علل عقب ماندگی جامعه ایران در عصر قاجار از نگاه روزنامه «تربیت»
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیعبدالله متولی 1 , محمد حسن بیگی 2
1 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه اراک، اراک، ایران
2 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه اراک، اراک، ایران
کلید واژه: محمدحسین فروغی, روزنامه تربیت, عصر قاجار, علل عقب¬ماندگی ایران,
چکیده مقاله :
روزنامه¬ها نقش بی‌بدیلی در تغییر رویکرد جامعه ایران در عصر قاجار داشتند. در روند معطوف به شکل-گیری نهضت مشروطیت در داخل ایران تعدادی روزنامه انتشار یافت که برخی از آن¬ها فارغ از موضع‌گیری سیاسی نسبت به مسائل کلی جامعه نگاه آسیب‌شناختی را دنبال می¬کردند. روزنامه تربیت یکی از مهم‌ترین و باثبات‌ترین این روزنامهها بود که قریب نه سال با نگاهی انتقادی-اصلاحی نسبت به مسائل مهم جامعه ایران سعی داشت ضمن ریشه‌یابی عناصر و عوامل واماندگی جامعه، راهکارهای عملی در جهت برون‌رفت از آن شرایط ناگوار را ارائه دهد. دریافت عوامل واپس¬ماندگی جامعه و الگوهای پیشنهادی موردنظر روزنامه برای اصلاح ساختاری در جامعه عصر قاجار مسئله عمده این نوشتار را شکل میدهد؛ بنابراین پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال بنیادی است که عوامل اصلی فروماندگی جامعه ایران دوره قاجار از منظر روزنامه تربیت چیست؟ و روزنامه برای برون‌رفت از این شرایط چه الگوهایی را پیشنهاد میدهد؟ نتایج بررسی نشان میدهد تأکید روزنامه بیشتر معطوف بر ضعف‌های فرهنگی و ناتوانی در گسترش دانش‌های روزآمد است. براین‌اساس نظام پیشنهادها گرداننده روزنامه بیشتر متمرکز بر افزایش توان علمی جامعه و هم چنین درمان ریشه‌ای این نابسامانی است. البته از این منظر اصلاح نظام آموزشی و تربیتی در زمره اولویت‌های اصلی محسوب میشود. علاوه بر این فرایند اصلاح بدون توجه به بازسازی نظام اخلاقی جامعه کار بی‌ثمری خواهد بود.
: Newspapers played an irreplaceable role in changing the approach of Iranian society during the Qajar era. In the process leading to the formation of the Constitutional Movement within Iran, several newspapers were published. Some of them, regardless of their political stance, pursued a pathological approach to the general issues of society. The Tarbiat newspaper was one of the most important and stable of these newspapers. For nearly nine years, it sought to root out the elements and factors of societal stagnation, offering practical solutions to exit from those unpleasant conditions. The identification of the factors of societal backwardness and the proposed models of the newspaper for structural reform in the society of the Qajars formed the main issue of this article. Therefore, the present research seeks to answer this fundamental question: What are the main factors of the backward of Iranian society in the Qajar period from the perspective of the Tarbiat newspaper? And what models does the newspaper propose to get out of this situation? The results of the study show that the newspaper’s emphasis is more on cultural weaknesses and inability to expand up-to-date knowledge. Accordingly, the newspaper’s proposed system is more focused on increasing the scientific capacity of society and also the radical treatment of this disorder. Of course, from this perspective, the reform of the educational and training system is considered as the main priorities. In addition to this, the reform process will be fruitless without considering the reconstruction of the moral system of society
افضل¬الملک، غلامحسین (1361). افضل التواریخ. به¬کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
بامداد، مهدی (1363). شرح حال رجال ایران. ج3، تهران: زوار.
براون، ادوارد (1386). تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت. ج 2، تهران: علم.
رحمانیان، داریوش (1399). تاریخ علت¬شناسی انحطاط و عقب ماندگی ایرانیان و مسلمین. تهران: خاموش.
صدر هاشمی، محمد (1363). تاریخ جراید و مجلات ایران. تهران: کمال.
كيانفر، جمشيد (1377). روزنامه تربيت 1314-1325ق، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا.
متولی، عبدالله (1390). رویکردها و نگرش‌های اساسی در روزنامه جنگل. جستارهای تاریخی، 2(2).
ملایی توانی، علیرضا (1385). مجله ایرانشهر و لزوم انقلاب در افکار و عقاید ایرانیان؛ ابزارها و روش‌ها. فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، 16(59).
میرانصاری، علی (1387). روزنامه تربیت. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 15، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
فروغی، محمدحسین. استعداد علمی مردم ایران. روزنامه تربيت، ش 14، س اول، 14 شوال 1314.
همو. تعریف تربیت. ش 17، س اول، 5 ذی القعده 1314.
همو. سرمقاله. ش 20، س اول، 26ذی القعده 1314.
همو. ش 29، س اول، آخر محرم 1315.
همو. سرمقاله. ش 30، س دوم، 7 صفر 1315.
همو. سرمقاله. ش 32، س اول، 21صفر 1315.
همو. سرمقاله. ش 33، س اول، 28صفر 1315.
همو. سرمقاله. ش34، س اول، 5 ربیعالاول 1315.
همو. سرمقاله. ش 35، س دوم، 12 ربیع¬الاول 1315.
همو. سرمقاله. ش 36، س اول، 19ربیع الاول 1315.
همو. خدا دین پادشاه وطن. ش 40، س اول، 18ربیع الثانی، 1315.
همو. سرمقاله. ش 56،س دوم، 12 شعبان، 1315.
همو. سرمقاله. ش 62،س دوم، 25رمضان 1315.
همو. سرمقاله. ش 63، س دوم، 3شوال 1315.
همو. نامه یکی از خیرخواهان مملکت. ش 65، سوم، 17شوال 1315.
همو. ش 72، س دوم، 15 ذیقعده 1315.
همو. ش 79، س دوم، 24 ذی القعده 1315.
همو. سرمقاله. ش 92، س دوم، 9 ذی الحجه 1315.
همو. سرمقاله. ش 93، س دوم، 10 ذی الحجه 1315.
همو. ترتیبات مدرسه ابتدائیه. ش 107، س دوم، 26 ذی‌الحجه 1315.
همو. سرمقاله. ش 112، س دوم، 2 صفر 1316.
همو. سرمقاله. ش 153، س سوم، 16 ربیع الثانی 1317.
همو. سرمقاله. ش 212، س چهارم، 26 رجب 1318.
همو. مدرسه مبارکه تربیت. ش 218، س چهارم، 11 رمضان 1318.
همو. سرمقاله. ش 224، س پنجم، 21 ذی الحجه 1318.
همو. تحقیق مهم راجع به مکاتب و مدارس. ش 228، س5، 11 صفر 1319.
همو. علوم جدیده. ش 239، س سوم، 12 جمادی‌الثانی 1319.
همو. ادبیات فارسی و هندوستان. ش 275، س ششم، 17 محرم 1321.
همو. سرمقاله. ش 275، س ششم، 17 محرم 1321.
همو. سرمقاله. ش 276، س ششم، 24 محرم 1321.
همو. بقیه کاوش و تفتیش. ش 281، س ششم، 14 ربیع الاول 1321.
همو. بقیه گفتگوهای پیشین. ش 292، س ششم، 9 رجب 1321.
همو. سرمقاله. ش 293، س ششم، 16 رجب 1321.
همو. مزایای اسلام و استعداد ایرانی. ش 334، س هفتم، 25 رجب 1322.
همو. سرمقاله. ش 349، س هفتم، 20 ذی القعده 1322.
همو. علاج تنزل امم و شرح اسباب ترقی ملل. ش 350، س هفتم، 2
Afḍal al- Mulk, Ghulām- Ḥusayn (1361/1983). Afḍal al- Tawārīkh. Revised by Mansoureh Ettehadieh & Siroos Sadvandian, Tehran, Nashr- i Tārīkh- i Iran.
Bamdad, Mahdi (1363/1985). Sharḥ- i Ḥāl- i Rijāl- i Iran. Vol. 3, Tehran: Zawār.
Browne, Edward (1386/2008). Tārīkh- i Maṭbūʿāt wa Adabiyyāt- i Iran dar Dawra- yi Mashrūṭiyyat. Vol. 2, Tehran, ʿIlm.
Foroughi, Mohammad Hossein. Istʿdād- i ʿIlmī- yi Mardum- i Iran. Rūz- Nāma- yi Tarbiyyat, No. 14, Vol. 1, March 18, 1897.
Idem. Adabiyyāt - Fārsī wa Hindūstān. No. 275, Vol. 6, April 15, 1903.
Idem. Baqiyya Guftigū- hā- yi Pīshīn. No. 292, Vol. 6, October 1, 1903.
Idem. Baqiyya Kāwush wa Taftīsh. No. 281, Vol. 6, August 8, 1903.
Idem. ʿIlāj- i Tanazzul Umam wa sharḥ Asbāb- i Taraqqī- yi Milal. No. 350, Vol. 7, February 2, 1905.
Idem. Khudā Dīn Padishāh Waṭan. No. 40, Vol. 1, August 17, 1897.
Idem. Madrisa- yi Mubāraka- yi Tarbiyyat. No. 218, Vol. 4, January 2, 1901.
Idem. Mazāyā- yi Islā wa Istiʿdād- i Irānī. No. 334, Vol. 7, October 5, 1904.
Idem. Nāma- yi Yikī az Khiyr- Khwāhān- i Mamlikat. No. 65, Vol. 3, March 11, 1898.
Idem. No. 29, Vol. 1, July 1, 1897.
Idem. No. 72, Vol. 2, April 7, 1898.
Idem. No. 79, Vol. 2, April 16, 1898.
Idem. Sar Maqāla. No. 112, Vol. 2, June 22, 1898.
Idem. Sar Maqāla. No. 153, Vol. 3, October 22, 1899.
Idem. Sar Maqāla. No. 20, Vol. 1, April 28, 1897.
Idem. Sar Maqāla. No. 212, Vol. 4, November 19, 1900.
Idem. Sar Maqāla. No. 224, Vol. 5, April 11, 1901.
Idem. Sar Maqāla. No. 275, Vol. 6, April 15, 1903.
Idem. Sar Maqāla. No. 276, Vol. 6, April 22, 1903.
Idem. Sar Maqāla. No. 293, Vol. 6, October 8, 1903.
Idem. Sar Maqāla. No. 30, Vol. 2, July 8, 1897.
Idem. Sar Maqāla. No. 32, Vol. 1, July 22, 1897.
Idem. Sar Maqāla. No. 33, Vol. 1, July 29, 1897.
Idem. Sar Maqāla. No. 34, Vol. 1, August 4, 1897.
Idem. Sar Maqāla. No. 349, Vol. 7, January 26, 1905.
Idem. Sar Maqāla. No. 35, Vol. 2, August 11, 1897.
Idem. Sar Maqāla. No. 36, Vol. 1, August 18, 1897.
Idem. Sar Maqāla. No. 56, Vol. 2, January 6, 1898.
Idem. Sar Maqāla. No. 62, Vol. 2, February 17, 1898.
Idem. Sar Maqāla. No. 63, Vol. 2, February 25, 1898.
Idem. Sar Maqāla. No. 92, Vol. 2, May 1, 1898.
Idem. Sar Maqāla. No. 93, Vol. 2, May 2, 1898.
Idem. Taḥqīq- i Muhim Rājiʿ Bih Makātib wa Madāris. No. 228, Vol. 5, May 30, 1901.
Idem. Taʿrīf- i Tarbiyyat. No. 17, Vol. 1, April 7, 1897.
Idem. Tartībāt- i Madrisa- yi Ibtidāʾīa. No. 107, Vol. 2, May 18, 1898.
Idem. ʿUlum Jadīda. No. 239, Vol. 3, September 26, 1901.
Kianfar, Jamshid (1377/1999). Rūz- Nāma- yi Tarbiyyat 1314- 1325 AH, Kitāb Māh Tārīkh wa Jughrāfiyyā.
Rahmanian, Daroush (1399/2021). Tārīkh ʿIlat- Shināsī- yi Inḥiṭāṭ wa ʿAqab- Māndigī- yi Irāniyyān wa Muslimīn. Tehran: Khāmūsh.
Sadr Hashemi, Mohammad (1363/1985). Tārīkh- i Jarāyid wa Majallāt- i Iran. Tehran: Kamāl.
Mir Ansari, Ali (1387/2009). Rūz- Nāma- yi Tarbiyyat. Encyclopaedia Islamica, Vol. 15. Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Mollaiy Tavany, Alireza (1385/2007). Majalla- yi Irānshahr wa Luzūm- i Inqilāb dar Afkār wa ʿAqāyid- i Irāniyyān; Abzār- hā wa Rawish- hā. Faṣl- Nāma- yi ʿUlūm- i Insānī- yi Dānishgāh al- Zahrā, Vol. 16, No. 59.
Mutevali, Abdullah (1390/2012). Basic Approaches and Attitudes of the Jangal, the Organ of Jungle Movement. Justār- hā- yi Tārīkhī, Volume 2, Issue 2 - Serial Number 2, pp. 95-115.
تاريخ و تمدّن اسلامى Islamic History and Civilization
سال 20، شماره 46، بهار 1403 Vol.20, No.46, Spring 2024
صص 83-105 (مقاله پژوهشی)
علل عقبماندگی جامعه ایران در عصر قاجار از نگاه روزنامه «تربیت»1
عبدالله متولی
دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه اراک، اراک، ایران
محمد حسن بیگی2
دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه اراک، اراک، ایران
چکیده
روزنامهها نقش بی‌بدیلی در تغییر رویکرد جامعه ایران در عصر قاجار داشتند. در روند معطوف به شکلگیری نهضت مشروطیت در داخل ایران تعدادی روزنامه انتشار یافت که برخی از آنها فارغ از موضع‌گیری سیاسی نسبت به مسائل کلی جامعه نگاه آسیب‌شناختی را دنبال میکردند. روزنامه تربیت یکی از مهم‌ترین و باثبات‌ترین این روزنامهها بود که قریب نه سال با نگاهی انتقادی-اصلاحی نسبت به مسائل مهم جامعه ایران سعی داشت ضمن ریشه‌یابی عناصر و عوامل واماندگی جامعه، راهکارهای عملی در جهت برون‌رفت از آن شرایط ناگوار را ارائه دهد. دریافت عوامل واپسماندگی جامعه و الگوهای پیشنهادی موردنظر روزنامه برای اصلاح ساختاری در جامعه عصر قاجار مسئله عمده این نوشتار را شکل میدهد؛ بنابراین پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال بنیادی است که عوامل اصلی فروماندگی جامعه ایران دوره قاجار از منظر روزنامه تربیت چیست؟ و روزنامه برای برون‌رفت از این شرایط چه الگوهایی را پیشنهاد میدهد؟ نتایج بررسی نشان میدهد تأکید روزنامه بیشتر معطوف بر ضعف‌های فرهنگی و ناتوانی در گسترش دانش‌های روزآمد است. براین‌اساس نظام پیشنهادها گرداننده روزنامه بیشتر متمرکز بر افزایش توان علمی جامعه و هم چنین درمان ریشه‌ای این نابسامانی است. البته از این منظر اصلاح نظام آموزشی و تربیتی در زمره اولویت‌های اصلی محسوب میشود. علاوه بر این فرایند اصلاح بدون توجه به بازسازی نظام اخلاقی جامعه کار بی‌ثمری خواهد بود.
کلیدواژهها: محمدحسین فروغی، روزنامه تربیت، عصر قاجار، علل عقبماندگی ایران.
مقدمه
روزنامه به‌عنوان ابزار انتقال اطلاعات نقش بی‌بدیلی در تحول فکری و ایجاد بلوغ در نظامات اندیشگی جوامع داشته‌است. دادههای جراید توانستند در طول سالیان متمادی رسالت خود را در تحرک‌بخشی به جوامع انسانی ایفا نمایند و علاوه بر ایجاد جریان‌های سیال فکری در بین ملت‌ها به‌صورت منظم سمت‌وسوی خاصی را نیز در پویش فکری انسانها پدیدار نمایند. ایران نیز به‌عنوان بخشی از جغرافیای جهان از نیمه‌های دوره قاجار به‌واسطه برقراری پیوندهای فرهنگی با غرب به لزوم انتشار روزنامه آگاهی یافت و در پی آن اولین نشریه تک برگی هم‌زمان با سلطنت محمدشاه در سپهر سیاسی ایران ظاهر شد. پس از آن امیرکبیر با جدیت بیشتری انتشار روزنامه را پی گرفت که حاصل آن چاپ روزنامه وقایع اتفاقیه بود. گرچه در مراحل بعد تکامل روند روزنامه‌نگاری کند و آرام بود و بنیاد آن بر انتشار جراید رسمی و حکومتی برپاشده بود؛ اما در همین قالب رسمی و سفارشی نیز به رشد فکری و فرهنگی جامعه خدمت شایانی نمود. به‌موازات رشد روزنامههای حکومتی و رسمی اما برخی جراید غیردولتی نیز با رعایت چارچوب‌های موردنظر حکومتی زمینه‌هایی برای ورود به عرصه فعالیت‌های فرهنگی را به دست آوردند. در این میان روزگاران منتهی به سلطنت مظفرالدین شاه به دلیل ویژگیهای خاص شاه جدید و بعضا نرمشی که در خلق‌وخوی او در تناسب با پدرش ناصرالدین شاه به چشم می‌خورد شرایط برای تجلی‌یافتن رویکردهای برخی نوگرایان فراهم شد. در کنار افزون شدن پیوندهای وسیع‌تر با غرب و تکاپوهای جدی‌تر صاحبان اندیشه برای ایجاد تحول در فضای سرد و رکودزده جامعه ایران، روزنه‌های بیشتری برای فعالیت روزنامه‌نگاران برون کشوری و داخلی مهیا شد گرچه زبان نوشتار جراید برون کشوری به دلیل دور بودن از سیطره نظام سلطنتی تندتر و بنیادی‌تر بود؛ اما در عرصه داخلی نیز با ملاحظات شرایط سلطنتی و با زبانی ملایم و درعین‌حال به دور از خطاب و عتاب نسبت به ساختارهای حکومتی، تلاش فزاینده‌ای را برای تحول در افکار و اندیشه‌های جامعه ایران آغاز کردند. در این میان روزنامه تربیت بدون تردید یکی از تأثیرگذارترین جرایدی بود که شاید به لحاظ زبان ادیبانه و به دور از جنجال‌های سیاسی توانست به مدت نه سال به شکل منظم در مسیر پر فراز و نشیب این دوران به حیات خود ادامه دهد. روزنامه دارای رویکرد فرهنگی و علمی و بیشتر در پی ریشه‌یابی و آشکار نمودن دلایل و عوامل فروپاشی جامعه ایران بود. در کنار بررسی ضعف‌ها راهکارهای موردنظر خود را نیز برای برون‌رفت از شرایط موجود در قالب‌های مختلف ارائه می‌داد. نوشتار حاضر ضمن بررسی رویکردهای روزنامه در پی دریافت و ارائه ریشه‌شناسی شرایط ناکارآمد جامعه ایران و هم چنین تحلیل راهکارها و ابزارهای مطلوب موردنظر روزنامه برای گذر از این سکون به سمت‌وسوی تعالی و تکامل است؛ بنابراین سؤال اصلی تحقیق این‌گونه شکل می‌گیرد که عوامل اصلی فروماندگی جامعه ایران دوره قاجار از منظر روزنامه تربیت چیست و روزنامه برای برون‌رفت از این شرایط چه الگوهایی را پیشنهاد میدهد؟
پیشینه پژوهش
مطالعه علل عقبماندگی ایران در روزگار قاجار باتکیه‌بر روزنامههای آن دوره موضوع چند پژوهش بوده‌است. علیرضا ملایی توانی در مقاله «مجله ایرانشهر و لزوم انقلاب در افکار و عقاید ایرانیان» باتکیه‌بر دادههای مجله ایرانشهر دیدگاه‌های نویسندگان این مجله را درباره علل انحطاط جامعه و راه‌های برون‌رفت از آن بررسی کرده‌است (ملایی توانی، 1385: 149-186). عبدالله متولی در بخشهایی از مقاله «رویکردهای و نگرش‌های اساسی در روزنامه جنگل» به مصائب و مشکلات جامعه ایران که در این روزنامه بازتاب یافته، پرداخته‌است (متولی،1390: 95-115). داریوش رحمانیان نیز در کتاب علتشناسی انحطاط جامعه ایران از داریوش رحمانیان نیز به شکل گستردهای عوامل انحطاط جامعه ایران عصر قاجار را جستجو میکند (رحمانیان، 1390). درخور ذکر است درباره روزنامه تربیت نیز مقالهای کوتاه از جمشید کیانفر در شماره 9 و 10 کتاب ماه تاریخ و جغرافیا در دست است که به بررسی ابعاد شکلی و روند تداوم انتشار روزنامه پرداخته‌است (کیانفر، 1377: 3-5).
محمدحسین فروغی و روزنامه تربیت
محمدحسین فروغی ملقب به ذکاءالملک از چهره‌های فرهنگی اواخر دوره ناصری و ایام سلطنت مظفرالدین شاه محسوب میشود. در 15 ربیع‌الثانی 1255ق در اصفهان زاده شد و در 15 رمضان 1325ق نیز در تهران درگذشت. پدرش محمدمهدی ارباب اصفهانی به‌رغم آنکه به تجارت مشغول بود؛ اما با مسائل فرهنگی و ادبی بیگانه نبود (صدر هاشمی، 1363: 2/122). فروغی نیز کوشید راه پدر را در تجارت دنبال کند؛ اما توفیقی حاصل نکرد. پس از ناکامی اقتصادی مدتی را در داخل ایران و در عتبات به تجربه‌اندوزی و سیاحت پرداخت سپس وارد تشکیلات محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در وزارت انطباعات شد. مهارت او در کار ترجمه باعث شد تا ترجمه آثار عربی و فرانسوی به وی محول شود و گویا سمت ریاست مترجمان نیز به او واگذار شد (بامداد، 1363: 3/384). علاوه بر این در تنظیم مطالب نشریات دولتی نقش مستقیمی داشت. در سال 1308 قمری به‌واسطه مناسبات دوستانه با میرزا ملکم خان در معرض خشم ناصرالدین شاه قرار گرفت و تنها پس از وساطت امین‌السلطان توانست به شرایط عادی بازگردد (همان، 385). در سال 1314 قمری یعنی اولین سال سلطنت مظفرالدین شاه امتیاز روزنامه تربیت را اخذ کرد و تا روزگاران نزدیک به مرگش آن را منتشر می‌کرد. افضلالملک ضمن اشاره به خصایل پسندیده فروغی و تأکید بر اینکه او هواخواه ترقی دولت و ملت است، نوشت «در یازدهم شهر رجب‌المرجب این سال روزنامه تربیت که اسمی با مسماست در دارالخلافه تهران ایجاد گشته و به حلیه طبع درآمده، با اذن وزارت دارالمطبوعات انتشار یافت» (افضلالملک، 1361: 99).
تربیت اولین روزنامه غیردولتی داخلی محسوب می‌شد که قریب نه سال منتشر گردید. بااین‌حال مخارج روزنامه به‌صورت دولتی تأمین می‌شد (میرانصاری، 1387: 15/1). تربیت تا شماره 67 به‌صورت هفتگی و از شماره 68 تا 129 به‌صورت روزانه انتشار یافت و مجددا به شکل هفتگی در آمد (براون، 1386: 2/522). رویکرد روزنامه سیاسی و فرهنگی محسوب می‌شد. گرچه نسبت به مسائل ایران از زبان انتقادی بهره می‌برد؛ اما احتمالا شرایط خاص سیاسی و وابستگی‌های مالی به ساختار حکومتی باعث شده بود تا نگرش‌های انتقادی او بیشتر معطوف به بستر اجتماع و کلی باشد. شخص شاه و هیئت حاکمه نه‌تنها از زبان انتقادی او مصون بودند؛ بلکه در مواقعی به شکل اغراق‌آمیزی ستایش می‌شدند و همین روحیه باعث شد تا برخی به فروغی خرده‌گیری کنند. بااین‌حال می‌توان گفت با وجود شرایط ناگوار سیاسی و فرهنگی جامعه ایران نگرش‌های انتقادی و درعین‌حال چارچوب‌های پیشنهادی فروغی برای گذر از این شرایط توانست بخشی از خلأ علمی و فرهنگی زمان خود را پر کند.
انحطاط فکری جامعه ایران عصر قاجار
عقبماندگی و انحطاط فکری و علمی جامعه ایران عصر قاجار موضوع پنهان و پوشیده‌ای محسوب نمی‌شد. به نظر میرسد این نارسایی اجتماعی در نزد اقشار مختلف ملموس و قابل‌درک بود. مدیر و گرداننده روزنامه تربیت که خود به دلیل اندوخته‌های علمی و تجربیات برون‌مرزی نسبت به شرایط موجود به وقوف بیشتری دست‌یافته بود نسبت به بررسی ریشه‌های پدیداری این شرایط نامطلوب از نگرش‌های نسبتا عمیقی برخوردار بود. به همین دلیل ضمن بررسی عناصر دخیل در پدیداری وضعیت بغرنج جامعه، راهکارهای موردنظرش را نیز به‌عنوان عبور از شرایط بحرانی ارائه میدهد. یکی از عمده‌ترین مباحثی که فروغی در مقالات و نوشتههای خود از آن به‌عنوان عامل واماندگی جامعه یاد میکند فقدان دانش عمومی و عدم بسط معارف در گستره اجتماع است. «دانش به منزله چراغ است و نادانی در حکم تاریکی و هر قومی که دچار و گرفتار جهل شوند باید پناه به مشعل فروزنده دانش ببرند» (فروغی، 1315: 285).
بیتوجهی به علوم و دانش‌های جدید و در اولویت نبودن رشد فکری و علمی اقشار مختلف اجتماع نقش عمدهای را در رکود و عقبافتادگی جامعه دارد. تأکید و ابرام فروغی در نوشتههای متنوع روزنامه به موضوع جهل حاکی از این نکته است که جهل عمومی عامل اصلی تمامی بدبختی‌ها و گرفتاریهای مردم ایران است (همان، 115). برآیند و نتیجه جهالت خرافه پرستی و دل سپردن به عناصر خرافی و غیر واقعی است. در این روند روح و روان انسانها آن چنان با امور خرافی عجین و همراه می شود که مسائل واقعی و عینی از عرصه اجتماع واپس نشسته و جای آن را تفکرات مالیخولیایی و کهنه‌پرست و ... می‌گیرد. در چنین شرایطی هر آن چه شکل و الگوی متفاوتی با ذهنیات گرفتار در خیالات خرافه‌ای داشته باشد عملا با شدت تمام رانده میشود و این همان جهل مطلق است که در تاروپود وجودی افراد جامعه رسوب کرده و زنگارزدایی از آن نیازمند انقلابی اساسی در بنیان های فکری و نظامات اندیشهای جامعه است.
«از بس قوای عقلانی ما بیکار مانده اثرهای ذاتی و طبیعی را یکباره از دست داده و به‌کلی از کار افتاده، قومی که در عقل و حکمت با فلاسفه و عقلای یونانی هم چشمی می‌نمودند حالا طوری از دانش و علم تبری و وحشت دارند و از هنر و فضل رنجیده‌اند... تا عامیانه و بازاری نگویی نمی‌پسندد و چون گفته از این سطح اندکی فراتر رفت بر آن می‌خندند» (همان، 1322: 1581).
نویسنده به تکرار سرنوشت جوامع مختلف را در معرض مقایسه با ایران قرار میدهد. او سعی دارد تا وضعیت و شرایط اقوام و گروه‌هایی که با کوشندگی و دوری از تنبلی خود را از جهل رها کردند با مردمی که درهای دانش و اندیشه را بر روی خود بسته و در وادی جهالت و ضلالت قدم زدند در معرض نگاه خواننده قرار دهد (همان، 1316: 438). او در بررسی ریشه‌های شکلگیری و غلبه جهالت بر سرزمینهای شرقی و از جمله ایران به ریشه‌شناسی تاریخی نیز توجه دارد. جایی که پیشینه درخشان قرون اولیه اسلامی را پیشروی خواننده کالبدشکافی میکند. سپس غلبه عناصر و گروه‌های غیرمتمدن دشت‌های آسیای مرکزی را عامل عمدهای در معطل ماندن دانش و اندیشه و غلبه فقر فکری و جهالت و گمراهی بر سر جوامع اسلامی و ایران می‌داند «با غلبه این وحشیان دانایان زیردست جهال شدند و اهل تربیت پامال بی‌هنران نادان در نتیجه جهل و بی‌ذوقی و خشونت که چندی عادت زیردستان بود رفته‌رفته طبیعت ثانویه زیردستان شد. پس از آن سرچشمه‌های تمدن چنان خشکید که نم در آن نماند» (همان، 1322: 1701).
محمدحسین فروغی در کنار تکرار و تأکید بر گستره و عمق جهالت در جامعه تأسف خود را پنهان نمیکند که با وجود این عقبماندگی و جهل مطلق که بر تاروپود جامعه نفوذ دارد عدهای وجود چنین شرایطی را نه‌تنها درک نکرده‌اند؛ بلکه به‌شدت در مقام انکار آن هستند. در حقیقت هنوز درد جامعه خود را تشخیص نداده‌اند و اینکه بایستی جهل مرکب را کنار بگذارند و از در دانش داخل کار شوند (همان، 1318: 897). در علتشناسی واماندگی جامعه در کنار جهل مرکب بایستی تنبلی و بیهودگی را نیز لحاظ نمود. در حقیقت برای تکمیل جهالت تن‌پروری و فاصله گرفتن از کار و تلاش نیز عنصر مهمی محسوب میشود. «در کارها اهمال و تنبلی کرده و اسم آن را توکل بر خدا می‌گذاریم در حالی که می‌دانیم مضامین دینی انسان را به سعی و کوشش فرا خوانده‌است» (همان، 1322: 1709).
ضرورت تحول در بینش و نگرش جامعه؛ راهکارها و الگوهای پیشنهادی
ایجاد تغییر در نظام اندیشگی جامعه در زمره اولویت‌های روزنامه تربیت قرار داشت. به‌زعم نویسنده برای تحرک بخشیدن به مردم بایستی نظام فکری آنها را تحت‌تأثیر قرار داد و البته راه ایجاد پویایی در تربیت نهفته است. به نظر میرسد مفهوم تربیت در نگاه روزنامه امری گسترده و با شاخصه‌های متعدد است که شئون مختلف زندگی اجتماعی را پوشش میدهد بااین‌حال از برخی دادههای روزنامه بر می‌آید که تربیت ارتباط مستقیمی با علم و آموزش دارد «بر هر ذیشعوری به اندک تصور و تعقلی معلوم می‌گردد که تربیت نتیجه علم و اطلاع است و پیداست که در میان هر ملتی از ملل عالم علم و اطلاع بیشتر شایع و متداول است افراد آن ملت نسبت به سایر با تربیتترند» (همان، 1314: 65). فروغی در جای دیگری بین تربیت تناسبی برقرار کرده و معتقد است از آنجا که تربیت نتیجه علم‌آموزی است هرچه تربیت افزون شود کوشندگی برای علم‌آموزی و خروج از جهل بیشتر میشود و در ادامه به جامعه ایران اشاره میکند که اگر قرار است ما در ایرانی بودن خود باقی بمانیم لازم است که به تحصیل علم و معارف وقت بپردازیم «... و تربیت ملت بدون علم‌آموزی محال است» (همان، 1321: 1111). نویسنده برای آن که اهمیت تربیت در پیشبرد مقاصد تمدنی را آشکار نماید به خوانندگان خود یادآور میشود که اروپاییان نیز که اکنون به این مدارج رسیده‌اند از مسیر تربیت گذر کرده‌اند. آنها نیز در آغاز مردمانی نخراشیده و نتراشیده بودند و در شرارت و بدی شهرت داشتند (همان، 1321: 1246). او چنین مقدمه‌ای را فراهم می‌سازد تا به هم‌وطنان خود یادآور شود که دستیابی به علم و دانش و قرارگرفتن در مسیر تربیت موضوعی ذهنی و دور از دسترس نیست «مردم این مملکت مستعد تربیت و ترقی هستند» (همانجا). از آن جا که فروغی راز بنیادین ترقی و تعالی جامعه ایران را در علم‌آموزی و تربیت می‌داند برای هموارکردن مسیر بعضا گریزی نیز به مخالفان زده و آنها را از ایجاد مانع در راه تربیت جامعه بر حذر می‌دارد «چون هنر و لیاقت کار و فهم و درک هرگونه مطلب موقوف به تربیت است و تربیت بسته به علم، پس هر کسی مانع تربیت و علم ابنای وطن شود دشمنی با رسول خدا کرده که امت آن حضرت را از ترقی و تفوق بازداشته‌است» (همان، 1318: 849).
از آنجا که جامعه ایران به‌واسطه شرایط خاص با الگوهای موردنظر محمدحسین فروغی فاصله جدی داشت و غفلت و جهالت همچنان در سطوح گسترده دامن‌گیر اجتماع بود راهکارهای موردنظر محمدحسین فروغی برای بیدار کردن مردم این بود که بایستی مکرر لزوم توجه به تربیت و تلاش برای قرارگرفتن در مسیر آموزه‌های جدید را به آنها یادآور شد تا خمودگی و بیهودگی را رها کنند «دانش درهای بسته را می‌گشاید و علم امروز کوه‌های سخت را سوراخ میکند... بایستی برای مردم این نکات را تکرار کرد تا بشنوند و در این تکرار نباید خسته و دلتنگ شد» (همان، 1321: 1110). اما برخی راهکارهای مورد توجه در این نشریه برای پیشبرد مقاصد مورد نظر را می‌توان این گونه بررسی کرد.
1. وظیفه هیأت حاکمه و کاردانان جامعه
در راهبری جامعه به‌سوی اهداف متعالی نقش اصلی با افراد کاردان و صاحب‌خرد است به بیان دیگر نویسنده موتور محرکه جامعه را خواص و اهل دانش و هنر می‌داند «هر مملکتی که خیال اصلاح داشته باشد اول تدبیر آن این است که کارها را به دست افراد کاردان بدهد» (همان، 1315: 249). او بارها در نوشتههای خود جامعه را یک کل واحد می‌داند که خوب و بد آن شامل همه گروه‌ها میشود این گونه نیست که اگر عناصر فرودست اجتماع دچار گرفتاری و عقب ماندگی شوند سایر افراد از این شرایط رها می‌شوند «اگر کسانی که در رتبت و جایگاهی هستند فقط در اندیشه خود باشند ضرر خواهند کرد آنها باید بکوشند تا تمامی گروه‌ها را تربیت کنند چون برای دوام و بقای خود به وجود این گونه آدم‌ها احتیاج دارند. در حقیقت سعادت شخصی او به سعادت همه اشخاص بستگی دارد (همان، 1321: 1246).
محمدحسین فروغی برای تقویت این دیدگاه خود مثالی از عملکرد اروپاییان می‌زند «شنیده‌اید هر سال هر یک از دول اروپا چقدر پول به مصرف حفظ صحت عامه و رعایای خود می‌رسانند و تا کجا دقت و مواظبت در کار آسایش رعیت دارند... اینها برای چیست آنها برای صلاح و صرفه خود به حمایت از اتباع خود می‌پردازند... زیرا رعایت و ملاحظه کل اهالی مملکت واجب و نافع است» (همان، 1315: 371). گرچه نویسنده به صورت مکرر به این نکته ارجاع میدهد که بایستی در رفاه و تربیت مردم کوشید اما به دلیل رویکرد محافظه‌کارانه‌ای که نسبت به حاکمیت وقت دارد می‌کوشد نوشته‌هایش متوجه ارکان قدرت و شخص شاه نشود و در اکثر مواقع به خواننده خود با تأکید یادآوری میکند که شخص مظفرالدین شاه و مجموعه عناصر حکومتی برای اصلاح امور مردم همراهی مطلق داشته و از هیچ کوششی دریغ نمی‌کنند و چون آنها وظایف خود را انجام می‌دهند منظور نویسنده سایر خواص جامعه و کاردانان عرصه فعالیت می‌باشد. به رغم این تأکید اما از مصداق‌های متعدد او در بررسی وظیفه رهبران جامعه می‌توان دریافت که روی سخن وی به سمت و سوی ارکان قدرت نیز باز می‌گردد جایی که می‌نویسد «یک نکته بزرگ را نباید فراموش کرد و آن این است که در کلیات امور و احوال جامعه خواص امت مسول‌اند نه عوامل، آنها که سایس و سالار قومند باید راه را باز کنند و پا را پیش گذارند و دیگران طبعا باید پیروی کنند» (همان، 1315: 221). با این حال وی جامعه‌ای را کامیاب می‌داند که کار آن در اختیار افراد کاردان و صاحب صلاحیت باشد. او یادآور میشود که ضعف دولت و ملت از کمی پول نیست بلکه از کمی کاردانان و هنرمندان است (همان، 1315: 245). این بزرگان و صاحب خردان وظیفه دارند که عامه مردم را با تشویق و تدبیر به کار وادارند و از تنبلی دور کنند البته کاری که مبتنی بر علم و دانش باشد زیرا کار نابخردانه اوضاع را بیشتر آشفته میکند (همان، 1315: 313). مقاومت بطن جامعه با ابزار و ادوات جدید یکی از معضلات جدی بود که در جامعه عصر قاجار وضوح قابل توجهی داشت. فروغی که به نظر میرسد از این موضوع در رنج بوده‌است اعتقاد دارد یکی از عمده وظایف دانشمندان ملک این است که مردم را آگاه کنند تا دست از ضدیت با چرخ و آلات کامله بردارند و به آنها حالی کنند که این ابزار برای آنها منافع افزون‌تر دارد (همان، 1315: 365).
2. نقش و اهمیت آموزه‌های تاریخ
یکی از محورهای مورد تأکید محمدحسین فروغی در شماره‌های مختلف روزنامه رجوع به پیشینه تاریخی ایران است. بهره‌مندی از تاریخ برای ایجاد تحول و نشاط فکری و کارکردی، الگوی مستقیمی است که نویسنده در اشکال و ابعاد مختلف خوانندگان خود را به آن ارجاع میدهد. به‌زعم نویسنده آگاهی نسبت به داشته‌های تمدنی در ادوار مختلف می‌تواند افکار خفته اجتماع را از بی‌تفاوتی خارج کرده و دریابند چنان چه دیر بجنبند فرسنگ‌ها از قافله تمدن جهانی به دور مانده‌اند. بخشی از نوشتههای تاریخی روزنامه معطوف به این نکته است که بین‌النهرین و ایران سرچشمه اصلی تفکر و تمدن بوده‌است «نخستین موجد و مبدع و مؤسس اساس علم و دانش ماییم...» و در اثبات این مدعا از نظر نویسندگان غربی بهره می‌گیرد که علم و تربیت ابتدا در این منطقه از آسیا بود و سپس به سایر اقطار جهان حرکت کرد (همان، 1314: 56). در جای دیگری تأکید میکند که رعایای ایران اقلا از سی قرن پیش دارای تمدنی به‌قاعده بوده‌اند. «اما یک عامل عمده باعث شد آنها از مسیر خود خارج شوند و آن غفلت عقلای قوم بود» (همان، 1316: 445).
فروغی برای اثبات مدعای خود در خصوص دادههای تاریخی می‌کوشد نشان دهد انسانها در همه جای کره خاکی استعداد یکسانی دارند و پیشینه تاریخی ملت‌ها این نکته را نشان میدهد. آن گونه که در گذشته تاریخی اروپاییان افلاطون و ارسطو و جالینوس هست در قلمرو ما هم گذشته از حکمای فرس قدیم فارابی و شیخ‌الرئیس و بهمنیار وجود دارد و اگر آنها گالیله و کپلر دارند ما هم ابومعشر و غیاث‌الدین جمشید داریم (همان، 1314: 78). استفاده از مطالعات تاریخی اروپاییان از ابزارهای عمده روزنامه برای نشان‌دادن پیشینه درخشان تمدن ایرانی است. در جایی به تفصیل یادآور میشود که تحقیقات حکمای مغرب نشان میدهد که عجم قبل از میلاد به چندین قرن صاحب تمدن بوده‌اند... هم چنین تحقیقات آنها آشکار می‌سازد که اسلام نیز در اصول و فروع دینی مستحکم است بااین‌وصف عقبماندگی جامعه ما نه از باب گذشته تاریخی است و نه از باب دین اسلام، بلکه معایب و نقایص از هوای نفس ماست (همان، 1321: 1117).
در مجموع محمدحسین فروغی با مراجعه به سابقه طولانی تاریخ ایران و ارائه مقالات و نوشتههای تحلیلی از مسیر تعالی و ترقی تمدن ایرانی می‌کوشد نقش مستقیمی در هوشیاری اجتماعی ایفا نماید. تکرار و فراوانی استفاده از داده‌ها و الگوهای تاریخی نشان میدهد روزنامه برای پویا کردن جامعه ایرانی نقش و جایگاه بی‌بدیلی را برای تاریخ قائل میشود. فروغی به منظور اثبات دیدگاه‌های تاریخی خود و مجابکردن خوانندگان ابایی ندارد که به تکرار مثال‌ها و مدل‌های موردنظر خود را از پژوهشگران غربی نیز ارائه میدهد.
3. لزوم توجه به علوم و ابزارجدید
افزون‌سازی آگاهی جامعه از مزیتهای دانش‌های جدید و تولیدی برآمده از دانش و علوم از دیگر راهکارهای نویسنده است. در شماره‌های مختلف روزنامه تبیین ارزش و جایگاه علوم جدید موردتوجه و تأکید قرار گرفته‌است. به نظر میرسد یکی از اهداف بنیادی روزنامه تغییر مذاق و رویکرد مردم نسبت به تحولات جدید جهانی است و البته اعتقاد محمدحسین فروغی بر این است که این روند بایستی به تکرار و به اشکال مختلف صورت پذیرد. به نظر میرسد محصولات جدیدی که حاصل تمدن جدید غربی بود با واکنش‌های مختلفی در عرصه اجتماع رودررو بود و در به‌کارگیری و بهره‌مندی از صنایع جدید و استفاده از تولیدات آنها واکنش‌های مثبتی در جامعه به چشم نمی‌خورد. به همین دلیل نویسنده به‌انحاء مختلف کوشیده است این تغییر در ذائقه اجتماع را پدید آورد. فروغی به مخالفت گروه‌هایی اشاره میکند که با ورود ابزار جدید عملا کسب‌وکار آنها با اختلال مواجهه میشود. در ادامه به عقلای فن تأکید میکند چنان چه سطوح آگاهی این افراد ارتقا یابد در خواهند یافت که شرایط جدید درآمد آنها را افزون خواهد ساخت (همان، 1315: 365). یا در جای دیگری پیشنهاد میدهد برای آشتی دادن برخی از مخالفان با مزایای تمدنی جدید به صورت میدانی آنها را به محل کارخانهها برده و ویژگیهای این صنایع را تشرح نمود زیرا این کار نه تنها آنها را از مخالفت باز می‌دارد بلکه خود نیز پس از آگاهی از مزیتهای کار، همدلی و همراهی خواهند کرد (همان، 366).
یکی از پیشنهادهای جالب‌توجه که به‌شدت برگرفته از الگوی اروپایی‌هاست بحث نمایشگاه صنعت و کالا است. گرچه در غالب موارد روزنامه می‌کوشد همراهی و همدلی خود را با احساسات مذهبی نشان دهد بااین‌حال در بین پیشنهادهای مطرح شده در مقاله می‌توان مواردی یافت که تا حدودی شیوه‌های غیر محافظه‌کارانه تلقی می‌شد. آنجا که نامه یکی از خوانندگان خود را در خصوص راه‌اندازی اکسپوزیسیون همانند پاریس در تکیه دولت را مطرح میکند. در همین مقاله یادآور میشود هیچ منافاتی ندارد در ایام غیر عزاداری از این مکان برای ارائه تولیدات و کالاهای صنایع استفاده کرد و البته چون عنوان اکسپوزیسیون چندان مفهوم نیست از عبارت جلوه‌گاه صنایع استفاده شود (همان، 1315: 257). ترویج ایجاد شرکت و کمپانی از دیگر پیشنهادهای روزنامه برای پیشبرد مقاصد تولیدی و اشاعه دانش فنی در جامعه است. اعتقاد نویسنده بر این است که سرمایه‌های کوچک به‌تنهایی قادر به ایجاد صنایع تولیدی نیستند؛ اما ترکیب این سرمایه‌ها می‌تواند چرخ‌های کلان تولیدی را به حرکت درآورد. براین‌اساس ضمن فراخوان‌های متعدد برای تشکیل کمپانی برخی قواعد و مقررات ایجاد چنین کمپانی‌ها را نیز درج می‌نماید. شاید شاخص‌ترین این قواعد مربوط به کمپانی‌های فرش‌بافی و منسوجات مربوط به شهرهای مختلف از جمله اصفهان بود (همان، 1315: 553).
ضرورت تغییر در نظام آموزشی
1. اهمیت علم آموزی
«ریشه اصلاح در علم است و جای تحصیل علم در مدرسه» (همان، 1318: 875). این عبارت در بخش قابلتوجهی از نوشتهها و اخبار روزنامه تربیت از یک جنبه کلیدی برخوردار است. گرچه محمدحسین فروغی در اشکال مختلف در صدد است نشان دهد تربیت عامل اصلی پیشرفت جوامع بشری است و جهل ریشه عقبماندگی و تربیت راه اصلی برون رفت از جهل است؛ اما شاهکلید تمامی پیشرفتها و در عین حال عمده راه مقابله با واماندگی جامعه را در مدرسه جستجو میکند. به همین دلیل مباحث عمدهای را به مکاتب و مدارس اختصاص میدهد. گو اینکه عدهای کثرت مطالب روزنامه در خصوص اهمیت مکاتب و مدارس را به باد انتقاد گرفتهاند، اما فروغی ضمن آن که وعده میدهد مطالب متنوع دیگری را به دادههای روزنامه بیفزاید، اما مجددا یادآور میشود که ریشه همه کارهای بزرگ در مدرسه و درس است (همان، 1319: 979). یا در جای دیگری با توصیف پیشرفتهای عدیده ملل غربی به خواننده یادآوری میکند که تمامی آن ترقیات ناشی از دانش و بینش است و دانش و بینش هم از درس و مدرسه و کنجکاوی حاصل میشود (همان، 1321: 1158).
2. نقش مدارس و کتب درسی در افزایش آگاهی
محمدحسین فروغی پس از آنکه در نوشتههای متعدد می‌کوشد نقش مدارس و اهمیت آموزش را در تعالی و تحول جامعه مشخص نماید نگرش انتقادی خود را از مکتب‌خانه‌ها و شیوه‌های آموزشی سنتی در فحوای مقالات منعکس میکند. در این نقادی مکان‌های آموزشی، شیوه‌های تدریس، عملکرد آموزگاران و منابع درسی از دید او پنهان نمی‌ماند. مکان‌های آموزشی که باید محصل را بر سر شوق آورد و جذابیت‌های لازم را برای حضور فراگیران علم مهیا نماید عملا بیزاری و نفرت را در بین آنها به دنبال دارد. اماکن مخروبه، کثیف و بدون هرگونه ابزار آموزش اسم و عنوان مکتب‌خانه به خود گرفته‌است. این شکل و شمایل چگونه می‌تواند جاذبه و کشش لازم را برای اطفال بینوا فراهم نماید «مکاتب ما دخمه‌هایی است که به اسم مکتب‌خانه نامیده می‌شوند و شعور افلاطون بی‌اغراق در آنجا خفه و نابود میشود» (همان، 1315: 118). اما شیوه‌های آموزش نیز در تناسب مستقیمی با اماکن آموزشی است به جای آن که روش‌های مطلوب تربیتی سرلوحه کار آموزگاران مکاتب باشد ابزار و ادوات شکنجه و کتک به وفور فراهم شده‌است تا چشم طفل بر این ابزار بیفتد از هر گونه درس و مکتب بیزار شده و برای گریز از مکتب لحظه شماری میکند «مکتبی ترتیب داده‌ایم از جنس زندان اسکندر بلکه قدری سخت تر، ظریفی می‌گفت مکتب بر وزن محبس، اسم مکانی است که معلومات فطری در آن مبدل به مجهولات میشود» (همان، 1315: 137). بی دانشی و جهالت آموزگاران نیز از دیگر نقاط ضعف مکاتب شده‌است. وی در انتقاد از جهل معلمان مکاتب می‌نویسد «معلم هم که یک نفر بیچاره است که چون هیچ کار از او ساخته نیست تن به مکتب داری داده‌است (همان، 1315: 118). مواد و منابع درسی مکاتب نیز به دور از انتفاد نویسنده نیست. او معتقد است منابع درسی مکاتب بعضا ارزش و اعتباری ندارند و یا آن‌هایی نیز که حایز ارزش هستند با توانمندی‌های محصلین چندان همخوانی ندارند (همان، 1314: 113). برخی کتب نظیر بوستان و گلستان و حافظ و خمسه نظامی و کلیله و دمنه همه سر چشمه حقایق و جامع رموز و معارف هستند اما اینها هیچ به کار طفل مبتدی نمی‌آیند، اصلا آیا معلمین مکاتب ما خود این کتاب‌ها را می‌فهمند که به اطفال ما درس دهند، برخی کتاب‌های دیگرهم که به آنها گفته میشود جز آنکه اخلاق آنها را خراب کند چیز دیگری عاید نمی‌نماید کتاب‌هایی مانند حسین کرد و چهل طوطی و چهار درویش جز پر کردن ذهن اطفال از مسایل بی ربط حاصل دیگری ندارد (همان، 1315: 114).
فروغی پس از آنکه معایب و نقایص نظام آموزشی سنتی را در نوشتههای مختلف گوشزد نمود. نظام پیشنهادهای خود را برای بهبود و اصلاح شرایط به اشکال مختلف مطرح میکند. در چارچوب پیشنهاداتی که ارائه میدهد مکرر از غربی‌ها و عملکرد آنها در اصلاح نظام آموزشی کمک می‌گیرد. به‌منظور آنکه فضاهای آموزشی از کیفیت مناسبی جهت تحصیل برخوردار باشند وی به‌شدت مبلغ ایجاد و گسترش ساختمان‌های جدید آموزشی میشود و در این راه هم عناصر دولتی را به یاری می‌طلبد و هم خیرین را مشوق میشود که برای کسب اجر اخروی احداث ساختمان مدرسه از هر کاری واجب‌تر است و در هر شماره از روزنامه به معرفی مدارس تازه‌تأسیس و سازوکار اداره آنها نیز می‌پردازد. اما در خصوص نظام تربیتی در این مدارس ضمن آنکه از عملکرد والدین در تربیت اطفال غفلت نمیکند در ورود به مدرسه نیز الگوی موردنظر خود را نیز ارائه میدهد که بایستی با لطایف‌الحیل و تدابیر عملی شرایط را به‌گونه‌ای برای تازه‌واردین فراهم کرد که برای آنها حضور در مدرسه شیرین‌تر از انگبین باشد. حتی وسایل و ابزار جذاب در اختیار طفل قرار دهند و زمان حضور او در مدرسه در حداقل ممکن باشد و باگذشت هر سال مقداری بر ساعت حضور او بیفزایند. او معلمین را از تنبیه و خشونت منع میکند و معتقد است مبنی بر الگوی غربی تشویق بر تنبیه اولویت دارد. از هر گونه چوب زدن و دشنام‌دادن بایستی پرهیز کرد و با زبان و گفتار و تشویق کسانی که پیشرفت بهتری داشته‌اند زمینه تنبیه دیگران را فراهم کرد تا در عملکرد خود تجدیدنظر کنند.
نویسنده می‌کوشد تا سلسله‌مراتب نظام آموزشی را در جامعه گسترش دهد. مرحله اول این ساختار، آموزش‌های اولیه و فراگیری مطلق زبان فارسی است که این مهم در مدارس ابتدایی صورت می‌گیرد. محصلین این مقطع نبایستی کمتر از هفت سال و بیشتر از دوازده سال باشند و علاوه بر زبان فارسی که اولویت قطعی دارد، عربی، اصول و فروع دین، تهذیب اخلاق، تاریخ و جغرافیا و مختصری علم حساب را نیز بایستی به آنها یاد داد. او معتقد است بعد از طی‌کردن این مرحله است که طفل آماده ورود به مرحله عالی‌تر و یا شرایط حضور در دارالفنون را پیدا میکند اگر غیر از این باشد بدون گذر از این مرحله ورود وی به مراحل عالی نتایج مطلوبی را در پی نخواهد داشت. به نظر میرسد در این زمان فرستادن اطفال به خارج از کشور در نزد اشراف به یک اولویت مبدل شده بود؛ فروغی به تکرار مضرات این کار را یادآور میشود که طفل هنوز فارسی را یاد نگرفته و بنیان‌های فکری و ذهنی او قدرت درک مطلوبی ندارد فرستادن وی به فرنگ پیامدهای بسیار منفی را به همراه دارد. حتی بعضا این اطفال زبان فارسی را نیز فراموش می‌کنند و در بازگشت خود بایستی با مترجم منظورشان را بیان کنند (همان، 135).
3. لزوم آموزش دختران
در نظام آموزشی موردنظر روزنامه آموزش زنان در زمره اولویت‌ها قرار دارد. نگاه روزنامه به نقش و جایگاه زنان در تربیت فرزندان و رشد و تعالی جامعه به‌خوبی در نوشتهها انعکاس دارد. از آنجا که گام اول تربیت اطفال از خانه و بیشتر تحت‌نظر مادران است پس بایستی برای دختران آموزگارانی بهتر و کارآمدتر انتخاب شود تا بتوانند فرزندان خود را به وجهی بهتر تربیت نمایند (همان، 1315: 142). در جای دیگری به نقل از ناپلئون می‌نویسد «در تربیت دختران بیشتر ساعی باشید تا در تربیت پسران زیرا آنها تربیت‌کننده اطفال هستند» سپس در ادامه یادآور میشود که در فرنگ دختران با پسران در مدرسه آمیخته نیستند و هر کدام مدرسه جداگانه دارند. در پایان می‌نویسد «و آخرالامر علیکم به مکاتب النسا اغلب زنان ما بیسوادند و ناخوانا و از نداشتن صنعت و هنر به جهت تحصیل قوت هر روزه به دریوزه می‌روند» (همان، 1315: 157).
4. توجیه جامعه در خصوص ضرورت آموزش
کوشندگی روزنامه در اشاعه و تعمیق نظام آموزشی جدید البته بدون واکنش‌های اجتماعی نبود. به همین دلیل نویسنده در مقاطع مختلف می‌کوشد به برخی از این انتقادها پاسخ گوید و در ضمن به شکل ظریفی تلاش دارد که نشان دهد از پی ایجاد چنین مدارسی هیچ آسیبی به اصول و چارچوب‌های دینی وارد نخواهد شد. در جایی می‌نویسد «علوم جدیده مطلقا کاری به دین و ایمان ندارد مگر از یک راه می‌تواند اسباب قدرت و کمال آن گردد... به عقیده نگارنده ترک علوم جدیده اسباب بی‌دینی میشود» (همان، 1319: 960). ظاهرا به او ایراد گرفتهاند که مدارس جدیده عاملی بر اغتشاش و آشفتگی جامعه است و بر این اساس مدارس جدیده خوب نیستند «اما اینها باید بدانند که در فرنگ به‌کرات از این قبیل وقایع در مدارس رخ میدهد و بعد از تحقیق دانسته‌اند که منشأ آن جهل است نه علم پس برای رفع عیب به اصلاح مدارس کوشیده‌اند» (همانجا) وی برای آنکه اهل دین را با مدارس جدید آشتی دهد سعی میکند برخی از علما را به بازدید از مدارس جدید و بررسی روش کارکردی آنها ترغیب نماید تا شاید از این طریق موانع پیش رو را هموار نماید «امروز آقا سید علی مجتهد شهرستانی که وارد پایتخت شدند... از دو مدرسه شرف و ادب بازدید نمودند و پس از بازدید چند سطری مرقوم فرمودند... وضع مدارس بر خلاف مسموع الحق بسیار مناسب است ترویج این نوع مدارس در مملکت اسلام اگر به همین طریق و مشرب باشد سبب ترویج اسلام و علوم دینیه خواهد شد» (همان، 1316: 592). به هر صورت به نظر میرسد در نگرش روزنامه تربیت یکی از راه‌های برون‌رفت جامعه از شرایط بغرنجی که در آن گرفتار بود فاصله‌گرفتن از ساختار آموزشی سنتی و ترویج و اشاعه مدارس جدید بود و در این راه به نظر از هیچ کوششی دریغ نمی‌کرد. اولویت موضوع آموزش در نزد فروغی به‌گونه‌ای است که در جایی نوشت «بازهم از مدرسه بگویم تا حرف مدرسه هست هیچ حرفی جایز نیست» (همان، 1317: 611).
اصلاح اخلاقی جامعه ضرورتی برای پیشرفت
از نگاه روزنامه یکی از دردهای ریشه‌ای جامعه ایران فساد اخلاق است. شاخصه‌های این فساد گستره وسیعی از شیوه‌های اندیشیدن، فرهنگ گفتاری و ابعاد رفتاری جامعه را شامل میشود. به‌زعم محمدحسین فروغی آشفتگی اخلاقیات در این عرصه‌ها عملا جامعه را به لبه پرتگاه کشانده و راه بهبودی را مسدود کرده‌است. او تنها راه برون‌رفت از این شرایط را در تربیت می‌داند همان چیزی که اشاعه آن را در زمره وظایف روزنامه می‌داند اما بخشی از مصداق‌های متعدد نویسنده در خصوص زوال اخلاقی به مناسبات گفتاری جامعه بازمی‌گردد در ادبیات کاربردی کوچه و بازاری جز ذکر حرف‌های لغو و بیهوده و بعضا فحاشی چیز دیگری نمی‌توان شنید. وجه تأسف‌بار این روند مربوط به اطفال و کودکانی است که در مسیر خانه تا مکتب زشت‌ترین الفاظ را به کار می‌برند این هرزه‌گویی و بدخویی احتمالا بخشی از آموزش‌های موجود در مکاتب است. این در حالی است که داستان دشنام و هرزه‌گویی مدت‌هاست در اقلیم اروپا متروک شده‌است (همان، 1315: 129). وی بخشی از این فرهنگ نسنجیده را نیز متوجه خانواده‌ها می‌داند که پدران و مادران ما چون قصد تربیت فرزندان دارند فحش‌های آب‌نکشیده به آنها می‌دهند و هزار حرف ناصواب می‌زنند تا آن عزیزان تهذیب و درستکار و مؤدب شوند (همانجا). نویسنده به‌کاربردن این الفاظ را در شأن هیچ جامعه‌ای نمی‌داند. او ریشه چنین روندی را در جهالت و راه رهایی از آن را در علم و دانش می‌جوید. نگاه او به اروپا گرچه ممکن است دقیق نباشد؛ اما برای پیشبرد اهداف موردنظرش مکرر مصداق‌ها را از فرنگ وام می‌گیرد و یادآور میشود به‌رغم آنکه در فرنگ ساده‌ترین کلمات را در فرهنگ‌ها توصیف می‌کنند؛ اما در ذکر اعضای بدن انسان که به‌حکم طبیعت و شعور ذکر آنها روا نیست در هیچ کتاب لغتی به‌جز فرهنگ‌های تخصصی نگاشته نمی‌شود (همان، 1315: 125).
نکته مهم دیگری که نویسنده برای اصلاح جامعه ضروری می‌داند تهذیب و پالایش اخلاق است. او به لحاظ اهمیت، سلامت اخلاقی را بر سلامت بدن اولویت میدهد اگر افراد و خواص اخلاق خود را مهذب نمایند می‌توانند جامعه را به سرمنزل نجات هدایت کنند (همان، 1321: 1254). برای نجات جامعه تهذیب اخلاق تمام افراد آن جامعه لازم است. اگر این کار انجام نشود تمامی زحمات در عرصه‌های دیگر به هدر خواهد رفت (همان، 1315: 221). محمدحسین فروغی در آسیب شناسی فقدان تهذیب اخلاق افراد جامعه رشد و گسترش انواع فسادها را مطرح میکند. دزدی و رشوه، تقلب و شارلاتانی جای رفتارهای متعارف را گرفته‌است و عملا زشتی و قبح خود را از دست داده‌است. در چنین جامعه‌ای چون کار و فعالیت زحمت و مرارت دارد اما دزدی و رشوه زحمت و دردسر چندانی ندارد بنابر این جای این دو با هم عوض میشود (همان، 1321: 1110). در جای دیگری می‌نویسد فردی و صاحب صنعتی با جان کندن در فن خود یگانه میشود اما دیگری با شارلاتانی حاصل زحمت صاحب فن را از دستش خارج کرده و با رنگ و لعاب به نام خودش تحویل میدهد و به نوایی میرسد (همان، 1315: 313). با همه ایراداتی که از شرایط موجود ذکر میکند اما هم چنان اعتقاد دارد این فضا نبایستی خواص را مایوس کند و برای رهایی جامعه بکوشند و معایب کار را گوشزد خلق نمایند.
نتیجه
روزنامه تربیت در بین نشریات منتشر شده پیش از انقلاب مشروطیت و حتی هم‌زمان با آن از موقعیت ممتازی برخوردار است. گرچه تعداد قابلتوجهی از جراید آن زمان توجه خود را بیشتر بر مسائل سیاسی متمرکز کرده بودند و درعین‌حال ریشه ضعف‌ها و ناکامی را در عملکردهای سیاسی جستجو میکردند. اما گردانندگان تربیت نسبت به مباحث سیاسی رویکردی محافظه‌کارانه را دنبال میکردند. بااین‌حال زوایای متفاوت و جدیدتری از پیکره جامعه در معرض بررسی و انتقاد این روزنامه قرار داشت. همان‌گونه که در متن نوشتار آمد تمرکز عمده تربیت بر مسائل فرهنگی و موضوعات علمی و اجتماعی بود. ترکیب نوشتارها و مقالات روزنامه نشان میدهد که همانند عرف و الگوی زمانه بخشی از دادههای آن، ریشه‌یابی علل و عوامل شکلگیری بحران‌ها و چالش‌های فرهنگی و اجتماعی فارغ از دغدغه‌های عمده سیاسی است. در نگاه تربیت جهل عمومی شاهکلید اصلی واپسماندگی جامعه است. فقدان بینش و منش روشنگرانه و نداشتن درک درست از شرایط رشد علمی و فرهنگی جهانی، بیماری اصلی مردم ایران محسوب می‌شد. همین ناآگاهی سببی بود بر دل‌سپردن به خرافات و ایستایی و مقاومت در برابر تحول‌خواهی که نتیجه قطعی آن درجازدن مردم در شرایط نامطلوب موجود بود.
علاوه بر این ساختار آموزشی نامتوازن و دل‌سپردن به الگوهای مندرس و کهنه‌ای که هیچ دستاوردی برای پیشرفت دانش‌آموزان نداشت از دیگر عوامل عقبماندگی جامعه تلقی می‌شد. البته در کنار این مسائل رویکردها و رفتارهای خارج از عرف اخلاقی نیز در تاروپود جامعه ریشه زده بود مسائلی مانند دروغ، ریاکاری، فساد و رشوه‌خواری مانع عمدهای بر سر راه پیشرفت جامعه بود. در کنار عمده موانع پیشرفت و ترقی جامعه از منظر روزنامه که مورد توجه قرار گرفت. موارد بسیاری نیز به‌عنوان راهکار و پیشنهاد برای گذر از این شرایط در خلال نوشتهها می‌توان یافت که بر اساس میزان تأکید و توجه فروغی، شاخص‌ترین آنها مورد بحث قرار گرفت. تغییر در ساختار نظام آموزشی در نگرش نویسنده از یک جایگاه محوری برخوردار است. او در خصوص سبک آموزش اطفال و مراحل عالی‌تر تحصیلی برنامه خاص خود را ارائه میدهد و از این نکته غفلت نمیکند که با تکیه‌بر برخی اصول روان‌شناسی اطفال و کودکان را به مدرسه و آموزش علاقه‌مند نمایند. تغییر ساختار و محتویات کتاب‌های درسی با اشاره مستقیم به برخی منابع آموزشی، هم چنین سبک رفتاری آموزگاران و لزوم توجه به اماکن آموزشی به تکرار مورد تأکید محمدحسین فروغی قرار گرفته‌است.
در الگوهای پیشنهادی دیگر روزنامه نقش حاکمان و نخبگان نیز حایز اهمیت جدی است. حاکمان وظیفه فراهم‌کردن ابزار و مصالح لازم را برای ایجاد تغییرات بر عهده دارند و نخبگان بایستی بدون خستگی و دلسردی در جهل‌زدایی از طبقات مختلف کوشا بوده و مردم را در جهت آشنایی با کارکرد ابزار و ادوات جدید آموزش دهند. به نظر میرسد در فرایند رشد و ترقی جامعه، فروغی نقش مؤثری را برای آموزه‌های تاریخی لحاظ کرده‌است این مهم از مقالات و نوشتههای مستقیم و بعضا تحلیل‌های تاریخی موجود در متن روزنامه به‌خوبی قابل‌دستیابی است. استفاده از مدل‌های مختلف تاریخی برای نشان‌دادن رازهای پیشرفت ملت‌ها و کشورها تقریبا به‌عنوان یک اصل در سرتاسر روزنامه به چشم می‌خورد. علاوه بر این برای دمیدن روحیه باورمندی و خارج‌کردن جامعه از یاس و ناامیدی یادآوری پیشینه تاریخی و توانمندی‌های فرهنگی و دستاوردهای علمی در دستور کار روزنامه قرار داشت.
کتاب‌نامه
افضلالملک، غلامحسین (1361). افضل التواریخ. بهکوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
بامداد، مهدی (1363). شرح حال رجال ایران. ج3، تهران: زوار.
براون، ادوارد (1386). تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت. ج 2، تهران: علم.
رحمانیان، داریوش (1399). تاریخ علتشناسی انحطاط و عقب ماندگی ایرانیان و مسلمین. تهران: خاموش.
صدر هاشمی، محمد (1363). تاریخ جراید و مجلات ایران. تهران: کمال.
كيانفر، جمشيد (1377). روزنامه تربيت 1314-1325ق، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا.
متولی، عبدالله (1390). رویکردها و نگرش‌های اساسی در روزنامه جنگل. جستارهای تاریخی، 2(2).
ملایی توانی، علیرضا (1385). مجله ایرانشهر و لزوم انقلاب در افکار و عقاید ایرانیان؛ ابزارها و روش‌ها. فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، 16(59).
میرانصاری، علی (1387). روزنامه تربیت. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 15، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
فروغی، محمدحسین. استعداد علمی مردم ایران. روزنامه تربيت، ش 14، س اول، 14 شوال 1314.
همو. تعریف تربیت. ش 17، س اول، 5 ذی القعده 1314.
همو. سرمقاله. ش 20، س اول، 26ذی القعده 1314.
همو. ش 29، س اول، آخر محرم 1315.
همو. سرمقاله. ش 30، س دوم، 7 صفر 1315.
همو. سرمقاله. ش 32، س اول، 21صفر 1315.
همو. سرمقاله. ش 33، س اول، 28صفر 1315.
همو. سرمقاله. ش34، س اول، 5 ربیعالاول 1315.
همو. سرمقاله. ش 35، س دوم، 12 ربیعالاول 1315.
همو. سرمقاله. ش 36، س اول، 19ربیع الاول 1315.
همو. خدا دین پادشاه وطن. ش 40، س اول، 18ربیع الثانی، 1315.
همو. سرمقاله. ش 56،س دوم، 12 شعبان، 1315.
همو. سرمقاله. ش 62،س دوم، 25رمضان 1315.
همو. سرمقاله. ش 63، س دوم، 3شوال 1315.
همو. نامه یکی از خیرخواهان مملکت. ش 65، سوم، 17شوال 1315.
همو. ش 72، س دوم، 15 ذیقعده 1315.
همو. ش 79، س دوم، 24 ذی القعده 1315.
همو. سرمقاله. ش 92، س دوم، 9 ذی الحجه 1315.
همو. سرمقاله. ش 93، س دوم، 10 ذی الحجه 1315.
همو. ترتیبات مدرسه ابتدائیه. ش 107، س دوم، 26 ذی‌الحجه 1315.
همو. سرمقاله. ش 112، س دوم، 2 صفر 1316.
همو. سرمقاله. ش 153، س سوم، 16 ربیع الثانی 1317.
همو. سرمقاله. ش 212، س چهارم، 26 رجب 1318.
همو. مدرسه مبارکه تربیت. ش 218، س چهارم، 11 رمضان 1318.
همو. سرمقاله. ش 224، س پنجم، 21 ذی الحجه 1318.
همو. تحقیق مهم راجع به مکاتب و مدارس. ش 228، س5، 11 صفر 1319.
همو. علوم جدیده. ش 239، س سوم، 12 جمادی‌الثانی 1319.
همو. ادبیات فارسی و هندوستان. ش 275، س ششم، 17 محرم 1321.
همو. سرمقاله. ش 275، س ششم، 17 محرم 1321.
همو. سرمقاله. ش 276، س ششم، 24 محرم 1321.
همو. بقیه کاوش و تفتیش. ش 281، س ششم، 14 ربیع الاول 1321.
همو. بقیه گفتگوهای پیشین. ش 292، س ششم، 9 رجب 1321.
همو. سرمقاله. ش 293، س ششم، 16 رجب 1321.
همو. مزایای اسلام و استعداد ایرانی. ش 334، س هفتم، 25 رجب 1322.
همو. سرمقاله. ش 349، س هفتم، 20 ذی القعده 1322.
همو. علاج تنزل امم و شرح اسباب ترقی ملل. ش 350، س هفتم، 27 ذی القعده 1322.
[1] . تاریخ دریافت: 8/8/1402؛ تاریخ پذیرش: 20/1/1403
[2] . رایانامه (مسؤول مکاتبات): mohaamad.beigi@gmail.com