه.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1414). الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة. ج2،3،4، بیروت: دارالجلیل.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1408). تاریخ ابن خلدون. ج5، بیروت: دارالفکر.
ابن رشید، ابی عبدالله محمد بن عمر( 1424). رحله ابن رشید السبتی. المملکةالمغربیة: منشورات وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الجز الاول.
ابن ظهیره، محمد بن محمد (1423). الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ابن فرات، محمد بن عبدالرحیم (1970). تاریخ ابن فرات. ج9، بیروت: مکتبه الموید.
ابن فرحون، عبدالله بن محمد (1427). تاریخ المدینة المنوره المسمی نصیحةالمشاور و تعزیة المجاور. ج1، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ابن فهد، عمر بن محمد (1426). اتحاف الوری باخبار ام القری. ج 2 و3، مکه مکرمه: وزاره التعلیم العالی جامعه ام القری. و جلد 1، 1421
ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد (1424). الحوادث الجامعه والتجارب النافعه فی المائه السابعه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن قاضی شهبة، ابوبکر بن احمد (1418). تاریخ ابن قاضی شهبة. ج 2، دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر(بی تا). البدایه و النهایه. ج 13، 14، بیروت: دارالفکر.
ابن وردی، عمر بن مظفر(1416). تاریخ ابن الوردی. ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوالفداء، اسماعیل بن علی(1417). تاریخ ابی الفداء. ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
احمد، علی بن علی حسین (1437). المدرسه الشهابیه و اثرها الحضاری فی المدینه المنوره خلال العصر المملوکی(923-648ق). مصر: جامعه القاهره.
امرایی، محمد و دیگران (1398). دلایل ساخت قبه الصخره توسط عبدالملک بن مروان. سخن تاریخ، ش2.
بارتولد، و. و. (1358). خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان. ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران: چاپخانه سپهر.
بدر، عبدالباسط عبدالرزاق (1424). «الحیاه الثقافية فی المدينة فی العصر المملوکی»، نشریه المدینه المنوره، العدد 5، جمادی الاخر.
بحرانی پور، علی(1389). تاثیر سیاست های ایلخانان بر جابجایی مسیرهای زمینی و دریایی حج در جهان اسلام، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش2.
بصیری، عباس(1400). اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک(923-648ق)، تهران: مشعر.
بکر، سید عبدالمجید(1401). الملامح الجغرافیه لدروب الحجیج، جده: تهامه.
بناکتی، داود بن محمد(1348). تاریخ بناکتی(روضه الالباب فی معرفه و التواریخ والانساب)، مصحح جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.
تازی، عبدالهادی(1426). رحله الرحلات مکه فی مائه رحله مغربیه و رحله، مکه: موسسه الفرقان الاسلامی.
جعفری، اباذر(1392).«حدیث شد رحال»،حج و حرمین شریفین،ج7،تهران: مشعر.
جعفریان، رسول؛ رفیعی، محمد حسین، 1386 «بازتاب راه حج درسفرنامه ابن جبیر»، ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 115-114
جعفریان، رسول(1389). راه حج، تهران: موسسه فرهنگی هنری زیتون سبز.
جلال، آمنه حسین محمد علی (1407). طرق الحج و مرافق فی الحجاز فی العصر المملوکی(923-648ق)، رسالة مقدمة لنیل درجة الدکتوراة، جامعه ام القری.
حجار، طارق بن عبدالله بن عبدالقادر (1422). المدارس الوقفیه فی المدینة المنورة، المکة المکرمة: جامعه ام القری.
داداش نژاد،منصور ، محمد حسینی،کامران (1400). راه‌های حج. دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج8، تهران: مشعر.
دوغان، اسرا (1389). تاریخ حج گزاری ایرانیان، تهران: مشعر.
دیار بکری،حسین بن محمد (بی تا). تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس. ج1، بیروت: موسسه شعبان.
ذهابی، مجتبی، کرمعلی، اکرم (1398). وضعیت نهاد وامارت حج در دوره خلافت عباسیان. روزگاران، ش14.
ذهبی، محمد بن احمد (1409). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. ج52، لبنان: دارالکتب العربی.
ذهبی، محمد بن احمد (1414). سیر اعلام النبلاء. ج23، بیروت: موسسه الرساله.
رحمتی، محسن(1402). جایگاه و اهمیت بقیه در نزد ایلخانان. پژوهشنامه حج و زیارت، ش20.
رمضان احمد، احمد(2015). الرِّحله و الرِّحاله المسلمون، جده: دارالبیان العربی للطباعه والنشر والتوزیع.
سامانی، سید محمود(1393). مناسبات ایرانیان با حجاز در دوره های مختلف تاریخ اسلامی، تهران: مشعر.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (1414). التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج 1و2، بیروت: دارالکتب العلمیة.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (1412). الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج6، بیروت: دارالجیل.
سعدالراشد، سعیدعبدالعزیز(1414). درب زبیده ،طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمه،الریاض: دارالوطن للنشر والاعلام المملکه العربیه السعودیه.
سلامه، احلام رجب(2018). طریق الحج المصری من القاهره الی عقبه ایله منذ نشآته حتی اندثاره(1303-21ه‍)، العدد الثالث والثلاثون،المجله العلمیه بکلیه الآداب.
سلیمی، زهرا(1394).گونه شناسی جایگاه خاندان عباسی در ساخت قدرت خلافت عباسی تا روی کارآمدن آل بویه، تهران:دانشگاه الزهرا.
سمهودی، علی بن عبدالله (2006). وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر(1417). تاریخ الخلفاء، بیروت: دار صادر.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1418). حسن المحاضرة فی اخبار مصر وقاهرة، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
شافعی، حسین عبدالعزیز حسین (1416). الرباط فی مکة المکرمة منذ البدایات و حتی نهایه العصر المملوکی، مقدمه لنیل درجه الماجستیر، المملکه العربیه السعودیه: جامعه ام القری.
شبانکاره ای، محمد بن علی(1381). مجمع الانساب، ج 2، تهران: امیر کبیر.
صادقی، مقصود علی(1393). «مساله راه حج در مناسبات حکومت های شرق وغرب ایران(از غزنویان تا صفویه)»، تاریخ نامه ایران بعد از اسلام ، ش8.
صالح کمال، سلیمان(1408). «اماره الحج فی العصر العباسی من سنه 247-132»، رساله مقدمه لنیل درجه الماجستر، مکه المکرمه: جامعه ام القری.
صبری پاشا، ایوب(1424). موسوعه الحرمین الشریفین و الجزیره العرب، قاهره: ج2، دارالآفاق العربیه.
صفدی، خلیل بن ایبک(1381). الوافی بالوفیات، ج 19، بیروت: دارالنشر فرانزشتاینر.
طراوه، حجازی حسن علی(1423). مظاهر الاهتمام بالحج و الحرمین الشریفین فی العصر الاموی، قاهره: مکتبه زهراء الشرق.
عائده، محمد عبید(1440). «الدور السیاسی و الاجتماعی للسیده زبیده زوج الخلیفه العباسی هارون الرشید»، آداب الرافدین، العدد 77.
عبادی، مهدی و عباسی، مرتضی(1399).«امنیت حج در دوره حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصربالله (487-352)»، پژو هشنامه حج و زیارت، سال پنجم،ش1.
عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق(1372). مطلع السعدین ومجمع البحرین، ج1، تهران: پژوهشگاه علون انسانی و مطالعات فرهنگی.
عقیلی، سیده سعیده و دیگران(1401). «جایگاه و کارکرد فرهنگی-تمدنی رباط های حجاز در ایام حج(قرون8-7ه‍)»، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش54.
غفرانی و دیگران(1395). «موانع و مشکلات سفر حج ایرانیان در روزگار سلجوقیان»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 22.
فاسی، محمد بن احمد (1419). العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، ج 5،4،3،2،1، 6بیروت: دارالکتب العلمیه.
فاسی، محمد بن احمد (1418). الزهور القتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.
فاسی، محمد بن احمد (1428). شفا الغرام باخبار البلد الحرام، ج 1و2، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
کردی، محمد طاهر(1420). التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، ج5، 1، بیروت: دارالخضر.
کریمی، شکوفه(1396). حج در عصر دوم عباسی(232-334)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بین الملی امام خمینی (ره).
کعکی، عبدالعزیز (1419). معالم المدینة المنورة بين العمارة والتاريخ،ج 2، 3، بیروت: دار والمکتبه الهلال.
جعفری، اباذر،(1392). «حدیث شد رحال»، حج و حرمین شریفین، ج7، تهران: مشعر.
الاحمدی، سمر عبدالله (2022). «اسهامات اهل العراق فی مکه و المشاعر المقدسة العلمیة و العمرانیة و الخیریة من خلال کتاب العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین»، تاریخ اسلامی، کلیه آلاداب، قسم العلوم الاجتماعیه، جامعه الطائف، العدد التاسع و العشرون.
الباشا، حسن (1409). الالقاب الاسلامیه فی التاریخ والوثائق والآثار، قاهره: الدارالفنیه للنشروالتوزیع.
البدریشی، احمد بن هاشم (1436). دروب الحج الی الحرمین الشریفین فی العصور الوسطی، قاهره: جامعه القاهره.
البدریشی، احمد بن هاشم (1421). اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی(923-648ﻫ). رسالة مقدمه لنیل درجه الدکتوراه فی التاریخ الاسلامی، جامعه ام القری.
البدنه، خلود عبدالباقی ابراهیم(1425)، الاسر العلمیة فی مکه المکرمه و اثرها علی الحیاه العلمیه والعملیه خلال العصر المملوکی(923-648ه‍/1517-1250م). مکه المکرمه: جامعه ام القری.
الزهرانی، حنیف الله یحیی(1404). النفقات واداراتها فی الدوله العباسیه(334-132)، رساله مقدمه لنیل درجه الدکتوراه، جامعه ام القری.
الجابری، خالد محسن حسّان(1413). الحیاة العلمیة فی الحجاز خلال العصر المملوکی، رساله لنیل درجة الماجستیر، جامعة ام القری.
الجزیری، عبدالقادر بن محمد بن عبدالقادر(1429). الدرر الفرائد المنظمة فی اخبار الحاج و طریق مکه المعظمة، ج1، 2، الریاض: دارالیمامة للبحث و الترجمة.
الحشاش، عبداللطیف شاکر، 1437، الحج الشامی فی العصر المملوکی(923-648هجری)، رساله الماجستیر، الجامعه الاسلامی غزه.
الخرابشه، سلیمان(1385). رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین(قرن پنجم و ششم هجری)، ترجمۀ رسول جعفریان، تهران: مشعر.
السباعی، احمد(1385). تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه(1344ق)، ترجمۀ رسول جعفریان، تهران:مشعر.
السنیدی، عبدالعزیز راشد (1426). المجاورون فی مکه و اثرهم فی الحیاه العلمیه، مکه المکرمه: عاصمه الثقافیه الاسلامیه.
الشهری، محمد (2001). عماره مسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، قاهره: مکتبه القاهره للکتاب.
الشهری، عبدالله بن فراج بن صالح(1423). مرویات خلافه عبدالملک بن مروان فی کتاب تاریخ الرسل و الملوک لمحمد بن جریر الطبریدراسه نقدیه مقارنه، رساله لنیل الدکتوراه فی التاریخ، المملکه العربیه السعودیه: الشریعه والدراسات الاسلامیه.
الدجانی، الهام محمد هاشم (2010). طریق الحج المصری فی العصور الوسطی الاسلامیه عیذاب-جده. مجله کلیه الآداب، ج4.
رشیدالدین فضل الله (1358). سوانح الافکار رشیدی،تهران: انتشارات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد.
رشیدالدین فضل الله (1940). تاریخ مبارک غازانی،انگلیس:هرتفورد،استفن اوستین.
الصلابی، علی محمد(1429). الدوله الامویه عوامل الازدهار و تداعیات الانهیار، ج1، بیروت: دارالمعرفه للطباعه والنشر والتوزیع.
العبدری، ابوعبدالله محمد بن محمد(1426). رحلة العبدری ، دمشق: دارالسعدالدین للطباعة و النشر و التوزیع.
العتیبی،العنود بنت فهد بن هاجد(1423). اداره الحجاز فی العصر الاموی ،رساله الماجستیر فی قسم التاریخ ،ریاض:جامعه الملک سعود.
الغیث، خالد بن محمد(1420). مرویات خلافه معاویه فی تاریخ الطبری، الریاض: دارالاندلس الخضراء.
المدیرس، عبدالرحمن مدیرس (1422). المدینه المنوره فی العصر المملوکی(923-648/1517-1250)، ریاض: فهرسته مکتبه الملک فهد الوطنیه.
المزینی، عبدالرحمان بن سلیمان(1423). «الحیاه العلمیه فی مکه و المدینه خلال القرنین السابع و الثامن الهجریین»، مرکز بحوث و دراسات مجله المدینه المنوره، العدد الثالث.
المعلم، محمد(2011). الدرب السلطانی طریق الحج البری العراقی القدیم المسمی درب زبیده، بغداد: دارالکتب و الوثائق.
الهامی، محمد(2013). العباسیون الاقویاء رحله العباسیین منذ بدایه الثوره و حتی نهایه عصرهم الذهبی. قاهره: موسسه اقراء للنشر و التوزیع والترجمه.
الهلیب، احمد فوزی (1426). طریق الحج الحلبی فی العصر المملوکی کما وصفه ابن جابر الاندلسی فی قصیدة الرائیة. المدینة المنورة، العدد13.
مالکی مکی، محمد بن احمد (1424). تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام. ج2، مکه مکرمه: مکتبه الاسدی.
محمدزاده، رضا (1383). «ابن زبیر». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی،تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
معتوق، صالح یوسف (1421). علم الحدیث فی المکه المکرنه خلال العصر المملوکی(923-648ه‍). بیروت: موسسة الریان.
مقریزی، احمد بن علی (1423). السلوک لمعرفة دول الملوک،ج3، قاهره: دارالکتب والوثائق القومیه، الاداره المراکز العلمیه، مرکز تحقق التراث.
مقریزی، احمد بن علی (1427). السلوک لمعرفة دول الملوک، ج 1، قاهره: دارالکتب والوثائق القومیه، الاداره المراکز العلمیه، مرکز تحقق التراث.
مقریزی، احمد بن علی (1423). المقفی الکبیر، ج3، 5بیروت: دارالغرب الاسلامی.
مکی، عبدالله غازی (1430). افادة الانام بذکر اخبار البلد الحرام. ج1، 2، مکه المکرمه: مکتبه الاسدی.
مطر، فوزیه حسین (1406). تاریخ عماره المسجد الحرام من العصر العباسی الثانی حتی العصر العثمانی، رساله مقدمه لنیل درجه الدکتوراه، جامعه ام القری.
منشاوی محمد، محمد محمود (2022). التأثیرات الحضاریة العراقیة فی بلاد الحجاز من مستهل القرن الرابع حتی منتصف القرن السابع، مجله کلیه آلاداب، جامعه بنی سویف،عدد63.
موحدی نیا، عباس(1390). مراسم حج در دوره اول عباسیان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم: دانشگاه باقر العلوم(ع).
موسوی مقدم تربتی، مهناز(1398). حج گزاری ایرانیان در قرون نخستین اسلامی:از ورود اسلام به ایران تا پایان حکومت آل بویه،رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد.
نجفی، حافظ (1400). «سفرهای علمای مغرب به حرمین شریفین و تاثیر علمی و فرهنگی آن در مغرب (با تاکید بر اجازات علما)»، میقات حج: ش115.
وصاف الحضره، عبدالله بن فضل الله (1388). تاریخ وصاف الحضره، ج4، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
همدانی، کفایت الله (2013). الحجاز فی ادب الرحله العربی، اطروحه قدمت لنیل درجه الدکتوراه، اسلام آباد: الجامعه الوطنیه للغات الحدیثه.
یعقوب، امیل (1418). المعجم المفصل فی اللغویین العرب، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
یونینی، موسی بن محمد (1428). ذیل مرآه الزمان. ابوظبی: هیئة ابوظبی للثقافه و التراث، المجمع الثقافی.
یوسف نواب، عواطف محمد(1417). الرحلات المغربیه و الاندلسیه. ریاض: مکتبه الملک فهد الوطنیه.
Mortel, Richard. (1998). Ribāṭs in Mecca during the medieval period: a descriptive study based on literary sources. Bulletin of the school of oriental and African Studies, vol. 61, No.1.
Petersen, Andrew. The Archaeology of the Syrian and Iraqi Hajj Routes. World Archaeology, vol. 26, no. 1, 1994, pp. 47–56.

متن کامل:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 20، شماره 48، پاییز 1403  Vol.20, No.48, Autumn 2024

صص 97-130 (مقاله پژوهشی)

 

ساخت­وساز  در  مکه و مدینه و راه­های حج:  فعالیت­های عمرانی ممالیک، ایلخانان، و دیگران در بستر حج  (قرون هفتم و هشتم هجری) ¹

سیده سعیده عقیلی²   

دانشجوی دکترای تاریخ اسلام، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی، تهران، ایران

مهدی عبادی

دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

 

چکیده

در قرن­های هفتم و هشتم هجری، ایلخانان ، ممالیک و دیگران، با هدف  حفظ سیادت بر دارالاسلام و کسب مشروعیت دینی به ساخت­وساز در راه­های حج و در حجاز روی آوردند. ممالیک پس از احیای خلافت عباسی در قاهره، در پی انتساب لقب خادم الحرمین الشریفین به خودشان، توجه فراوانی به مکه و مدینه نشان دادند. در آغاز سلاطین مملوکی با توجه به این دعوی که حجاز بخشی از قلمرو آنها محسوب می‌شود، از فعالیت‌های عمرانی حکام مناطق دیگر جهان اسلام ممانعت به‌عمل می‌آوردند و بازسازی مسجدالحرام و مسجدالنبی، ایجاد تسهیلات رفاهی در حجاز و مسیرهای منتهی به حج و اسکان حج گزاران از طریق اختصاص موقوفه‌ها را به صورت اختصاصی به‌ انجام رساندند. پس از اسلام­پذیری ایلخانان ایران، آنها نیز تلاش کردند از ظرفیت مشروعیت­بخشی حج به نفع خود استفاده نمایند. در پی این تحول، تلاش برای تسهیل در امر حج گزاری مسلمانان مناطق شرقی جهان اسلام و توجه به مسائل و امور حجاز به‌عنوان بخشی از سیاست دولت ایلخانان درآمد. در واقع از این زمان به بعد، رقابت سیاسی و تقابل نظامی مملوکی ‌ـ ‌ایلخانی، حداقل در حجاز با محوریت حج و حج‌گذاری چهرۀ متفاوتی به خود گرفت که حاصل آن  افزایش سازندگی و  فعالیت­های عمرانی‌‌ـ‌تمدنی در مکه و مدینه بود.

کلیدواژه­ها: عصر ایلخانی- مملوکی، حج­گزاری، عمران حجاز، مکه، مدینه.  

مقدمه

فریضه حج و اهمیت امر حج‌گذاری بر مسلمانان، به واسطۀ نیاز آن به امکانات و تسهیلات لازم، همواره و در اغلب ادوار تاریخی زمینه مطلوبی را برای فعالیت‌های عمرانی‌ـ‌تمدنی در سرزمین حجاز، مکه و مدینه فراهم کرده است. از این رو، مسلمانان پیوسته توجه ویژه‌ای به انجام فعالیت های عمرانی مورد نیاز حجاج و به ویژه در حجاز داشتند. در واقع در کنار ابعاد عبادی مناسک حج، توجه به حج‌گذاری مسلمانان در ادوار مختلف از این جهت نیز می‌تواند حائز اهمیت و توجه باشد که جلوه‌گاه بخشی از مظاهر تمدن اسلامی در قالب بناها و ایجاد تاسیسات مورد نیاز حجاج است به ویژه اینکه بخش قابل توجهی از این بناها عمدتا با مشارکت مسلمانان مناطق مختلف جهان اسلام از جمله حاکمان مسلمان ساخته شده‌اند. شهرهای مکه و مدینه، به واسطه تقدس‌شان نزد مسلمانان اهمیت خاصی داشتند و هر ساله در زمان حج میعادگاه شمار زیادی از مسلمین از سراسر جهان اسلام بود و  به همین دلیل نیز ایجاد امکانات و تسهیلات مناسب در اولویت عموم مسلمانان بالاخص حکام جوامع اسلامی قرار می‌گرفت. از آنجا که حضور تعداد کثیری از مسلمانان در ایام حج­گزاری الزاماتی از نظر امکانات اقتضا می‌کرد، به‌ناگزیر باید  این امکانات و تسهیلات لازمِ حداقلی ایجاد می‌گردید. با توجه به اینکه مرکزیت قدرت سیاسی از همان سدۀ نخست هجری به بعد از حجاز به مناطق دیگر جهان اسلام منتقل گردید، بازسازی و توسعۀ مسجدالحرام و مسجدالنبی و بنای سایر سازه‌ها و ساختمان های در این دو شهر و حجاز اغلب با حمایت و مساعدت دولت‌های قدرتمند و البته مسلط بر حجاز صورت می‌گرفت. نکتۀ مهم در این میان این است که در بسیاری از ادوار تاریخی بنای ابنیه در حجاز افزون بر اینکه بخش مهمی از معماری و فعالیت‌های عمرانی مذهبی مسلمانان در سرزمین وحی را به نمایش می‌گذارد در عین حال، می‌تواند آشکارا نمایانگر همکاری جوامع اسلامی در برپایی فریضه حج و تعاملات فرهنگی‌ـ‌تمدنی مسلمانان در بستر حج در ادوار مختلف را نشان دهد. در قرون هفتم و هشتم هجری نیز با توجه به اوضاع حاکم بر جهان اسلام، مساعی و کوشش همه جانبه مسلمانان شرق و غرب جهان اسلام برای ایجاد و بنای سازه‌ها، ابنیه و تاسیسات مختلف با هدف تسهیل‌گری در برگزاری حج و ارائه خدمات به حجاج استمرار پیدا کرد. پژوهش حاضر با تکیه بر منابع تاریخی با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی به ترسیم کم و کیف فعالیت‌های عمرانی‌ـ‌تمدنی حاکمان و مسلمانان غیر حجازی در بستر حج می پردازد و اهمیت حج در سیاست حاکمان مسلمان در این دوره، وضعیت راههای حج و مساعی مسلمانان برای ایجاد تاسیسات در طول این راه‌ها و فعالیت‌های عمرانی در حجاز و شهرهای مکه و مدینه را تبیین می کند.

 

پیشینه پژوهش

پژوهش‌های مرتبط با فعالیت‌های عمرانی‌ـ‌تمدنی مسلمانان غیرحجازی در حجاز را می توان از نظر موضوعی به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول مطالعات مربوط به فعالیت های عمرانی مسلمانان قلمرو ممالیک در حجاز است؛ فوزیه حسین مطر(1406ق) در رساله دکتری خود تحت عنوان تاریخ عماره المسجد الحرام من العصر العباسی الثانی حتی العصر العثمانی (مطر،1406: 46-83) و محمد هزاع الشهری(2001ق) در عماره مسجد النبوی منذ نشائه حتی نهایه العصر المملوکی(شهری،2001: 185-264) به بررسی تحولات و تغییرات معماری مسجدالحرام تا پایان عصر ممالیک پرداخته‌اند. آمنه حسین محمد علی جلال (1407ق) در پایان نامه‌ای با عنوان طرق الحج و مرافق فی الحجاز فی العصر المملوکی(923-648 ه‍) به صورت گذرا به ارائه اطلاعات تاریخی در خصوص مسیرهای منتهی به حج،خدمات عمومی، مدارس و رباط‌های حجاز در عصر مملوکان پرداخته است(جلال،1407: 14-131 و 378-420). احمد هاشم احمد بدریشی(1421ق) نیز در اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی(923-648/1517-1250) ضمن مباحث خود از ابنیه‌های ساخته شده در حرمین اطلاعاتی درباره تعدادی از مدارس، رباط‍‍ ‌ها وسازه‌های آبی مکه و مدینه ارائه می‌دهد(بدریشی،1421: 95-104و 254-260). عبدالرحمن مدیرس المدیرس(1422ق) درالمدینه المنوره فی العصر المملوکی(923-648/1517-1250)  ضمن بررسی مراکز آموزشی، به مدارس و رباط‌ها در مدینه در روزگار عثمانی اشاره دارد(المدیرس،1422: 250-256). همچنین عباس بصیری (1400ش) در اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک(923-648ق) در بخش «نهاد وقف در حجاز دوره مملوکی»، به بررسی برخی مدارس، رباط‌ها و معماری حرمین پرداخته که بخش قابل توجهی از اطلاعات ارائه شده در این کتاب متکی بر مطالعات عربی پیشین است(بصیری،1400: 126-143و 160-173). دسته دوم مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش حاضر نیز آثاری هستند که صرفا در ارتباط با بخشی از بناهای تاریخی در حرمین شریفین در قرون 7 و 8 هجری چون رباط‌ها،مدارس و راه‌های حج به نگارش درآمده‌اند. در خصوص رباط‌ها ریچارد مرتل³ (1998م) در مطالعه خود تحت عنوان <رباط­های مکه در دوران میانه: مطالعه توصیفی بر اساس منابع مکتوب> رباط‌های مکه در قرون 4 تا 7 هجری را بررسی کرده است(Mortel, 1998: 29-50). همچنین حسین عبدالعزیز حسین شافعی (1416ق) در فصل دوم پایان نامه خود با نام الرباط فی مکه المکرمه منذ البدایات و حتی نهایه العصر المملوکی، با در پیش گرفتن شیوۀ سالشمارانه، رباط‌های عصر ممالیک را معرفی می‌کند(شافعی، 1416: 64-126). در مقاله «جایگاه و کارکرد فرهنگی‌ـ‌تمدنی رباط های حجاز در ایام حج(قرون7-8هجری)» نگاشتۀ سیده سعیده عقیلی و دیگران(1401ش) به بررسی بانیان و واقفان رباط‌های حجاز و نقش رباط‌ها در تجدید حیات فرهنگی و تمدنی حجاز پرداخته است(عقیلی و دیگران،1401: 122-130) . طارق بن عبدالله بن عبدالقادر حجار(1422ق) در المدارس الوقفیه فی المدینه المنوره نیز به صورت گذرا به معرفی مدارس مدینه و بانیان آنها در قرون 7و 8 هجری می‌پردازد(حجار،1422: 106-110) و علی بن علی حسین احمد(1437ق) در المدرسه الشهابیه و اثرها الحضاری فی المدینه المنوره خلال العصر المملوکی(923-648ق) به صورت اختصاصی بر واقفان،ساختار و موقوفات مدرسه شهابیه تمرکز دارد(احمد،1437: 7-20). در پژوهش‌های مرتبط با راه‌های حج در قرون 7 و 8 هجری نیز اغلب به بررسی منازل و تغییر مسیرهای حج پرداخته می‌شود و صرفا اطلاعات اندک و گذرایی در خصوص فعالیت های عمرانی مسلمانان‌ در حجاز ارائه می‌شود؛ از جمله این آثار می توان به طریق الحج الحلبی فی العصر المملوکی کما وصفه ابن جابر الاندلسی فی قصیده الرائیه احمد فوزی الهلیب (الهلیب،1426: 129-153)، طریق الحج المصری فی العصور الوسطی الاسلامیه عیذاب-جده نوشتۀ الهام محمد هاشم الدجانی (الدجانی،2010: 76-79)، راه حج به قلم رسول جعفریان (جعفریان، 1389: 275-296)، «تاثیر سیاست های ایلخانان بر جا به جایی مسیرهای زمینی و دریایی حج در جهان اسلام» پژوهشِ علی بحرانی پور(بحرانی پور،1389: 6-14) دروب الحج الی الحرمین الشریفین فی العصور الوسطی احمد بن هاشم البدریشی(1436ق) (البدریشی،1436:  12-42) و راه‌های حج نوشتۀ منصور داداش نژاد و کامرا محمد حسینی(1400ش) اشاره کرد.

 

جایگاه حج در سیاست ورزی حاکمان مسلمان(قرون اول تا هفتم هجری)

از دوران اولیه اسلامی برگزاری مناسک حج و اهمیت آن برای حاکمان مسلمان اعم از خلفا و سلاطین و وجه دینی آن فراتر یافته و ابعاد سیاسی نیز پیدا کرده بود به‌گونه‌ای که به‌تدریج این تصور و ذهنیت نزد مسلمانان پدید آمد که تسلط بر شهرهای مقدم مکه و مدینه (حرمین شریفین) می‌تواند از الزامات یک حکومت اسلامیِ مشروع باشد. باتوجه‌به اینکه تسلط بر این بخش مهم از جهان اسلام اغلب برای بیش از یک دولت و حکومت ممکن نبود، حج‌گزاری و مشارکت در برگزاری مناسک حج به انحای مختلف اهمیت زیادی برای حاکمان مسلمان مناطق و نواحی مختلف جهان اسلام یافت (نک: ادامه). بنی‌امیه (41-132ه‍) با آگاهی از اهمیت مشروعیت‌بخشی حج، در برگزاری مناسک حج کوشش زیادی از خود نشان می‌دادند. برگزاری حج برای امویان تا بدان حد اهمیت داشت که  حتی در برهه‌ای که زبیریان (64-73ه‍) بر حجاز و  مکه تسلط داشتند، عبدالملک بن مروان (ﺣﮑ.  65-86ه‍) سعی نمود حجاج شامی را به حج‌گزاری در مسجد قُبةالصّخره در قدس ترغیب نماید (جعفری، 1392: 15-19؛ امرایی و دیگران، 1398: 192-195). با این اوصاف، پس از تسلط دگربارۀ امویان بر حجاز، امویان با صرف هزینه‌های گزاف بازسازی و توسعه عمرانی در مکه، مدینه و مسیرهای منتهی به این شهرها به ویژه مسیر حج شام به حجاز را در دستور کار خود قرار دادند(Petersen,1994: 49). در این دوره احداث و تعمیر جاده‌ها، ایجاد امکاناتی برای عبور از گردنه‌های صعب‌العبور، نصب میل و حفر چاه‌های آب با هدف سهولت تردد حجاج انجام گرفت (طراوه، 1423: 185-200؛ الصلابی، 1429: 72). گسترش فیزیکی محدوده مسجدالحرام با خرید خانه‌های واقع در پیرامون کعبه که در دوران تسلط زبیریان برمکه مدنظر بود (محمدزاده،1383: 3/277-279)، در دوران عبدالملک بن مروان نیز ادامه یافت و با الحاق زمین‌های بیوت اطراف آن تکمیل  شد (الشهری، 1423: 298-303). در دوران حکومت ولید بن عبدالملک (ﺣﮑ. 86-96ه‍) تغییرات گسترده‌ای در مسجدالنبی با احداث محراب مسجد نبوی، مناره‌ها و ابواب مختلف پدید آمد(الصلابی،1429: 73). این در حالی بود که به موازات این اقدامات، سازماندهی حج‌گزاری توسط امویان علاوه بر استمرار منصب امیرالحاجی⁴ منجر به ایجاد مشاغل خدماتی چون عمال الطیب، غلمان کعبه و عمال المصابیح در مکه شده بود (العتیبی، 1423: 189-191). 

عباسیان در دوران بسط و گسترش نهضت خود بر ضد امویان  از ایام حج جهت ارتباط با مسلمانان اقصی نقاط جهان اسلام استفاده کردند و با حضور مبلغان، داعیان و انجام فعالیت‌های سازمان یافته تحت پوشش حج از ظرفیت این اجتماع عظیم برای اهداف سیاسی خود به خوبی بهره گرفتند(دوغان،1389: 33). عباسیان پس از تأسیس دولت در 132ه‍ نیز با هدف  بهره‌برداری‌های بیشتر و مؤثرتر از بستر حج بنفع دولت خودشان، تا نیمه قرن4‌هجری اغلب امرای حج را از خاندان خود یعنی بنی عباس منصوب می‌کردند(سلیمی،1394: 109). با ظهور دولت‌های قدرتمند و تسلط آنها بر عراق، شرایط در این خصوص دگرگونه شد تا جایی که با قدرت یافتن بویهیان(334-477ه‍) امیرالحاج توسط آنها تعیین و حتی به علویان واگذار گردید(ذهابی، 1398: 112-108). علاوه بر ضعف عباسیان، تسلط فاطمیان بر حجاز از نیمه دوم قرن چهارم هجری موجب شد تا آنها به مانند دوران پیشین نتوانند از مناسک حج به نفع خود استفاده نمایند و به تعبیری چنین جایگاهی را به رقبای فاطمیان خود واگذار نمایند (نک. صادقی،1393: 139-140؛ سامانی، 1393: 103-104). نکتۀ مهم دیگر درباره حج‌گذاری دوره عباسیان این است که با تغییر پایتخت دولت اسلامی از شام به عراق توسط عباسیان اهمیت راه حج عراقی افزایش فزاینده‌ای یافت و  به عنوان مسیر اصلی حج گزاری مطرح گردید(المعلم،2011: 45-59). از این رو، در دوره تاریخی موسوم به  عصر اول عباسی اقدامات متعددی برای ارتقاء این راه مهم مواصلاتی عراق به حجاز انجام گرفت تا جایی که منصب مشخصی تحت عنوان منصب عمل الحرمین برای نظارت بر فعالیت‌های مد نظر دولت در طول این راه از طریق بغداد و کوفه تا مکه و مدینه تعیین شد که وظیفۀ نظارت بر امر نشانه‌گذاری، اندازه‌گیری دقیق و ایجاد توقف‌گاه‌های برید را عهده‌دار بود (موحدی نیا، 1390: 92؛ الهامی،2013 :359-360؛ کریمی،1396: 77). به تدریج و با سستی گرفتن قدرت عباسیان و به واسطه شورش های مکرر بدویان و کاهش امنیت حجاج، منصب عمل الحرمین که وظیفه تامین امنیت کاروان‌های حجاج، راه‌های حج و حرمین را بر عهده داشت به طاهریان (259-206ه‍)‌‍‍ و صفاریان(247-394ه‍) واگذار شد (سامانی،1393: 73-75). تسلط آل بویه بر بغداد شرایط را تغییر داد.آل بویه تامین امنیت راه های حج و فراهم نمودن رفاه و آبادانی مسیرحجاج را در اولویت قرار دادند (سامانی، 1393: 84-85؛ موسوی مقدم تربتی، 1398: 92). علاوه بر آل بویه، این مهم به غزنویان(صادقی، 1393: 139-140) و سلجوقیان (غفرانی و دیگران، 1395: 125-127) واگذار شد. در مناطق غرب جهان اسلام نیز فاطمیان تامین امنیت کاروان های حج و فراهم نمودن تسهیلات و امکانات حجاج را بر عهده داشتند(نک. عبادی و عباسی، 1399: 171) با این اوصاف، در یک نگاه کلی، با قدرت گیری حاکمان مسلمانان در6 قرن نخست هر یک از آنها در حد توان در جهت تسهیل در امر حج‌گزاری با هدف کسب مشروعیت سیاسی کوشیده‌اند. 

توسعه حرمین شریفین در دوران خلفای نخستین عباسی با درپیش گرفتن سیاست از میان بردن و نابودی آثار امویان در حجاز آغاز شد. گسترش مسجدالحرام و مسجد النبی به واسطه شمار فراوان حجاج و آبرسانی در ایام حج گزاری با احیای چشمه‌های دوران امویان توسط منصور(ﺣﮑ. 158-136ه‍) و مهدی(ﺣﮑ. 169-158ه‍) بود(موحدی‌نیا،1390: 68-69؛منشاوی،2022: 421). این اقدامات از سوی هارون الرشید (ﺣﮑ. 193-170ه‍) و همسرش زبیده خاتون(د.216ه‍) با ایجاد شبکه آبرسانی و کانال‌های آبی ادامه پیدا کرد(سعد الراشد،1414: 50-51؛ عائده،1440: 406-411). مسألۀ کمبود آب و خطر تشنگی به عنوان بحران ایام حج گزاری عامل مهم استمرار ساخت و سازهای مرتبط به آبرسانی به حجاج با وجود تغییر شرایط و فقدان شرایط عدم حضور خلفای عصر دوم عباسی در مناسک حج شد. در دوران خلافت خلفای عباسی این دوره مانند متوکل (ﺣﮑ. 247-232ه‍)، معتز (ﺣﮑ. 255-252ه‍)، مهتدی (حک256-255ه‍) و معتمد (ﺣﮑ. 278-256ه‍) بازسازی چشمه‌های داخل حرم،عرفات و سقاخانه‌ها به انجام رسید (صالح کمال، 1408: 210؛ منشاوی، 2022: 67). با این اوصاف، با قدرت یافتن حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل در قلمرو عباسیان و رقابت آنها با بنی‌عباس در زمینۀ فعالیت‌های عمرانی، که پیش از این منحصر به خلفا و وابستگانشان بود، بدان‌ها واگذار شد(الخرابشه،1385: 110-116). شاید بتوان گفت که اوج رقابت‌ها برای انجام فعالیت‌های عمرانی زمان سلجوقیان‌ـ‌فاطمیان بود که در خصوص آبرسانی، ارسال پرده کعبه، لغو مالیات‌های حج (مکوس و خفارات) و تخصیص هدایا به مجاوران نمایان شد(الزهرانی،1404: 391-397؛منشاوی،2022: 408-411). در واقع، بررسی فعالیت‌های عمرانی مسلمانان در حجاز در این ادوار پیشین و منتهی به قرن هفتم هجری بیانگر این مهم است که عمده این فعالیت ها در مکه و مدینه توسط حاکمان صورت گرفته است، با این ملاحظه که افزون بر باورمندی و پایبندی دینی حکام این اقدامات با اهداف سیاسی و مشروعیت خواهانه به انجام می‌رسید.

 

اهمیت سیاسی و فرهنگی حج در سده­های 7 و 8 هجری

حج به‌عنوان یک فریضه عبادی برای مسلمانان، اگرچه در تاریخ اسلام و ادوار تاریخی اهمیت شایانی داشته، اما بنا برعوامل مختلف تاریخی در قرن هفتم و هشتم هجری، هم از منظر سیاسی و هم فرهنگی ابعاد متفاوت و جدیدی پیدا کرد. بنابر سنتی دیرینه در این دوره زمانی نیز در ماه ذی‌الحجه هر سال مناسک حج در مکه برگزار می‌شد و از این رو، تعداد قابل توجهی از مسلمانان از سراسر سرزمین‌های اسلامی در حجاز و شهر مکه گرد می‌آمدند. اگرچه به‌جایْ آوردن فریضه‌ای دینی، دلیل اصلی و اساس این گردهمایی بزرگ و باشکوه بود، اما حضور مسلمانان از طیف‌های مختلف اجتماعی زمینه مناسبی را برای تبادلات فرهنگی و تمدنی مسلمانان مناطق مختلف دور و نزدیک دارالاسلام فراهم می‌کرد. با توجه به مشکلاتی عدیده‌ که جهان اسلام در این دوره به ویژه در نتیجه تسلط مغولان بر بخش وسیعی از سرزمین های اسلامی مواجه شده بود، ایام حج‌گزاری در قرون مذکور تقریباً از معدود فرصتهای پیش روی مسلمانان نواحی مختلف بود که طی آن می‌توانستند در کنار یکدیگرحضور داشته باشند و در یک فضای نسبتاً مسالمت‌آمیز، به آشنایی با همدیگر و تبادل فکر و اندیشه بپردازند(السنیدی، 1426: 41-45). این ویژگی‌ها، برای این فرضیه دینی، ابعاد و کارکردهای فرهنگی و اجتماعی  منحصربه‌فردی را فراهم می‌آورد تا جایی که در بررسی تحولات و مناسبات تمدنی مسلمانان در این ادوار نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

در تاریخ حج‌گزاری مسلمانان یورش مغولان و تسلط آنها بر بخش‌های مهمی از جهان اسلام به ویژه شرق آن و بر انداختن دولت عباسیان را می‌توان به مثابه نقطه عطف تاریخی مهمی در نظر گرفت(ﻧﮑ. ابن وردی،1416: 2/189). در شرایطی که به واسطه تسلط قدرت‌های متخاصم بر سرزمین‌های اسلامی در شرق و غرب آن، مناسبات فرهنگی‌ـ‌تمدنی مسلمانان با همدیگر به شکل بی‌سابقه‌ای و در مقایسه با ادوار پیشین با موانع و  چالش‌های بزرگی مواجه شده بود، حج به واسطه کارکرد چند وجهی سیاسی،اجتماعی و فرهنگی‌ـ‌تمدنی آن تا حدود زیادی از گسستگی تبادلات فرهنگی بین مسلمانان شرق و غرب جهان اسلام، به ویژه مراکز تمدنی فعال آن در این زمان ممانعت به عمل آورد که از نظر جغرافیایی با همدیگر فاصله داشتند(معتوق،1421: 219-220؛بدر،1424: 67-74؛ نجفی،1400: 40-47). باید توجه داشت در شرایط تاریخی دشواری که به دلیل درگیری‌های نظامی و رقابت‌های سیاسی در این دوره  مناسبات و پیوستگی‌های فرهنگی و تاریخی پیشین مسلمانان با موانع جدی روبرو شده بود،  مناسک حج، حتی اگر به صورت نمادین بوده باشد، همچنان امکان و احساس وحدت و یگانگی در امت اسلامی در آن روزگاران را میسر می‌ساخت (ابن حجر،1414: 4/84؛مقریزی،1423: 3/436-437؛ یونینی، 1428: 1344). این مهم بدین معنی بود که به‌رغم همه مشکلات هنوز حج و حج‌گزاری کارکردهای سیاسی و فرهنگی ادوار پیشین را در دوران آشفتۀ این سده‌ها نیز به خوبی ایفا می‌کرد و از منظر جلب توجه مسلمانان به مشروعیت و حقانیت سیاسی مد نظر آنها حائز اهمیت ویژه‌ای بود. در چنین شرایطی بود که حاکمان مسلمان نیز با عنایت به همین ابعاد حج و البته کارکرد سیاسی آن برای آن‌ها، سعی داشتند به شکل فعالانه‌ای در برگزاری مناسک حج و ایجاد تسهیلات لازم برای حضور حجاج قلمرو خود در حجاز مشارکت‌ نمایند (نک. جدول شماره 1). ازاین‌رو، می‌توان گفت که حاکمان و دولت‌های مسلمان، فارغ از نسبت قدرت خود با سرزمین حجاز، کوشش کردند نقش تعیین‌کننده‌ای در برگزاری مناسک حج ایفا نمایند.

سنت‌های تاریخی و فرهنگی حج‌گذاری مسلمانان که شاید بتوان از آن تحت عنوان فرهنگ حج گزاری یاد کرد، به دنبال خود خرده فرهنگ های دیگری را هم ایجاد کرده بود که در فرایند تبادلات فرهنگی مسلمانان نواحی مختلف در قرون 7 و 8 هجری نیز نقش مهمی را ایفا می‌کردند. سنت مجاورت و فرهنگ سکونت در سرزمین وحی بستر و زمینۀ سکونت حجاج از مناطق مختلف در حرمین و حجاز را فراهم می‌آورد (السنیدی،1426: 25؛ بصیری،1400: 206-212؛ سید سالکی و دیگران، 1402، 67-68). در پرتو این سنت، در این دو قرن حلقه های درسی متعددی در مدارس (سخاوی،1414: 1/424،29؛2/81، 562)، رباط‌ها (یعقوب،1418: 2/102؛ مقریزی،1427: 5/282) و نیز در حرم مقدس مکه و مدینه یعنی  مسجدالحرام و مسجدالنبی (ابن فهد،1403: 3/161؛سخاوی،1414: 1/، 59، 378؛2/ 48-49؛112-114؛ ابن فرحون،1427: 69-70) تشکیل گردید که در عین حال بستر مطلوبی را برای گسترش فعالیت‌های علمی و آموزشی در حجاز فراهم می‌نمود (المزینی،2003: 114- 116). در نتیجۀ این شرایط در این دوره خاندان‌های علمی پرشماری در حجاز پدیدار شدند که از مناطق مختلف راهی حجاز شده بودند؛ نکتۀ مهم اینکه قرار گرفتن شخصیت‌ها و خاندان‌های علمی مسلمانان در سرزمین حجاز، که اصل هر کدام از آن‌ها به سرزمینی خاص از جغرافیای وسیع جهان اسلام می‌رسید، می‌تواند به مثابه نمادی از استمرار پیوند فرهنگی مسلمانان با محوریت حج و حرمین شریفین مد نظر قرار گیرد (الجابری،1413: 163- 218؛ البدنه،1425: 120- 131). با توجه به اینکه ایلخانان از دوره غازان‌خان محمود(ﺣﮑ. 703-694ه‍) اسلام را پذیرفتند، به زودی حج و حج‌گزاری نیز به محلی برای رقابت سیاسی حاکمان ایلخانی و ممالیک حاکم بر مصر و شام و نیز حجاز تبدیل شد به گونه‌ای که در نتیجه این رقابت جدید، حکام ایلخانی و مملوکی در صدد بودند با ارسال عطایا و هدایایی به مجاوران نظر آن را به سوی خود جلب نمایند(ابن ظهیره، 1423: 106؛ابن‌فهد، 1426: 3/171؛فاسی، 1428: 2/ 419). در سایه چنین شرایطی و نیز حمایت‌های مادی و معنوی بود که مکه، مدینه و سرزمین حجاز به مرکزی مهم برای تالیفات فقهی و ادبی مبدل شد  که شاید بتوان گفت نقطه اوج آن در سفرنامه‌ها و رحله‌های حجاج مناطق غربی نمود یافت (رمضان احمد، 2015: 319- 321؛ یوسف نواب، 1417؛ 140-97؛ تازی،1426: 58- 169؛همدانی،2013: 192- 207).

 

فعالیت های عمرانی و تمدنی در حجاز 

توجه خاص حاکمان مسلمان در غرب و نیز شرق طی قرون 7 و 8 هجری به حجاز با هدف اشاعه و تثبیت ادعای سیادت و برتری بر سایرین، بستر مناسبی را برای گسترش فعالیت‌های عمرانی و تمدنی در این سرزمین فراهم آورد.  به طور کلی می‌توان گفت که این فعالیت‌ها در چند بخش مشخص مختلف متمرکز بودند. بخش اول بازسازی‌های مسجدالحرام و مسجدالنبی بود. ممالیک با همکاری شرفا به صورت انحصاری با صرف هزینه‌های بسیار(بدر،1424: 49-51)، ارسال تجهیزات و تدارکات به بازسازی حرمین شریفین پرداختند(ابن فهد،1426: 3/185). در دوران ناصر محمد بن قلاوون (ﺣﮑ. 741-709ه‍) در چند مرحله مسجدالحرام، مقام ابراهیم، اطراف مطاف، حجر اسماعیل، کف، ابواب و ستون های اطراف کعبه بازسازی و نوسازی شدند(ابن حجر،1414: 3/ 136؛ ابن فهد،1426: 3/ 685- 686). در دورۀ ملک اشرف شعبان(ﺣﮑ. 778-764ه‍) نیز اقدامات مشابهی با تجدید بنای مقامات اربعه، تعمیر منبر و مفروش کردن کف مسجدالحرام با مرمر سفید پی گرفته شد(کردی،1420: 5/186؛ابن فهد،1426: 3/281و312). حریق سال 654 هجری در مسجد‌النبی خسارات بسیاری به بار آورد (ذهبی،1414: 23/180؛سمهودی، 2006: 2/15-20) وبه دنبال آن بازسازی همه جانبه‌ای در دستور کار قرار گرفت که از این زمان تا 663 هجری به طول انجامید.⁵ با این اوصاف، بازسازی مسجدالنبی و زدون آثار حریق توسط بیبرس(ﺣﮑ. 676-658ه‍) تکمیل گردید که با ارسال عِدّه و عُدّه از مصر برای انجام این مهم کمر همت بست(سخاوی، 1414: 2/ 483؛ سمهودی،2006: 2/ 155). این تغییرات تا زمان ناصر محمد قلاوون با تجدید بنای رواق بالای روضه شریفه و مناره باب‌السلام محفوظ ماند(ابن فرحون،بی تا: 38؛ ادفوی شافعی، 1966: 2/ 85). ملک ناصر حسن بن قلاوون(ﺣﮑ. 752-748ه‍) و ملک اشرف شعبان نیز بازسازی‌های گنبد مسجدالنبی را ادامه دادند(سمهودی،2006: 2/ 158؛الجزیری،1429: 3/ 451). نکتۀ قابل توجه در این میان این است که در شرایطی که حاکمان مملوکی تلاش زیادی برای به انجام رساندن بازسازی‌های حرمین شریفین به انجام می‌رساندند در عین حال به واسطۀ این که حجاز را بخشی از قلمرو دولت خویش می‌دانستند، با آگاهی از وجه مشروعیت‌بخشی اقدامات مذکور، تلاش داشتند از انجام فعالیت‌های مشابه و مشارکت حاکمان سایر نواحی جهان اسلام در این مهم ممانعت به عمل آوردند. ‌

بخش دوم فعالیت‌های عمرانی-تمدنی حکام مسلمان با محوریت حج طی قرون 7 و 8 هجری در قالب اقدامات مربوط به نگهداری، پاسبانی و بازسازی مسیرهای حج بود که به واسطۀ ماهیت و گستردگی‌شان مستلزم همکاری مسلمانان جوامع شرق و غرب جهان اسلام بود. طی این دوره در بین مسیرهای چهار گانه حج،⁶ حجاج از مسیرهای واقع در مناطق غربی جهان اسلام، به واسطه دوری از تنش‌های مناطق شرقی برای تردد بیشتر استفاده می‌کردند (بکر ،1401: 79-80؛ سلامه،2018: 370؛ جعفریان،1386: 51-53). طی دو سده پیشین عمدتا مسیر دریایی قوص‌ـ‌عیذاب‌ـ‌جده توسط حجاج مورد استفاده قرار می‌گرفت،⁷ اما با تلاش بیبرس مسیر زمینی جایگزین این مسیر دریایی شد و به دنبال آن ضمن کاسته شدن از اهمیت مسیر دریایی مذکور، منازل مسیرهای زمینی رونق گرفت (الجزیری،1429: 1/400- 402؛ 2/ 1370-1371و1233؛ ابن بطوطه، 1417: 1/ 228). حکام مملوکی در مسیر حج مصری علاوه بر ایجاد تمهیدات عبور از گردنه‌ها و سنگ فرش کردن راه، امکانات و تاسیساتی از قبیل قلعه‌ها (ابن بطوطه،1417: 1/344)، چاه‌ها(سیوطی، 1418: 2/ 266؛الجزیری،1429: 2/1329) برکه‌ها (سخاوی، 1412: 6/ 206؛ فاسی، 1419: 1/ 289؛ ابن فهد،1426: 3/ 181؛ مالکی مکی، 1424: 2/ 629؛مکی،1430: 2/ 368- 369) ایجاد می‌کردند تا حجاج با برخورداری امکانات رفاهی مورد نیاز در این مسیر تردد نمایند. با این احوال، شرایط در این زمینه برای حجاج مناطق شرقی جهان اسلام متفاوت بود. ارسال و اعزام قافله‌های حج گزاری با حمایت و یاری دولت‌ها، ارسال محمل و کاروان‌های حجاج، به دلیل تسلط مغولان  از حدود اواسط قرن هفتم هجری متوقف شده بود و تا سال 666هجری قافله‌ای به صورت رسمی از این نواحی و عراق برای حج ارسال نگردید(ابن فوطی، 1424: 256؛ابن‌فهد، 1424: 3/ 52). افزون بر این، به دلیل بی‌توجهی‌های صورت گرفته در حفظ و نگهداری راه‌های حج، عملا امکانات و تاسیسات مسیرهای شرقی حج (یعنی دو مسیر عراقی و مسیر شامی)، که طی 6 قرن نخستین اسلامی مورد استفاده حجاج بود، در این زمان ویران و غیرقابل استفاده شده بودند. از این رو، در اوایل دوران تسلط مغولان، حجاج شرقی به‌ناگزیر به استفاده از  راه دریایی حج(راه بیت الله العتیق) روی آوردند (صبری پاشا، 1424: 2/ 875؛ بحرانی پور، 1389: 7). پس از پذیرش اسلام از سوی ایلخانان  از دوران غازان خان (ﺣﮑ. 694-703ه‍) به‌رغم شرایط خاص سیاسی و استمرار رقابت آنان با ممالیک، دولتمردان ایلخانی درصدد احیای مجدد راه زمینی عراق برآمدند (شبانکاره­ای، 1381: 2/268-269؛ابن فوطی، 1424: 335) تا مسلمانان سرزمین‌های تحت امرشان برای حضور در مناسک حج مجبور به عبور از قلمرو مملوکی نباشند(رشیدالدین فضل الله، 1940: 203؛الجزیری، 1429: 2/ 79-80). پس از اصلاحات خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی(د.718ه‍)  وزیر مشهور عصر ایلخانی امکاناتی نیز در مسیرهای منتهی به درب زبیده(راه حج عراقی) ایجاد شد(رشیدالدین فضل الله، 1358: 159- 165). همچنین خاتون‌های ایلخانی نیز در مسیرهای حج در درون قلمرو ایلخانی موقوفاتی ایجاد کردند (بحرانی پور، 1389: 11) ایلخانان تأمین رفاه و آب مورد نیاز حجاج، سرکوب قبایل بدوی بنی‌خفاجه و به طور کلی تامین امنیت کاروان‌های حج را در دستور کار خود قرار دادند و برای این مهم  موقوفات مختلفی را نیز در نظر گرفتند (شبانکاره­ای، 1381: 2/ 269). به این ترتیب، حکام مملوکی و ‌ایلخانی مساعی قابل توجهی را برای ارتقاء جایگاه راه‌های حج به کار گرفتند. بر این اساس، بهبود شرایط مسیرهای حج منجر به افزایش حضور و سکونت مسلمانان در حجاز شد و همین امر ایجاد بناهای با کارکرد خدمات رفاهی را افزایش داد و به دنبال آن چاه‌ها، چشمه‌ها، سقاخانه‌ها، وضوخانه‌ها و آبریزگاه‌هایی در طول این راه‌ها هم در شرق و هم غرب جهان اسلام ساخته شد. نکتۀ مهمی که در بررسی اطلاعات موجود در منابع درباره امکانات ساخته شده توسط مسلمانان شرق و غرب جهان اسلام در مسیرها و راههای منتهی به حج و نیز شهرهای مکه و مدینه جلب توجه می‌کند(نک. جدول شماره 1)، به جزء برخی بناهای مرتبط با آبرسانی به مسافران و حجاج مانند برکه خلیص و چشمه عرفه در مکه و چاه منزله التقاء در مدینه، سایر بناها و امکانات اغلب توسط حاکمان و صاحب‌منصبان مملوکی مانند سلطان ناصر محمد قلاوون و سلطان اشرف شعبان، امیر سلّار(د.710ه‍)، آل ملک جوکندار(د.747ه‍)، امیر سیف الدین صرغتمش (د.759ه‍)، امیر شیخون(د.758ه‍) امیر جرکمتر ماردینی(د. 769ه‍)، ساخته شده بودند.

 

جدول شماره 1:سازه­های آبی⁸

نام سازه	بانی	مکان	قرن
چام ام حمام	همسرملک منصور حاکم یمن	مکه	7
چاه نجار	امیر شیخون و امیر جرکمتر ماردینی	مکه	8
چاه­های عسیله	امیری مصری	مکه	8
چاه معلّاه	ام سلیمان	مکه	8
چاه بئرآدم	امیرشیخون	مکه	8
چشمه بازان(عرفه)	امیر چوپان	مکه	8
چشمه زمزم	ناصر محمد قلاوون	مکه	8
برکه خلیص	ناصر محمد قلاوون	مکه	8
سقاخانه سّت	خواهر ملک ناصر حسن	مکه	8
سقاخانه بانو زینب	زینب بنت قاضی شهاب الدین طبری	مکه	8
سقاخانه­های منا،مزدلفه وعرفه	؟	مکه	8
وضوخانه صرغتمشیه	امیر صرغتمش ناصری	مکه	8
وضوخانه ناصریه	ناصر محمد قلاوون	مکه	8
وضوخانه اشرف شعبان	ملک اشرف شعبان	مکه	8
آبریزگاه ملک ناصر قلاوون	محمد بن قلاوون	مکه	8
آبریزگاه ملک	ملک نائب السلطنه مصر	مکه	8
آبریزگاه امیر صرغتمش	امیر صرغتمش	مکه	8
آبریزگاه ملک اشرف شعبان	ملک اشرف شعبان	مکه	8
آبریزگاه ام سلیمان (مخصوص بانوان)	ام سلیمان	مکه	8
چاه منزله التقاء	ایرانیان	مدینه	8
چاه‌های نبط	امیر آل ملک جوکندار	راه حج مصری	8
چاه عجرود	امیر آل ملک جوکندار	راه حج مصری	8
برکه­های نخل	امیر سلاّر	راه حج مصری	8
چاه ایله	آل ملک جوکندار	راه حج مصری	8
برکه خلیص	امیر چوپان	راه حج عراقی	8

 

بخش دیگری از  فعالیت‌های عمرانی در حجاز طی قرون 7 و 8 هجری ایجاد ابنیه و تسهیلات مرتبط با اسکان حجاج در حرمین بود. از این رو، از قرن هفتم هجری به بعد و به تدریج تعداد مدارس و رباط‌های حجاز افزایش پیدا کرد که عمدتا برای سکونت مجاوران مورد استفاده قرار می‌گرفتند(نک: جدول شماره 2). مدارس و رباط ها علاوه بر کارکردهای مختص خود، در ایام حج جهت سکونت حجاج نیز مورد استفاده قرار گرفتند، ضمن آنکه در کنار این مهم، به مراکز تبادل فرهنگی و تمدنی ارتباط حجاج و مسلمانان اقصی نقاط جهان اسلام تبدیل شدند. در مکه مدارس ساخته شده منحصر به بنی رسول⁹ مدارس مجاهدیه، افضلیه و منصوریه (فاسی،1419: 1/280و2/18) و مدارس دارالعجله و اشراف ادارسه ممالیک(فاسی،1418: 122؛ مالکی مکی،1424: 2/622؛ مکی، 1430: 2/377) بودند. اما در مدینه با وجود مدارسی نظیر مدرسه شیرازیه(سخاوی،1414: 1/ 93-94؛ابن فرحون، 1427: 1/107و130) و چوپانیه(سخاوی،1414: 1/250؛ ابن‌حجر،1414: 2/224؛ ابن وردی، 1416: 2/281؛ فاسی،1419: 3/ 291-292؛ عبدالرزاق سمرقندی، 1372: 1/110-109) مشارکت مسلمانان مناطق شرقی جهان اسلام در بنای این مدارس مشهود بود. به نظر می‌رسد  افزون بر ایجاد  یادمان، ایجاد امکانات جهت رفاه حال حجاج، به ویژه کسانی که با بانیان مذهب مشترکاتی داشتند،  از جمله اهداف مد نظر حکام بود.  در این دوران وجود مدارس مختص مذاهب مختلف مانند مدرسه امیر ارغون نائب‌السلطنه مصر(فاسی،1428: 1/539) مختص حنفیان، مدرسه مجاهدیه سلطان مجاهد علی بن داود رسولی ویژۀ شافعیان(همان)، مدرسه اشرف ادارسه ابن‌حداد مهدوی برای مالکیان(همان) و مدارسی که توسط حکومت زیدی مذهب یمن ساخته شد بستری مناسب برای اجتماع پیروان این مذاهب از سراسر قلمرو اسلامی در ایام حج‌گزاری را فراهم کرد. لازم به ذکر است که اعمال‌نظر حکومت‌ها در اداره مدارس¹⁰ و حتی تایید مدرسان ¹¹ آنها می‌تواند بازتابی از قدرتشان بین مسلمانان حج‌گزار باشد. حجاج صاحب فضل و عالم با حضور و سکونت در این مدارس با استفاده از امکانات علمی چون کتابخانه‌ها و گنجینه‌های ارزشمند کتاب‌ها که برخی از این آثار توسط نویسندگانشان به مدارس اهدا شده بود(سخاوی،1414: 1/70؛فاسی،1419: 6/222؛ابن فرحون،1427: 100- 107) و علمای برجسته جامعه علمی متشکل از علمای شرق و غرب جهان اسلام در حجاز پویایی حرمین را رغم زدند(سخاوی،1414: 1/29 ،59 ،127؛2/81، 357، 562). 

 

جدول شماره2: مدرسه­ها¹²

نام مدرسه	بانی	مکان	قرن
مدرسه دارالعجله	امیر ارغون بن عبدالله ناصری720	مکه	7
مدرسه مجاهدیه	سلطان مجاهد علی بن داود739	مکه	8
مدرسه اشرف ادارسه	عبدالحق بن عبدالرحمن بن مهدوی(ابن حداد)	مکه	7
مدرسه افضلیه	ملک افضل بن ملک مجاهد770	مکه	7
مدرسه منصوریه	بنی رسول	مکه	7
مدرسه شهابیه	ملک مظفر شهاب الدین بن ایوب بن شاذی	مدینه	7
مدرسه شیرازیه	بازسازی ابراهیم الریان رومی	مدینه	7
مدرسه یازکوجیه	یازکوج امیر شام	مدینه	7
مدرسه ارکوجیه	؟	مدینه	7
مدرسه الازکجیه	؟	مدینه
مدرسه چوپانیه	امیر چوپان724	مدینه	8
مدرسه غیاثیه	ملک منصور غیاث الدین ابن مظفر اعظم شاه صاحب بنگال	مدینه	8

 

    رباط‌های حجاز نیز ‌به‌عنوان مراکز رفاهی در ایام حج مورد استفاده قرار می‌گرفتند و به همین منظور نیز واقفان پرشماری از علما، امرا، سلاطین، تجار، فقها، بانوان و بزرگان رباط‌های پرشماری را در مکه ساخته بودند (عقیلی و دیگران:1402: 122- 124). بیشتر رباط‌های ساخته شده در مکه در قرون 7 و 8 هجری توسط مسلمانان قلمرو غربی جهان اسلام بنا شده بودند. مسلمانان مناطق شرقی آن نیز با بنیان نهادن رباط‌هایی مانند العباس(فاسی،1419: 1/278)، الشرابی (فاسی،1419: 1/281؛همو،1428: 1/477؛ ابن فهد،1426: 3/662)، شاه شجاع مظفری (فاسی،1419: 1/283) و العز (فاسی،1418: 125) در این مهم مشارکت داشتند. هر چند که اطلاعات کمتری درباره رباط‌های مدینه در این دو قرن در مقایسه با رباط­های مکه و نیز بانیان و واقفان آنها در منابع به‌چشم می‌خورد، اما نقش مسلمانان مناطق شرقی جهان اسلام در بنای رباط‌های مدینه پررنگ‌تر است و رباط‌های السعیدی، ریحان الهندی(سخاوی،1414: 1/ 347و352؛ ابن فرحون، 1427: 62)، شیرازی (سخاوی،1414: 1/163)، تستری (سخاوی،1414: 1/297، 2/358و475) و مراغی (ابن قاضی شهبه،1418: 2/74؛ ابن فرحون،1427: 149-150) توسط آنها بناشد؛ در این میان، نقش حاکمان مملوکی نیز با بنای رباط الماردانی در مدینه توسط یاقوت المظفر الماردانی والی مملوکی این شهر جلوه گری می کرد (کعکی، 1419: 2/160-161؛3/403). با این اوصاف، به طور کلی می‌توان گفت که حیات تمدنی حجاز در قرون هفتم و هشتم هجری برخلاف ادوار پیشین رونق قابل توجهی یافته بود و در شرایطی که آشفتگی‌ها و ناآرامی‌های زیادی بر نواحی مختلف جهان اسلام حاکم شده بود، این منطقه به واسطه دوری از کانون این درگیری‌های سیاسی و نظامی، اغلب شرایط آرام و مساعدی را برای توسعه عمرانی داشت.

 

جدول شماره 3: رباط­ها¹³

قرن	مکان	بانی	نام رباط
7	مکه	ابوالعباس(ابوجعفر) احمد بن ابراهیم بن عبدالملک بن مطرف القنجیری تمیمی	رباط التمیمی
7	مکه	الاقرامرز بن محمود بن قرامرز الافزری	رباط الخوزی
7	مکه	امیر فخرالدین ایاز بن عبدالله البانیاسی	رباط البانیاسی
7	مکه	امیر فخر الدین عثمان بن قزل الکاملی	رباط الکاملی
7	مکه	ابوالقاسم بن کلاله الطبیبی	رباط کلاله
7	مکه	اقبال بن عبدالله الشرابی	رباط الشرابی
7	مکه	الشهاب ریحان	رباط الشهابی
7	مکه	بهاء الدین محمد بن علی	رباط ابن غنائم
7	مکه	ملک منصور حسام الدین لاجین (بازسازی توسط ناصر محمد بن قلاوون)	رباط العباس
7	مکه	غیاث الدین محمدبن اسحاق ابرقوهی شیرازی	رباط شاه شجاع مظفری
7	مکه	قاضی الموفق ابوالحسن علی بن ابی القاسم عبدالوهاب الاسکندری	رباط موفق=المغاربه
7	مکه	زینب بنت عمر بن الکندی	رباط زینب الدمشقی
7	مکه	تاج النساء رستم ابی الرجاء بن محمد الاصفهانی	رباط بنت التاج
7	مکه	جمعی از بانوان خیر	رباط الساحه
7	مدینه	؟	رباط الشیرازی
7	مدینه	؟	رباط دکاله=مغاربه
7	مکه	ابراهیم بن محمد بن ابراهیم الاصبهانی	رباط العز
7	مکه	جمال الدین محمد بن فرج بن بعلجد	رباط ابن بعلجد
8	مکه	ام سلیمان	رباط ام سلیمان
8	مکه	بنت قاضی شهاب الدین احمد بن محمد طبری	رباط ام الحسین
8	مدینه	یاقوت المظفر الماردانی	رباط الماردانی
8	مدینه	شهاب الدین السعیدی	رباط السعیدی
8	مدینه	محمد بن عبدالله بن قاسم الکمال ابوالفضل الشهرزوری	رباط السبیل
8	مدینه	صفی الدین ابوبکر بن حمد بن محمد بی ابی بکر بن العاقل السلامی	رباط السلامی

 

 

 

 

مشروعیت­خواهی، رقابت‌های سیاسی و حج گزاری

دولت‌های مملوکی و ایلخانی، به‌مانند دولت‌های مسلمان پیش از خود، از ظرفیت‌های مشروعیت‌بخشی حج و جلب توجه عموم مسلمانان از قِبلِ مشارکت در حج‌گزاری آگاهی داشتند. از این رو، این حکومت‌ها در تلاش بودند تا هر یک به شیوه‌ای از امر حج‌گزاری بهره برداری‌های سیاسی خود را داشته باشند. ممالیک پس از احیای خلافت عباسی در سال 659هجری در قاهره،  با مستمسک قرار دادن تایید حکومت‌شان از المستنصربالله (ﺣﮑ.  661-659ه‍) و اطلاق القابی مانند لقب صاحب الدیار المصریة والبلاد الشامیة و الدیار البکریة والحجازیة و الیمینیة و الفراتیة برای بیبرس در پی اشاعه توفق و برتری خود بر حاکمان رقیب بودند(ابن کثیر،بی تا: 13/231-232؛ سیوطی، 1417: 546-563). نکتۀ جالب توجه در این لقب نسبتا طولانی اعطاء شده از سوی خلیفه عباسی قاهره، اشاره اشتمال قلمرو سلاطین مملوکی بر سرزمین حجاز است که اهمیت این منطقه به دلیل قرار گرفتن شهرهای مکه و مدینه از منظر ممالیک را نشان می‌دهد(ابن‌فرات،1970: 9/349-350؛ابن حجر1414، 3/136؛ ابن فهد،1426: 3/81 ،185، 686). حاکمان ممالیک به این مهم نیز بسنده نکردند و سعی داشتند تا با لقب خادم الحرمین الشریفین خود را خدمتگزار شهرهای مکه و مدینه و در اصل خادم حجاج بیت‌الله و زائران پیامبر(ص) نشان دهند و حتی بر روی مسکوکات نیز آن را ضرب نمایند. این اقدامات نشان دهندۀ تلاش برای تثبیت مشروعیتِ سلطنت و اقتدار سلاطینی داشت که در اصل غلامانی زر خرید بودند و نظارت و برگزاری مناسک حج را وظیفه دینی و الهی برای خود بیان می‌داشتند (الباشا، 1409: 185، 206، 259، 268-270، 328-329، 344). از این رو، اقداماتی همچون ارسال کاروان‌های حج(ابن‌تغری‌بردی، 1392: 9/59؛ ابن‌کثیر، بی‌تا: 14/77)، انتصاب امیر‌الحاج‌ها و تامین امنیت حجاج (فاسی، 1419: 4/229؛ ابن‌فهد،1426: 3/ 25، 48، 90، 99، 139)،ارسال محمل و پرده کعبه و مسجدالنبی (سخاوی، 1414: 1/34؛ ابن فهد، 1424: 3/220،87، 280؛ مکی، 1430: 1/436؛ سمهودی، 2006: 2/ 138-140)، حضور حکام در مناسک حج (ابن‌فهد، 1426: 3/683؛ فاسی، 1428: 2/421)، ارسال عطایای ویژه و فراوان در ایام برگزاری حج و مسیرهای منتهی به حجاز(فاسی، 1428: 2/ 419و425)، ابطال مکوس(ابن‌تغری بردی،1392: 9/59؛ فاسی،1428: 2/429)، ذکر نام و دعا بر منابر مکه و مدینه‌(فاسی،1428: 2/415) با هدف ارتقاء جایگاه ممالیک نزد حجاج و  اشاعه تلقی از سلاطین این سلسله به‌عنوان متولی اصلی برگزاری مراسم حج انجام می‌گرفت. سلاطین مملوک با هدف تثبیت و  تحکیم قدرت خود در حجاز، افزون بر ایفای نقش در ایام حج گزاری، و نیز نظارت بر امور حرمین شریفین حتی در انتصاب شرفا نقش مهمی ایفا می‌کردند (فاسی، 1428: 2/364-365).

سلاطین و حاکمان مملوکی، تا پیش از پذیرش دین اسلام از سوی ایلخانان، به امور حج را راهبری می‌کردند اما با مسلمان شدن غازان خان در 694هجری  رقیب و مدعی قدرتمندی در این زمینه برای آنها پدیدار شد (ذهبی، 1409: 52/38-37؛سیوطی، 1417: 568؛ بناکتی، 1348: 454- 455). در واقع با گروش ایلخانان به اسلام، به تدریج رقابت‌های سیاسی و نظامی به رویارویی در عرصه‌های فرهنگی و تمدنی از جمله با محوریت حج و حج‌گزاری مبدّل گردید (فاسی، 1419: 1/346؛ ابن فهد،1426: 3/192) و سلاطین مغول از همان زمان که اسلام آوردند درصدد برآمدند تا فرمانروایی آنها در مکه نیز به رسمیت شناخته شود(بارتولد، 1358: 50) در این میان، کوشش‌های هدفمند  غازان‌خان برای ایجاد امکانات و تسهیلاتی در امر حج‌گزاری موجب شد تا نام ایلخانان در ایام حج بر سر زبان حجاج نیز ‌ افتد (رحمتی، 1402: 62-61) و تا جایی که با برپایی کاروان حج، ارسال پرده کعبه ،انتصاب امیرالحاج و انعام برای روسای قبایل عرب در حجاز  توجه زیادی را متوجه دولت نومسلمان ایلخانی کرد (شبانکاره­ای، 1381: 2/269؛ وصاف‌الحضره، 1388: 4/25).  توجه ایلخانان به حجاز و تلاش برای مشارکت در برگزاری حج بعد از غازان‌خان نیز ادامه پیدا کرد تا جایی که می‌توان گفت تا حدودی به سیاست ثابت ایلخانان تبدیل شده بود، امری که در زمان سلطنت ابوسعید بهادر خان (ﺣﮑ.  736-716ه‍)به اوج رسید. در این دوره دولت ایلخانی با هدف اعمال هر چه بیشتر نفوذ در حجاز سعی نمود حتی در امور و اداره حرمین شریفین دخالت نمایند و برای این منظور ایلخانان درصدد حمایت از حمیضه¹⁴ در مقابل رمیثه(د. 762ه‍) برآمدند  که مورد حمایت مملوکان بود (ابن حجر، 1414: 2/79-81؛ مالکی مکی، 1424: 2/750؛ مکی،1430: 173-174). با دست یابی حمیضه در سال 717هجری بر مکه برای نخستین بار خطبه به نام ایلخانان خوانده شد (فاسی، 1428: 2/362 ؛ همو،1419: 3/445-446). هر چند به واسطه اهمیت موضوع در سال717هجری سلطان ناصر قلاوون مملوکی شخصا در مراسم حج حضور یافت تا ضمن واگذاری امارت به رمیثه جایگاه مملوکان را درحجاز تثبیت کند (ابن خلدون، 1408: 5/490؛ابوالفداء، 1417: 2/421 ).پس از این وقایع مذاکرات صلح بین ایلخانان و ممالیک انجام شد که از مهمترین مفاد آن برگزاری مراسم حج، برپایی قوافل حج عراقی، حضور محمل ایلخانی پس از محمل و رایت مملوکی و ذکر نام ایلخانان پس از ممالیک در خطبه، تضمین امنیت حجاج بود (ابن بطوطه،1417: 2/90؛ ابن خلدون، 1408: 5/492-495). پس از این معاهده افراد متنفذ وابسته به دستگاه ایلخانی با اهدای هدایای ذی قیمت و ایجاد بناهای عام المنفعه در صدد بسط و گسترش نفوذ ایلخانان در حجاز و بین حجاج بودند (ابن ظهیره،1423: 106؛ ابن فهد، 1424: 3/161؛ فاسی،1428: 1/197؛ الجزیری، 1429: 1/623-624).

 

نتیجه

اهمیت فراگیر عبادی حج و حج‌گزاری برای مسلمانان، موجب شده بود همواره حاکمان مسلمان با در پیش گرفتن اهداف سیاسی به ویژه مقوله مشروعیت‌خواهی درصدد مشارکت در برگزاری و فراهم آوردن امکانات لازم برای این مهم برآیند. در قرن­های هفتم و هشتم هجری، سرزمین حجاز و دو شهر مقدس مکه و مدینه در کانون توجه دو دولت مهم و رقیب، ممالیک و ایلخانان قرار گرفت. در رقابت برای ساخت­وساز و فعالیت­های عمرانی در حجاز ممالیک  به سبب تسلط سیاسی بر این سرزمین دست بالاتری داشتند. در شرایطی که سلاطین مملوکی برای تثبیت برتری و سیادت خود بر سایر حاکمان مسلمان به فعالیتهای عمرانی گسترده‌ و پرشمار در حجاز می‌پرداختند تا شهرت آنها توسط حجاج در سراسر جهان اسلام بر سر زبانها جاری شود، ایلخانان سعی داشتند به‌رغم حضور و نفوذ حداقلی خود در حجاز در فعالیتهای عمرانی و تمدنی حجاز مشارکت کنند. حاصل این رقابت حاکمان مسلمان غیر حجازی در این سرزمین منجر و منتهی به فعالیت‌های عمرانی در مسجدالحرام و مسجدالنبی، ایجاد امکانات آبرسانی به حجاج در قالب چشمه‌ها،چاه‌ها، برکه‌ها، وضوخانه‌ها و سبیل‌ها در طول مسیرهای حج و راه‌های منتهی به حجاز و مکه و مدینه، ایجاد امکانات اسکان در ایام حج گذاری به شکل رباط ها، مدارس و ارسال هدایا در سرزمین حجاز و نیز شهرهای مکه و مدینه طی قرون هفتم و هشتم هجری قابل بررسی است. بر این اساس می‌توان گفت که حج‌گزاری در این مقطع از تاریخ اسلام حج نقش تعیین‌کننده‌ای فعالیت­های عمرانی و تمدنی حجاز، به ویژه توسط مسلمانان و حاکمان غیرحجازی داشت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کتابنامه

ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1417). رحلة ابن بطوطة، تحفة النظار فی غرائب الامصار وعجائب الاسفار، ج1و2، رباط: آکادیمیة المملکة المغربیه.

ابن تغری بردی، یوسف (1392). النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره. ج9، قاهره: الموسسه المصریه العامه.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1414). الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة. ج2،3،4، بیروت: دارالجلیل.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1408). تاریخ ابن خلدون. ج5، بیروت: دارالفکر.

 ابن رشید، ابی عبدالله محمد بن عمر( 1424). رحله ابن رشید السبتی. المملکةالمغربیة: منشورات وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الجز الاول.

ابن ظهیره، محمد بن محمد (1423). الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.

ابن فرات، محمد بن عبدالرحیم (1970). تاریخ ابن فرات. ج9، بیروت: مکتبه الموید.

ابن فرحون، عبدالله بن محمد (1427). تاریخ المدینة المنوره المسمی نصیحةالمشاور و تعزیة المجاور. ج1، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.

ابن فهد، عمر بن محمد (1426). اتحاف الوری باخبار ام القری. ج 2 و3، مکه مکرمه: وزاره التعلیم العالی جامعه ام القری. و جلد 1، 1421

ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد (1424). الحوادث الجامعه والتجارب النافعه فی المائه السابعه. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن قاضی شهبة، ابوبکر بن احمد (1418). تاریخ ابن قاضی  شهبة. ج 2، دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر(بی تا). البدایه و النهایه. ج 13، 14، بیروت: دارالفکر.

ابن وردی، عمر بن مظفر(1416). تاریخ ابن الوردی. ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابوالفداء، اسماعیل بن علی(1417). تاریخ ابی الفداء. ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.

احمد، علی بن علی حسین (1437). المدرسه الشهابیه و اثرها الحضاری فی المدینه المنوره خلال العصر المملوکی(923-648ق). مصر: جامعه القاهره.

امرایی، محمد و  دیگران (1398). دلایل ساخت قبه الصخره توسط عبدالملک بن مروان. سخن تاریخ، ش2.

بارتولد، و. و. (1358). خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان. ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران: چاپخانه سپهر.

بدر، عبدالباسط عبدالرزاق (1424). «الحیاه الثقافية فی المدينة فی العصر المملوکی»، نشریه المدینه المنوره، العدد 5، جمادی الاخر.

بحرانی پور، علی(1389). تاثیر سیاست های ایلخانان بر جابجایی مسیرهای زمینی و دریایی حج در جهان اسلام، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش2.

بصیری، عباس(1400). اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک(923-648ق)، تهران: مشعر.

بکر، سید عبدالمجید(1401). الملامح الجغرافیه لدروب الحجیج، جده: تهامه.

بناکتی، داود بن محمد(1348). تاریخ بناکتی(روضه الالباب فی معرفه و التواریخ والانساب)،  مصحح جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.

تازی، عبدالهادی(1426). رحله الرحلات مکه فی مائه رحله مغربیه و رحله، مکه: موسسه الفرقان الاسلامی.

جعفری، اباذر(1392).«حدیث شد رحال»،حج و حرمین شریفین،ج7،تهران: مشعر.

جعفریان، رسول؛ رفیعی، محمد حسین، 1386 «بازتاب راه حج درسفرنامه ابن جبیر»، ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 115-114

جعفریان، رسول(1389). راه حج، تهران: موسسه فرهنگی هنری زیتون سبز.

جلال، آمنه حسین محمد علی (1407). طرق الحج و مرافق فی الحجاز فی العصر المملوکی(923-648ق)، رسالة مقدمة لنیل درجة الدکتوراة، جامعه ام القری.

حجار، طارق بن عبدالله بن عبدالقادر (1422). المدارس الوقفیه فی المدینة المنورة، المکة المکرمة: جامعه ام القری.

داداش نژاد،منصور ، محمد حسینی،کامران (1400). راه‌های حج. دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج8، تهران: مشعر.

دوغان، اسرا (1389). تاریخ حج گزاری ایرانیان، تهران: مشعر.

دیار بکری،حسین بن محمد (بی تا). تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس. ج1، بیروت: موسسه شعبان.

ذهابی، مجتبی، کرمعلی، اکرم (1398). وضعیت نهاد وامارت حج در دوره خلافت عباسیان. روزگاران، ش14.

ذهبی، محمد بن احمد (1409). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. ج52، لبنان: دارالکتب العربی.

ذهبی، محمد بن احمد (1414). سیر اعلام النبلاء. ج23، بیروت: موسسه الرساله.

رحمتی، محسن(1402). جایگاه و اهمیت بقیه در نزد ایلخانان. پژوهشنامه حج و زیارت، ش20.

رمضان احمد، احمد(2015). الرِّحله و الرِّحاله المسلمون، جده: دارالبیان العربی للطباعه والنشر والتوزیع.

سامانی، سید محمود(1393). مناسبات ایرانیان با حجاز در دوره های مختلف تاریخ اسلامی، تهران: مشعر.

سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (1414). التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج 1و2، بیروت: دارالکتب العلمیة.

سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (1412). الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج6، بیروت: دارالجیل.

سعدالراشد، سعیدعبدالعزیز(1414). درب زبیده ،طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمه،الریاض: دارالوطن للنشر والاعلام المملکه العربیه السعودیه.

سلامه، احلام رجب(2018). طریق الحج المصری من القاهره الی عقبه ایله منذ نشآته حتی اندثاره(1303-21ه‍)، العدد الثالث والثلاثون،المجله العلمیه بکلیه الآداب.

سلیمی، زهرا(1394).گونه شناسی جایگاه خاندان عباسی در ساخت قدرت خلافت عباسی تا روی کارآمدن آل بویه، تهران:دانشگاه الزهرا.

سمهودی، علی بن عبدالله (2006). وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر(1417). تاریخ الخلفاء، بیروت: دار صادر.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1418). حسن المحاضرة فی اخبار مصر وقاهرة، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.

شافعی، حسین عبدالعزیز حسین (1416). الرباط فی مکة المکرمة منذ البدایات و حتی نهایه العصر المملوکی، مقدمه لنیل درجه الماجستیر، المملکه العربیه السعودیه: جامعه ام القری.

شبانکاره ای، محمد بن علی(1381). مجمع الانساب، ج 2، تهران: امیر کبیر.

صادقی، مقصود علی(1393). «مساله راه حج در مناسبات حکومت های شرق وغرب ایران(از غزنویان تا صفویه)»، تاریخ نامه ایران بعد از اسلام ، ش8.

صالح کمال، سلیمان(1408). «اماره الحج فی العصر العباسی من سنه 247-132»، رساله مقدمه لنیل درجه الماجستر، مکه المکرمه: جامعه ام القری.

صبری پاشا، ایوب(1424). موسوعه الحرمین الشریفین و الجزیره العرب، قاهره: ج2، دارالآفاق العربیه.

صفدی، خلیل بن ایبک(1381). الوافی بالوفیات، ج 19، بیروت: دارالنشر فرانزشتاینر.

طراوه، حجازی حسن علی(1423). مظاهر الاهتمام بالحج و الحرمین الشریفین فی العصر الاموی، قاهره: مکتبه زهراء الشرق.

عائده، محمد عبید(1440). «الدور السیاسی و الاجتماعی للسیده زبیده زوج الخلیفه العباسی هارون الرشید»، آداب الرافدین، العدد 77.

عبادی، مهدی و عباسی، مرتضی(1399).«امنیت حج در دوره حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصربالله (487-352)»، پژو هشنامه حج و زیارت، سال پنجم،ش1.

عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق(1372). مطلع السعدین ومجمع البحرین، ج1، تهران: پژوهشگاه علون انسانی و مطالعات فرهنگی.

عقیلی، سیده سعیده و دیگران(1401). «جایگاه و کارکرد فرهنگی-تمدنی رباط های حجاز در ایام حج(قرون8-7ه‍)»، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش54.

غفرانی و دیگران(1395). «موانع و مشکلات سفر حج ایرانیان در روزگار سلجوقیان»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 22.

فاسی، محمد بن احمد (1419). العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، ج 5،4،3،2،1، 6بیروت: دارالکتب العلمیه.

فاسی، محمد بن احمد (1418). الزهور القتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.

فاسی، محمد بن احمد (1428). شفا الغرام باخبار البلد الحرام، ج 1و2، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.

کردی، محمد طاهر(1420). التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، ج5، 1، بیروت: دارالخضر.

کریمی، شکوفه(1396). حج در عصر دوم عباسی(232-334)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بین الملی امام خمینی (ره).

کعکی، عبدالعزیز (1419). معالم المدینة المنورة بين العمارة والتاريخ،ج 2، 3، بیروت: دار والمکتبه الهلال.

جعفری، اباذر،(1392). «حدیث شد رحال»، حج و حرمین شریفین، ج7، تهران: مشعر.

الاحمدی، سمر عبدالله (2022). «اسهامات اهل العراق فی مکه و المشاعر المقدسة العلمیة و العمرانیة و الخیریة من خلال کتاب العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین»، تاریخ اسلامی، کلیه آلاداب، قسم العلوم الاجتماعیه، جامعه الطائف، العدد التاسع و العشرون.

الباشا، حسن (1409). الالقاب الاسلامیه فی التاریخ والوثائق والآثار، قاهره: الدارالفنیه للنشروالتوزیع.

البدریشی، احمد بن هاشم (1436). دروب الحج الی الحرمین الشریفین فی العصور الوسطی، قاهره: جامعه القاهره.

البدریشی، احمد بن هاشم (1421). اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی(923-648ﻫ). رسالة مقدمه لنیل درجه الدکتوراه فی التاریخ الاسلامی، جامعه ام القری.

البدنه، خلود عبدالباقی ابراهیم(1425)، الاسر العلمیة فی مکه المکرمه و اثرها علی الحیاه العلمیه والعملیه خلال العصر المملوکی(923-648ه‍/1517-1250م). مکه المکرمه: جامعه ام القری.

الزهرانی، حنیف الله یحیی(1404). النفقات واداراتها فی الدوله العباسیه(334-132)، رساله مقدمه لنیل درجه الدکتوراه، جامعه ام القری.

الجابری، خالد محسن حسّان(1413). الحیاة العلمیة فی الحجاز خلال العصر المملوکی، رساله لنیل درجة الماجستیر، جامعة ام القری.

الجزیری، عبدالقادر بن محمد بن عبدالقادر(1429). الدرر الفرائد المنظمة فی اخبار الحاج و طریق مکه المعظمة، ج1، 2، الریاض: دارالیمامة للبحث و الترجمة.

الحشاش، عبداللطیف شاکر، 1437، الحج الشامی فی العصر المملوکی(923-648هجری)، رساله الماجستیر، الجامعه الاسلامی غزه.

الخرابشه، سلیمان(1385). رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین(قرن پنجم و ششم هجری)، ترجمۀ رسول جعفریان، تهران: مشعر.

السباعی، احمد(1385). تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه(1344ق)، ترجمۀ رسول جعفریان، تهران:مشعر.

السنیدی، عبدالعزیز راشد (1426). المجاورون فی مکه و اثرهم فی الحیاه العلمیه، مکه المکرمه: عاصمه الثقافیه الاسلامیه.

الشهری، محمد (2001). عماره مسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، قاهره: مکتبه القاهره للکتاب.

الشهری، عبدالله بن فراج بن صالح(1423). مرویات خلافه عبدالملک بن مروان فی کتاب تاریخ الرسل و الملوک لمحمد بن جریر الطبریدراسه نقدیه مقارنه، رساله لنیل الدکتوراه فی التاریخ، المملکه العربیه السعودیه: الشریعه والدراسات الاسلامیه.

 الدجانی، الهام محمد هاشم (2010). طریق الحج المصری فی العصور الوسطی الاسلامیه عیذاب-جده. مجله کلیه الآداب، ج4.

رشیدالدین فضل الله (1358). سوانح الافکار رشیدی،تهران: انتشارات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد.

رشیدالدین فضل الله (1940). تاریخ مبارک غازانی،انگلیس:هرتفورد،استفن اوستین.

الصلابی، علی محمد(1429). الدوله الامویه عوامل الازدهار و تداعیات الانهیار، ج1، بیروت: دارالمعرفه للطباعه والنشر والتوزیع.

العبدری، ابوعبدالله محمد بن محمد(1426).  رحلة العبدری ، دمشق: دارالسعدالدین للطباعة و النشر و التوزیع.

العتیبی،العنود بنت فهد بن هاجد(1423). اداره الحجاز فی العصر الاموی ،رساله الماجستیر فی قسم التاریخ ،ریاض:جامعه الملک سعود.

الغیث، خالد بن محمد(1420). مرویات خلافه معاویه فی تاریخ الطبری، الریاض: دارالاندلس الخضراء.

المدیرس، عبدالرحمن مدیرس (1422). المدینه المنوره فی العصر المملوکی(923-648/1517-1250)، ریاض: فهرسته مکتبه الملک فهد الوطنیه.  

المزینی، عبدالرحمان بن سلیمان(1423). «الحیاه العلمیه فی مکه و المدینه خلال القرنین السابع و الثامن الهجریین»، مرکز بحوث و دراسات مجله المدینه المنوره، العدد الثالث.

المعلم، محمد(2011). الدرب السلطانی طریق الحج البری العراقی القدیم المسمی درب زبیده، بغداد: دارالکتب و الوثائق.

الهامی، محمد(2013). العباسیون الاقویاء رحله العباسیین منذ بدایه الثوره و حتی نهایه عصرهم الذهبی. قاهره: موسسه اقراء للنشر و التوزیع والترجمه.

الهلیب، احمد فوزی (1426). طریق الحج الحلبی فی العصر المملوکی کما وصفه ابن جابر الاندلسی فی قصیدة الرائیة. المدینة المنورة، العدد13.

مالکی مکی، محمد بن احمد (1424). تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام. ج2، مکه مکرمه: مکتبه الاسدی.  

محمدزاده، رضا (1383). «ابن زبیر». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی،تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

معتوق، صالح یوسف (1421). علم الحدیث فی المکه المکرنه خلال العصر المملوکی(923-648ه‍). بیروت: موسسة الریان.

مقریزی، احمد بن علی (1423). السلوک لمعرفة دول الملوک،ج3، قاهره: دارالکتب والوثائق القومیه، الاداره المراکز العلمیه، مرکز تحقق التراث.

مقریزی، احمد بن علی (1427). السلوک لمعرفة دول الملوک، ج 1، قاهره: دارالکتب والوثائق القومیه، الاداره المراکز العلمیه، مرکز تحقق التراث.

مقریزی، احمد بن علی (1423). المقفی الکبیر، ج3، 5بیروت: دارالغرب الاسلامی.

مکی، عبدالله غازی (1430). افادة الانام بذکر اخبار البلد الحرام. ج1، 2، مکه المکرمه: مکتبه الاسدی.

مطر، فوزیه حسین (1406). تاریخ عماره المسجد الحرام من العصر العباسی الثانی حتی العصر العثمانی، رساله مقدمه لنیل درجه الدکتوراه، جامعه ام القری.

منشاوی محمد، محمد محمود (2022). التأثیرات الحضاریة العراقیة فی بلاد الحجاز من مستهل القرن الرابع حتی منتصف القرن السابع، مجله کلیه آلاداب، جامعه بنی سویف،عدد63.

موحدی نیا، عباس(1390). مراسم حج در دوره اول عباسیان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم: دانشگاه باقر العلوم(ع).

موسوی مقدم تربتی، مهناز(1398). حج گزاری ایرانیان در قرون نخستین اسلامی:از ورود اسلام به ایران تا پایان حکومت آل بویه،رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد.

نجفی، حافظ (1400). «سفرهای علمای مغرب به حرمین شریفین و تاثیر علمی و فرهنگی آن در مغرب (با تاکید بر اجازات علما)»، میقات حج: ش115.

وصاف الحضره، عبدالله بن فضل الله (1388). تاریخ وصاف الحضره، ج4، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

همدانی، کفایت الله (2013). الحجاز فی ادب الرحله العربی، اطروحه قدمت لنیل درجه الدکتوراه، اسلام آباد: الجامعه الوطنیه للغات الحدیثه.

یعقوب، امیل (1418). المعجم المفصل فی اللغویین العرب، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.

یونینی، موسی بن محمد (1428). ذیل مرآه الزمان. ابوظبی: هیئة ابوظبی للثقافه و التراث، المجمع الثقافی.

یوسف نواب، عواطف محمد(1417). الرحلات المغربیه و الاندلسیه. ریاض: مکتبه الملک فهد الوطنیه.

Mortel, Richard. (1998). Ribāṭs in Mecca during the medieval period: a descriptive study based on literary sources. Bulletin of the school of oriental and African Studies, vol. 61, No.1.

Petersen, Andrew. The Archaeology of the Syrian and Iraqi Hajj Routes. World Archaeology, vol. 26, no. 1, 1994, pp. 47–56.

 

 

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 20/4/1402؛ تاریخ پذیرش: 13/6/1403

[2] . رایانامه (مسؤول مکاتبات): [e-mail]

[3] . Richard Mortel, “Ribāṭs in Mecca during the medieval period: a descriptive study based on literary sources”.

[4] . در دورۀ امویان با توجه به اهمیت منصب امیر الحاج، اغلب این منصب در اختیار نزدیکان، اعوان و انصار حاکمان اموی قرار می‌گرفت و به واسطه جایگاهی که امراء حاج نزد حجاج داشتند اقدامات آنها در تحقق اهداف امویان در تثبیت خلافت و ولایت عهدی امویان نقش مهمی ایفا می‌کرد(الغیث، 1420، 293-306)

[5] . پس از وقوع این آتش سوزی در سال 655هجری مستعصم عباسی با همراهی ملک مظفر یوسف بن عمر رسولی و ملک منصور علی بن آیبک به صورت مشارکتی تصمیم به بازسازی حجره شریف نبوی و پیرامون آن گرفتند با مرگ خلیفه عباسی حکام مملوکی و بنی رسول ادامه این تعمیرات را بر عهده داشتند.(سمهودی،2006، 2/ 154-155)

[6]  . در قرون 7و8هجری راه عراقی و شامی(دمشق) به عنوان مسیر حجاج مناطق شرقی،راه مصری وشامی به عنوان مسیر حجاج مناطق غربی و راه یمن (تعز)به عنوان مسیر حج مسلمانان جنوب حجاز مورد استفاده قرار می گرفت ( جلال،1407: 13-3).  مسیر حجاج شرقی یا همان راه عراقی از بغداد تا مکه بود و منازل آن عبات بودند از: بغداد، نجف، قادسیه، عذیب، مناره القرون، لوره، کوفه، واقصه، عقبه الشیطان، هیثمین، زماله، ذات تنانیر، مشقوق، برکه المرجوم، ثعلبیه، زرود، اِّجفر، فید، وادی الکروش، جبل المخروق، سمیره، حاجر، قاروره، نقره، عسیله، وادی عروس، مدینه، وادی صفراء، وادی سمک، بدر، خلیص، عسفان، بطن مّر و مکه( ابن بطوطه، 1417: 1 /411-416). حجاج شامی دو مسیر مختلف برای رهسپار شدن به حجاز و حج پیش رو داشتند؛ مسیر اول، جاده داخلی (طریق تبوک) از دمشق آغاز و سپس به معان،مدینه و مکه مکرمه منتهی می شد(الحشاش، 1437، 109-100). در سال 684هجری ابن رشد اندلسی از این راه به حج مشرف شد و منازل آن یعنی دمشق، بصری، الازرق، جفارالمعظم، تبوک، العلا، طیبه، الصفراء، رابغ، خلیص و مکه را توصیف کرده است(ابن رشید، 1424: 245-246). ابن‌بطوطه نیز درحج سال727 هجری منازل دیگری در طریق شامات به حجاز برشمرده که عبارت بودند از:  دمشق، الکسوه، صنمین، زرعه، بصری، برکه زیزه، اللجون، حصن الکرک، عقبه ایله، معان، صوان، ذات الحج، تبوک، الاخضیر، برکه المعظم، بئرالحجر، العلا، وادی العطاس، هدیه و مدینه،وادی العقیق،الرّوحاء، الصفراء، البزواء، رابغ، الخلیص، عسفان،بطن مرّ و مکه (ابن‌بطوطه، 1417 :1/  343-349و 364-366). عبدری نیز منازل مسیر حج زمینی مصری (قاهره‌ـ‌مکه) یا منازل حجاج مصری را البرکة الحاج، السویس، بئرمبعوق، بئر النخل، عقبه ایله، وادی القرّ،  مغارة شعیب، عیون القصب، کفافة، الوجة، اکرا، حوراء، المغیرة، ینبع النخیل، الدهناء، بدر، البزواء، الحجفة، خلیص،عقبة السویق، بطن مرّ، المدرّج، مساجد عائشه، بطن ذی طوی، کداء، المغمّس  و مکه عنوان کرده است (عبدری، 1426: 335 -358).

[7]  .  از زمان المستنصر بالله راه خشکی حج مصری جای خود را به مسیر دریایی داد.(عبادی و عباسی،1399: 171)

[8] . سخاوی،1412: 6/206؛ سیوطی، 1418: 2/266؛ ابن بطوطه،1417: 1/435؛ شبانکاره­ای،1381: 2/269؛ رشیدالدین فضل­الله،1940: 203؛ فاسی، 1419: 1/290-287؛ فاسی 1428: 1/562-556؛ ابن فهد، 1426: 3/181؛ الجزیری، 1429: 2/1329و1249

[9] . حکومت بنی‌رسول از سال 626هجری با فرمانروایی ملک منصور نورالدین عمر بن علی بن رسول(ﺣﮑ. 647-626ه‍) در یمن آغاز شد. حکام بنی‌رسول بالاخص ملک مظفر یوسف بن عمر (ﺣﮑ. 694-647ه‍ )در امور سیاسی و عمرانی حجاز دخالت داشتند. این حکومت پس از 232 سال در 858هجری توسط بنی طاهر منقرض شد( مجهول،1405، 19؛ هدیل،  1428، 16-23)

[10] . نمونه قابل ذکر درخصوص مدارس حکومتی مدارس منصوریه، مجاهدیه، و افضلیه توسط بنی رسول بود که به صورت یکسان اداره می شد(فاسی،1419: 1/280؛همو،1428: 1/539).

[11] . از جمله مدارسی که مدرسان آن جهت تدریس علوم دینی ملزم به اخذ تائیدیه از قاضی القضات مصرو سلطان مملوکی بودند مدرسه شهابیه در مدینه بود(ابن فرحون،1427: 93).

[12] . فاسی،1418: 122؛همو1419: 1/ 281-280؛همو،1428: 1/539،542؛کردی،1420: 1/425؛ مالکی مکی، 1424: 2/622؛ مکی،1430: 2/377 ؛دیار بکری،بی تا: 1/425.

[13] .اطلاعات جدول برگرفته از:صفدی،1401: 19/ 503 -504؛ فاسی1418: 125؛ همو 1419: 1/281-283، 278 3/215، 5/ 284-285؛ همو،1428: 1/382، 542، 548، 2/358؛ ابن فهد،1421: 1/650؛ همو،1426: 3/716؛ مالکی مکی، 1424: 2/627؛مقریزی،1427: 1/315؛ مکی، 1430: 2/389.

[14] . حمیضه از خاندان آل ابی نُمَی(امرای سادات حسنی حاکم بر مکه در قرن هفتم هجری) امیر مکه در سال های 714 تا 718 هجری بود که به واسطه درگیری با برادرش رمیثه که به طور متناوب هفت بار امارت مکه را بر عهده گرفت، با حمایت ایلخانان مدتی حکومت را به دست گیرد(نک: السباعی، 1385، 325-330 )