ارایه مدل بومی عوامل موثر بر شکل دهی اعتماد دیجیتال

محورهای موضوعی : مدیریت

محمدرضا پاکدل ¹ , جلال حقیقت منفرد ^{2 *} , منصوره علیقلی ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه مدیریت فناوری اطلاعات، واحد تهران مركزي، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه مدیریت صنعتی، واحد تهران مركزي، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (عهده‌دار مکاتبات)
3 - دانشیار، گروه مدیریت بازرگانی ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/07/12 تاریخ پذیرش : 1402/12/20 تاریخ انتشار : 1403/03/29

کلید واژه: اعتماد دیجیتال, مدل‌سازی اعتماد دیجیتال, فناوری اطلاعات, داده‌بنیاد,

چکیده مقاله :

این مقاله، گزارشی از یافته های تحقیق برای ارایه مدل بومی و شناسایی عوامل موثر بر اعتماد دیجیتال با بهره‌گیری از رویکرد داده بنیاد میباشد. برای رسیدن به این هدف و بیرون کشیدن عوامل موثر شکل دهی اعتماد دیجیتال، مصاحبه با افراد خبره و آگاه در این زمینه صورت پذیرفت. روش پژوهش از نوع کیفی-کمی است و برای گردآوری داده‌ها از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته و عمیق استفاده شد که مصاحبه‌شوندگان از افراد خبره در حوزه فناوری اطلاعات و دیجیتال بوده و به‌صورت هدفمند انتخاب شدند و سپس تحلیل و تجزیه داده ها انجام شد و با رویکرد استراوس و کوربین، منجر به مدل نهایی شد. در این فرایند 74 مفهوم و 24 مقوله ایجادشده و در قالب 6 محور گروه‌بندی شدند. در بخش اعتبارسنجی کمی مدل، از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شد. در ابتدا پرسشنامه‌هایی تدوین شده و روایی و پایایی آن‌ها موردبررسی قرار گرفت. برای سنجش روایی از روایی سازه، محتوا، واگرا و همگرا و برای پایایی از روش آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی استفاده شده و همگی اثبات شدند سپس در میان نمونه آماری توزیع گردید. نمونه آماری 120 نفر از مدیران و کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات و دیجیتال بودند. بر اساس تحلیل داده‌های پرسشنامه، با توجه به نرمال نبودن توزیع داده‌ها، از روش حداقل مربعات جزئی به کمک نرم‌افزار اسمارت پی ال اس نسخه 2 مدل تحقیق آزمون شده و مورد اثبات قرار گرفت.

چکیده انگلیسی:

This article is a report of the research findings to provide an indigenous model and identify factors affecting digital trust by using the foundation's data approach. In order to achieve this goal and find out the effective factors of forming digital trust, interviews were conducted with experts and knowledgeable people in this field. The research method is qualitative-quantitative, and semi-structured and in-depth interviews were used to collect data, and the interviewees were experts in the field of information and digital technology and were selected purposefully, and then the data was analyzed and analyzed, and with the approach of Strauss and Corbin, led to the final model. In this process, 74 concepts and 24 categories were created and grouped into 6 axes. In the quantitative validation part of the model, structural equation modeling method was used. At first, questionnaires were compiled and their validity and reliability were examined. Construct, content, divergent and convergent validity were used to measure validity, and Cronbach's alpha method and composite reliability were used for reliability, and they were all proven, then distributed among the statistical sample. The statistical sample was 120 managers and experts in the field of information and digital technology. Based on the analysis of the questionnaire data, due to the non-normality of the data distribution, the research model was tested and proved by the partial least squares method with the help of Smart PLS version 2 software

متن کامل:



مجله مدیریت توسعه و تحول 56 (1403) 97-87

ارایه مدل بومي عوامل موثر بر شکل دهی اعتماد ديجيتال

محمدرضا پاکدل1، جلال حقیقت منفرد2،*، منصوره علیقلی3

1دانشجوی دکتری، گروه مدیریت فناوری اطلاعات، واحد تهران مركزي، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2استادیار، گروه مدیریت صنعتی، واحد تهران مركزي، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (عهده‌دار مکاتبات)

3دانشیار، گروه مدیریت بازرگانی، واحد تهران مركزي، دانشگاه آزاد اسلام ، تهران، ایران

تاریخ دریافت: 12/07/1402  تاریخ پذیرش نهایی: 20/12/1402

 

چکیده :

مقاله، گزارشی از یافته های تحقیق برای ارایه مدل بومي و شناسایی عوامل موثر بر اعتماد ديجيتال با بهره‌گيري از رويكرد داده بنیاد می باشد. برای رسیدن به این هدف و بیرون کشیدن عوامل موثر شکل دهی اعتماد دیجیتال، مصاحبه با افراد خبره و آگاه در این زمینه صورت پذیرفت. روش پژوهش از نوع کیفی-کمی است و برای گردآوری داده‌ها از مصاحبه‌های نيمه‌ساختاريافته و عمیق استفاده شد که مصاحبه‌شوندگان از افراد خبره در حوزه فناوری اطلاعات و دیجیتال بوده و به‌صورت هدفمند انتخاب شدند و سپس تحلیل و تجزیه داده ها انجام شد و با رویکرد استراوس و كوربين، منجر به مدل نهایی شد. در این فرایند 74 مفهوم و 24 مقوله ایجادشده و در قالب 6 محور گروه‌بندی شدند. در بخش اعتبارسنجی کمی مدل، از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شد. در ابتدا پرسشنامه‌هایی تدوین شده و روایی و پایایی آن‌ها موردبررسی قرار گرفت. برای سنجش روایی از روایی سازه، محتوا، واگرا و همگرا و برای پایایی از روش آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی استفاده شده و همگی اثبات شدند سپس در میان نمونه آماری توزیع گردید. نمونه آماری 120 نفر از مدیران و کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات و دیجیتال بودند. بر اساس تحلیل داده‌های پرسشنامه، با توجه به نرمال نبودن توزیع داده‌ها، از روش حداقل مربعات جزئی به کمک نرم‌افزار اسمارت پی ال اس نسخه 2 مدل تحقیق آزمون شده و مورد اثبات قرار گرفت. در نتیجه، ضمن معرفی عوامل موثر شکل دهی اعتماد دیجیتال، مدلی مورد تایید و همگرا با تحقیقات پیشین ارایه شد.

واژه‌های اصلی: اعتماد ديجيتال، مدل‌سازی اعتماد دیجیتال، فناوری اطلاعات، داده‌بنیاد

 

1-                      مقدمه

این روزها، فناوری‌های دیجیتال درحال درنوردیدن مرزهای کسب‌وکار در تمامی صنایع هستند. به بیان دیگر، امروز هیچ سازمان و کسب‌وکاری را نمی‌توانیم مستقل از فناوری‌های دیجیتال فرض کنیم و این مورد محدود به صنعت و یا بخش خاصی نمی‌شود. صنعت بانک، بیمه، خودرو، پتروشیمی، فولاد، انرژی، غذا، سرگرمی و … همگی تحت تاثیر فناوری‌های دیجیتال در سال‌های اخیر متحول شده‌اند. فراتر از صنایع، زندگی شخصی افراد نیز برپایه فناوری‌های نوین متحول شده است. بر اساس تعریف فرهنگ لغت کمبریج¹ ، عصر دیجیتال، زمان حاضر است که در آن بسیاری از امور از طریق کامپیوتر انجام شده و حجم بسیاری از اطلاعات از طریق فناوری در دسترس عموم قرار گرفته است [6].

در این جهان دیجیتال، هر سازمان و کسب‌وکاری دیجیتال است یا به‌زودی خواهد شد. اعتماد دیجیتال شریان حیاتی امروز سازمان‌ها بوده و در تعریف بازیگران کلیدی آینده تاثیر بسزایی دارد. در شبکه‌های

 

اجتماعی دیجیتال با توجه به تبادل سریع اطلاعات و احساسات، لطمه خوردن به اعتماد می‌تواند به سرعت اثرات خود را نمایان کند و باعث پیامدهایی چون نابودی برندها، شکست پروژه‌ها و کاهش مشارکت مدنی در جامعه شود. بسیاری از سازمان‌های رهبر در فناوری، رسانه و ارتباطات، اهمیت ایجاد اعتماد را به عنوان یک توانمندساز برای اقتصاد دیجیتال به‌خوبی دریافته‌اند [7].

اعتماد دیجیتال از ترکیب فاکتورهای مختلفی شکل می‌گیرد. زمانی که انتخاب می‌کنیم که در تعاملات دیجیتال حضور داشته باشیم (هر چند دیر با زود مجبوریم در این تعاملات حضور داشته باشیم)، به خدمات و محصولات ارایه‌شده در مقابل سواستفاده‌های مربوط به داده و بدافزارها اعتماد کرده‌ایم. ما اعتماد کرده‌ایم که اعضای شرکت‌کننده و طرف‌های مقابل ما همان‌گونه‌ای هستند که خود را معرفی کرده‌اند.

 

 

 

همچنین اعتماد داریم که طرف مقابل ما به تعهدات خود عمل خواهد کرد و در صورت عمل نکردن به تعهداتش، حقوقی که در قراردادها برای ما وجود دارد، به‌خوبی قابل‌اعمال و به‌کارگیری هستند[20].

اعتماد دیجیتال برای فناوری اطلاعات و ارتباطات هوشمند، نشان‌دهنده یک باور مثبت و قابل تایید در مورد قابلیت اطمینان درک شده از منبع اطلاعات دیجیتال، محصول یا خدمات است که منجر به ‌قصد استفاده می‌شود [21].

ایجاد و حفظ اعتماد دیجیتال شامل جنبه‌های بیشتری نسبت به دنیای بدون ارتباطات الکترونیکی است، زیرا ارتباطات دیجیتال نه‌تنها به انسان‌ها و روابط آن‌ها، بلکه بر اجزای دیجیتال نیز متکی است.

اعتماد دیجیتال مساله‌ای است که در سال‌های اخیر توجه بسیاری را از طرف قانون‌گذاران، ذینفعان متخصص و تحلیل‌گران به خود جلب کرده است [16].  ایجاد اعتماد دیجیتال بسیار پیچیده و در عین حال حیاتی است. برای به دست آوردن سرمایه اجتماعی حاصل از اعتماد دیجیتال نیازمند تخصیص منابع انسانی و مالی مناسب هستیم. خلق اعتماد در فضای دیجیتال جهانی نیازمند تصمیمی استراتژیک از این است که برای شروع، کجا و به چه نحوی فعالیت‌ها و اقدامات خود را متمرکز کنیم. آنچه از بررسی ادبیات این حوزه بارز است، عدم وجود درک کافی از مسائل مربوط به اعتماد در فضای دیجیتال است. برای مطالعات آینده می‌توان به بررسی ابعاد اعتماد دیجیتال از منظر نظریه سرمایه اجتماعی پرداخت. همچنین نیازمند شاخص‌هایی برای اندازه‌گیری و ارزیابی میزان اعتماد به وجود آمده نسبت به یک سازمان یا نهاد هستیم [2]. براساس مطالب ذکر شده، اعتماد دیجیتال در عصر کنونی موضوعی جدید و دارای اهمیت می باشد ولی پژوهش و مطالعه چندانی در داخل و خارج از کشور روی این موضوع انجام نشده است، ضمن اینکه پژوهشی که مدل بومی برای اعتماد دیجیتال معرفی کرده باشد مشاهده نشد. با توجه به خلا ذکر شده در مقاله های گذشته، این پژوهش باهدف شناسایی عوامل موثر بر اعتماد ديجيتال و ارایه مدل بومي با بهره‎‌گيري از رويكرد داده‌بنياد انجام شده است.

2-                      پیشینه پژوهش

مدل‌سازی و مدیریت اعتماد در طراحی و اجرای یک سیستم دیجیتالی قابل‌اعتماد به تبدیل از مفهوم اجتماعی اعتماد به مفهوم دیجیتال به‌ویژه در سیستم‌های توزیع‌شده درحال ظهورکمک می‌کند[22]. مدل‌سازی اعتماد در محیط دیجیتال درواقع مبتنی بر درک اعتماد، عوامل تاثیرگذار اعتماد و ویژگی‌های آن است [8].

امروزه اعتماد از یک مفهوم اجتماعی به یک موضوع دیجیتالی تبدیل‌شده است که می‌تواند پردازش شود. آخرین‌مدل سیستم‌های مدیریت اعتماد با استفاده از رویکردهای ریاضی اعتماد را مدل می‌کنند، بنابراین می‌توان مدیریت اعتماد دیجیتال را برای فناوری‎‌های نوظهور انجام داد.

تحقیقات فعلی در مورد مدل‌سازی اعتماد بیشتر بر مطالعه نظری مبتنی بر نتایج تجربی متمرکز است، ولی در عمل فاقد تجربه است. علاوه بر این، تعامل کاربر و دستگاه در رابطه با مدیریت اعتماد موضوعی است که نیاز به مطالعه بیشتر دارد.

 هنوز بسیاری از موارد جذاب برای تحقیق وجود دارد که نیاز به بررسی کامل دارند. با توجه به روندهای آینده، ما معتقدیم که یک راه‌حل یکپارچه بسیار امیدوارکننده است که ترکیبی از راه‌حل امنیتی سنتی و مدیریت مبتنی بر ارزیابی اعتماد تازه توسعه‌یافته را باهم دارد. این راه‌حل یکپارچه باید مدیریت اعتماد را به روشی خودکار مدیریت کند و برای ارایه عملکرد بهتر سیستم، با سایر فناوری‌ها همکاری کند [23]. با وجود اهمیت مبحث اعتماد دیجیتال در دوران کنونی که عصر انقلاب صنعتی چهارم² بر پایه ارتباطات و فناوری اطلاعات و عصر دیجیتال است، بررسی های صورت گرفته نشان می دهد تاکنون پژوهش های معدودی به یک یا چند جنبه محدود از ابعاد اعتماد دیجیتال پرداخته اند.  علاوه بر این، بر اساس نتایج بدست آمده از جستجو در سامانه های داخلی و خارجی، تاکنون انجام پژوهش در اعتماد دیجیتال با رویکرد ارایه مدل مشاهده نشده است. بنابراین، نوآوری پژوهش حاضر، پرداختن به خلا شناسایی شده است. در ادامه، معدود پژوهش های پیشین که به عوامل موثر بر اعتماد دیجیتال پرداخته اند، ارایه می گردد.

3-                      اعتماد دیجیتال و سرمایه اجتماعی

در این عصر، اعتماد به عنوان عاملی حیاتی شناخته شده و ساختن آن در کسب منافع بلندمدت بسیار تعیین‌کننده است. از طرف دیگر، نگرانی روزافزونی را در جامعه پیرامون اثرات منفی بالقوه‌ای که می‌تواند منجر به استفاده غیرمسولانه از فناوری شود، برانگیخته است. رابطه اعتماد و سرمایه اجتماعی در محیط دیجیتال دوطرفه بوده و همدیگر را به صورت فزاینده­ای تقویت یا تضعیف می‌کنند. در سازمان‌های پیشرو در ارتباطات، رسانه و فناوری نیز اهمیت ساختن اعتماد دیجیتال به‌خوبی درک شده است. ساختن چنین اعتمادی پیش از همه‌چیز نیازمند امنیت و احترام به حریم خصوصی است [2]. اعتماد به‌آرامی ایجادشده و به عنوان سرمایه اجتماعی تلقی می‌گردد. هرگونه سهل‌انگاری و اشتباه در عصر دیجیتال به‌سرعت باعث از دست رفتن این سرمایه می‌شود و بازسازی مجدد آن را با مشکل مواجه می‌کند. محدودیت‌های خاصی مانند «مطمین بودن اطلاعات» برای ایجاد اعتماد در عصر دیجیتال وجود دارد.

برای مثال کاربران شاید به طور غیرواقعی ارزش سایرین را در حین نوشتن نظرات و یا دادن رتبه را دست‌کاری کنند؛ چراکه شاید دوست باشند یا از ترس مجازات به خاطر عمومی بودن ذات سکوهای دیجیتال نظرات منفی خود را ارائه ندهند [15].

روابط اجتماعی در فضای دیجیتال تا حد زیادی از روابط اجتماعی فضای حقیقی موجود تبعیت می کند و تا حدی منعکس کننده تجربه شبکه های روزمره است و نوعی سرمایه اجتماعی متفاوت تولید می کند [12].

4-                      توسعه فناوری‌های امنیت زیرساخت‌ها برای اعتماد دیجیتال

در پاسخ به بسیاری از محدودیت‌ها و مسایل مربوط به ایجاد اعتماد که به خاطر ظهور فناوری‌های تحول‌آفرینی مثل رسانه اجتماعی و اینترنت اشیا به وجود آمده، راهکارهای دیجیتال و فناوری‌های تحول‌آفرین دیگری ارایه‌شده است. به‌عنوان‌ مثال، بلاکچین³ و رمز ارزهای دیجیتال به وجود آمده‌اند که مداخلات انسانی را کمتر کرده و شفافیت بیشتری را به وجود ‌آورند.  ایده اصلی فناوری چون بلاکچین، ایجاد نسخه‌ای فردبه‌فرد کامل از پول الکترونیکی است که این امکان را فراهم می‌کند تا پرداخت‌های الکترونیکی به‌طور مستقیم از یک فردبه‌فرد دیگر انتقال یابد و در این فرآیند هیچ موسسه مالی یا واسطه‌ای وجود ندارد. این ایده باعث می‌شود اعتماد دیجیتال از طریق جایگزینی واسطه‌ها و مراکز قدرت مورد اعتماد با اعتماد مبتنی بر الگوریتم‌ها شکل بگیرد[15]. از سوی دیگر، آنچه اعتماد دیجیتال را پررنگتر می کند، نقش رسانه ها و شبکه های تبلیغاتی میباشند که از اینترنت و فضای مجازی استفاده می کنند؛ ولی موضوعی که این اعتماد را خدشه دار می سازد، فریبی است که مصرف کنندگان از بعضی از این رسانه می خورند. در تحقیق انجام شده توسط بختیاری بستاکی، غفاری آشتیانی، حمیدی زاده، و ثانوی فرد [3]، نتایج حاصل ازتحقیق نشان می دهد که فریب رسانه های نو ظهور باعث ایجاد بی اعتمادی تبلیغات در شبکه های اجتماعی و کاهش فروش می شود که  در این میان، دانش مصرف کننده و اعتماد ادراک شده نقش مهمی را در اعتماد به دیجیتال دارد چون با توجه به اینگونه رسانه های فریب، متوجه می شویم که فناوری های چون بلاکچین که بر پایه اینترنت سوار هستند؛ نقش اعتماد دیجیتال و عواملی که این اعتماد را شکل میدهد چقدر می تواند مهم و کارا باشد.

5-                      روش تحقیق

پژوهش حاضر از نوع پژوهش هاي آميخته (كيفي-كمي) به شمار مي آيد و از جنبه هدف، در حيطه پژوهش هاي كاربردي مي باشد. اين پژوهش شيوه اى است كه از داده هاى در دسترس ناشى نمى شود، بلكه براساس داده هاى حاصل از مصاحبه با مشاركت كنندگان كه فرآيند مورد پژوهش را تجربه كرده اند، ايجاد يا مفهوم سازى مى شود. به طور معمول، در حوزه علوم اجتماعی و مدیریت، بررسی و واکاوي مساله یا موضوع بحث برانگیز ضروری است و مطالعات كمی به دلیل ماهیت خود، قادر به پاسخگویی به این مسایل نیستند[9]. بنابراین، با توجه به ماهیت اکتشافی پژوهش حاضر، فرایند مدل سازی (که رویکرد آن به سمت نظریه‌سازی است نه نظریه آزمایی) مبتنی بر نظریه داده‌بنياد و رهيافت" نظام مند" استراوس و كوربين می باشد. روش تحلیل در نظریه داده بنیاد، تعریف مفاهیم و مقوله ها و دستیابی به نظریه از طریق کدگذاری است. بنابراین، کدگذاری باز⁴ پس از انجام مصاحبه و با خواندن چندباره‌ي مصاحبه هاي انجام شده آغاز و تا دستيابي به فهمی کلی از مصاحبه ادامه یافت. در کدگذاری محوری⁵، مفاهیم بر اساس اشتراکات و یا هم معنای در کنار هم قرار گرفتند. در کدگذاری انتخابی⁶ (گزينشي)، متغیر اصلی یا فرایند اساسی نهفته در داده ها، چگونگی، مراحل وقوع و پیامدهای آن، نمودار شد [18]. تمام اين موارد در قالب شرايط علّي، مداخله گر، زمينه اي، پديده محوري، راهبردها و پيامدها، براي ارائه مدل توليد تاب‌آور مطابق با رويكرد نظام مند نظريه داده بنياد (اشتراوس و كوربين⁷ 1990) انجام شدو بر همین اساس، در مورد تعداد نمونه، تعداد مشخصی از ابتدای کار درنظرگرفته شد و سپس از قاعده اشباع نظرات، تعداد مشارکت کنندگان نهایی شد.همچنین، براى گرد‌‌آوری داده های کیفی از طریق مصاحبه های نيمه ساختاريافته، هدفمند، اکتشافی و مشارکتی با خبرگان استفاده شد و از روش نمونه گیری هدفمند، تا رسیدن به اشباع نظری، ادامه یافت. مصاحبه شوندگان از خبرگان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات با حداقل 10 سال تخصص در این حوزه و دارای حداقل مدرک کارشناسی ارشد انتخاب شدند كه با مفاهیم اعتماد ديجيتال آشنايي داشتند.  در این فرایند،20 نفر مصاحبه شونده درنظر گرفته شد که بعد از نفر15 ام، اشباع نظری انجام شد، گرچه مصاحبه تا نفر 20 ام ادامه یافت.

6-                      کدگذاری باز

در کدگذاری باز مفاهيم و مقوله‌ها شناسایی و ویژگي و ابعاد آن‌ها در داده‌ها کشف می‌شود [5]. در این نوع کدگذاری، مفاهیم درون مصاحبه ها و اسناد و مدارک بر اساس ارتباط با موضوعات مشابه طبقه بندی می شوند، داده ها نامگذاری می گردند، مفاهیم طبقه بندی می شوند و محقق تمرکز خود را به سمت فهم ویژگی ها و ابعاد خاص آن مقوله سوق می دهد [4]. 

این موضوع به‌صورت جدول 1 است.

7-                      کدگذاری محوری

این نوع کد گذاری بین مقولات تولید شده در مرحله کد گذاری باز ارتباط برقرار می نماید و معمولا بر اساس الگوی پارادایمی می باشد. اساس این کدگذاری توسعه و گسترش یکی از مقوله ها میباشد و سپس سایر مقوله ها (زیرمقوله ها) به آن ربط داده می شود[4]. کدگذاری محوری، مطابق با جدول (2) است. درنهایت، بر اساس کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی که به‌صورت هم‌زمان انجام‌شده است، مدل نهایی تحقیق مطابق با شکل (1) به دست آمده است 

 

---

[1]  Cambridge Dictionary

*[e-mail]

[2]  انقلاب صنعتی چهارم محیط فعلی و در حال توسعه­ای است که در آن فناوری­‌ها و روندهای تاثیرگزار مانند اینترنت اشیا (IoT) رباتیک، واقعیت مجازی (VR) و هوش مصنوعی (AI) در حال تغییر روش زندگی و کسب و کار مردم هستند. ادغام این فناوری‌ها در شیوه‌های تولید به عنوان انقلاب صنعتی چهارم ((Industry 4.0  شناخته می‌شود.

[3]  بلاکچین (blockchain) نوعی سیستم ثبت اطلاعات و گزارش است. تفاوت بلاکچین با سیستم‌های سنتی این است که اطلاعات ذخیره‌شده روی آن، بین همه اعضای متصل به سیستم به‌اشتراک گذاشته می‌شود. با کمک رمزنگاری و توزیع داده‌ها، امکان هک، حذف و دستکاری اطلاعات ثبت‌شده، از بین می‌رود.

[4]  Open coding

[5]  Axial coding

[6]  Selective (Theoretical) coding

[7]  بطور کلی، سه رهیافت اصلی در نظریه‌پردازی داده‌بنیاد وجود دارد که با عنوان رهیافت نظام‌مند، ظاهرشونده و ساخت‌گرایانه مشهور هستند. رهیافت نظام­‌مند (Systematic) که با روش اشتراوس و کوربین(Strauss and Corbin, 1998) شناخته می­ شود.

جدول1: نمونه نتایج حاصل از کدگذاری باز

ردیف	مقوله	مفهوم	کد
1	افزایش سطح اعتماد و فرهنگ عمومی	افزایش اعتماد عمومی در محیط فیزیکی	-       اهمیت اعتماد عمومی در فضای فیزیکی -       تاثیر مستقیم اعتماد محیط فیزیکی در محیط دیجیتال -       ایجاد حس اعتماد توسط نهادهای حکومتی در فضای فیزیکی
2		افزایش اعتماد عمومی در فضای دیجیتال	-       جلب اعتماد عمومی در فضای دیجیتال -       متقاعد نمودن جامعه با ارایه خدمات دیجیتال مناسب
3		توجه به سرمایه اجتماعی	-       ایجاد حس اعتماد اجتماعی از خدمات دیجیتال -       تاثیر سرمایه اجتماعی در ایجاد اعتماد
4		ارتقای فرهنگ عمومی	-       ارتقای فرهنگ جامعه برای استفاده از خدمات دیجیتال -       ترویج استفاده از خریدهای اینترنتی -       فرهنگ‌سازی انجام تراکنشات مالی به‌صورت دیجیتال -       فرهنگ‌سازی عمومی هم‌زمان با توسعه فناوری
5		رشد آگاهی عمومی از طریق آموزش	-       انجام آموزش عمومی -       برنامه‌ریزی آموزشی برای سطوح مختلف -       ارتقای سطح بلوغ دیجیتال جامعه از طریق آموزش -       آموزش چارچوب‌های اعتماد در فضای دیجیتال -       آموز مستمر به مردم برای حفظ اطلاعات شخصی
6	توجه به چارچوب ها و نیازهای خدمات دیجیتال	تدوین مدل و چارچوب	-       تدوین مدل‌های حکمرانی دیجیتال بومی منطبق بر انسانیت و اخلاق -       تعیین چارچوب‌های فعالیت در فضای مجازی
7		پیاده‌سازی برنامه‌های اعتماد ساز	-       طراحی برنامه‌های اعتماد ساز در فضای دیجیتال -       اجرای مناسب طرح‌ها و برنامه‌های اعتماد ساز
8		ایجاد نیاز به خدمات دیجیتال	-       ایجاد نیاز به خدمات دیجیتال در جامعه برای استقبال عمومی
9	توسعه زیرساخت ها، پشتیبانی و الزامات	توسعه فناوری‌های امنیت زیرساخت‌های دیجیتال	-       ایجاد امنیت در زیرساخت‌های ارتباطی -       توسعه راهکارها، زیرساخت‌ها و ابزارهای فنی -       ایجاد شفافیت و اعتمادسازی با استفاده از فناوری‌ مبتنی بر بلاک چین -       استفاده از فناوری‌های روز دنیا در امنیت اطلاعات
10		توسعه فناوری‌های امنیت خدمات دیجیتال	-       توسعه استفاده از راهکارهای احراز هویت هوشمند -       ایجاد امکان احراز هویت مبتنی بر چهره -       ایجاد امکان احراز هویت مداوم مبتنی بر ویژگی‌های زیست رفتاری افراد -       انجام تعاملات و فرآیندهای دیجیتال به‌صورت امن -       برقراری امنیت تبادلات دیجیتال -       رعایت الزام حفظ حریم خصوصی افراد در سامانه‌ها
11		سیاست‌گذاری حکمرانی دیجیتال	-       سیاست‌گذاری‌های کلان حکومت -       پاسخ‌گو بودن نهادهای دولتی -       عدم وجود استاندارد دوگانه (منافع دولت – منافع مردم) در دسترسی به اطلاعات
12		افزایش اعتماد مردم به دولت	-       ایجاد حس اعتماد توسط دولت در فضای دیجیتال -       ایجاد شفافیت در فرآیندهای دیجیتال به ویژه شفافیت‌ مالی دولت -       لزوم اطمینان و شفاف‌سازی رفتار حکومت با داده‌ها -       خدمات دیجیتال همه‌جا و برای همه یکسان باشد -       مسئولیت‌پذیری و وجود ضمانت برای حفظ حریم خصوصی -       اعتماد مردم به حاکمیت، بحث ریشه‌ای در اعتماد دیجیتال
13		تدوین قوانین به‌روز و متقن	-       وجود قوانین به‌روز و محکم با ضمانت اجرایی قوی -       اصلاح و شفاف‌سازی قوانین دسترسی -       تعیین پروتکل‌های عمومی برای رعایت بخش‌های دولتی و خصوصی -       آگاهی از قوانین مربوط به تعاملات بین‌المللی مشترک بین کشورها
14		پشتیبانی قوی از اجرای قوانین	-       پشتیبانی سیستم قضایی از قوانین و چارچوب‌ها -       پایبندی دولت به رعایت کامل قوانین در کشور -       تضمین حفظ حریم خصوصی افراد توسط بخش خصوصی و حکومت -       رعایت قوانین مربوط به تعاملات بین‌المللی
15	تغییر و تحولات بین المللی	شرایط اقتصادی و کسب‌وکار در کشور	-       ایجاد ثبات اقتصادی در کشور -       حمایت مدبرانه و هدفمند از کارآفرینان حوزه دیجیتال -       حمایت از شرکت‌ها، برندها و اشخاص دارای شهرت و اعتبار -       ایجاد امکان تبادلات دیجیتال درسطح ملی و بین‌المللی -       برقراری فرصت برابر در تعاملات تجاری بین‌المللی
16		تحولات جهانی فضای دیجیتال	-       تحولات جهانی عصر مجازی -       آینده متفاوت دنیای مجازی -       چالش‌های اعتماد مردم به سامانه‌های جهانی در دسترسی به اطلاعات شخصی
17		قوانین و چارچوب‌های موفق جهانی	-       موفقیت سایر کشورها در ایجاد قوانین و چارچوب‌های انسان‌محور -       اعتماد دیجیتال ایجادشده در اتحادیه اروپا
18	بهبود و رشد شرایط داخلی و بین المللی	رشد و بلوغ کشور در دنیای دیجیتال	-       ایجاد بستر رشد و بالندگی کشور در دنیای دیجیتال -       افزایش بلوغ جامعه برای عرضه فناوری‌‌های جدید
19		رشد کشور در حوزه دانش‌بنیان	-       ایجاد بستر رشد فناوری‌های دانش‌بنیان در کشور
20		افزایش کارآفرینی و اشتغال در بازارهای داخلی و خارجی	-       ایجاد بستر کارآفرینی و اشتغال در سطح ملی -       ایجاد بستر کارآفرینی و اشتغال در فضای بین‌المللی
21		افزایش بهره‌وری و رشد اقتصادی کشور	-       بهبود فضای اقتصادی -       بهره‌وری حداکثری از ظرفیت‌های کشور
22		افزایش اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی	-       بهبود حس اعتماد عمومی -       ایجاد اعتماد دیجیتال با ارایه مدل مناسب -       رضایت و نشاط اجتماعی
23		هماهنگی و استفاده از تجارب و ظرفیت‌های جهانی	-       هماهنگ شدن با عصر مجازی جهانی -       استفاده از ظرفیت قوانین مشترک جهانی -       هم‌راستا شدن با قوانین تعاملات دیجیتال بین‌المللی -       بومی‌سازی مدل‌های مبتنی بر اصول اخلاقی و فطری یکسان انسان‌ها
24		بهره‌مند شدن از فناوری و دانش جهانی	-       استفاده از فناوری‌های پیشرفته جهانی احراز هویت -       بهره‌مندی از فناوری‌های حفظ امنیت اطلاعات مورد تایید جامعه جهانی

 

جدول )2(: کدگذاری محوری

ردیف	مقوله	مفهوم	محور
1	افزایش سطح اعتماد و فرهنگ عمومی	افزایش اعتماد عمومی در محیط فیزیکی	علّی
2		افزایش اعتماد عمومی در فضای دیجیتال	علّی
3		توجه به سرمایه اجتماعی	علّی
4		ارتقای فرهنگ عمومی	علّی
5		رشد آگاهی عمومی از طریق آموزش	علّی
6	توجه به چارچوب ها و نیازهای خدمات دیجیتال	تدوین مدل و چارچوب	زمینه‌ای
7		پیاده‌سازی برنامه‌های اعتماد ساز	زمینه‌ای
8		ایجاد نیاز به خدمات دیجیتال	زمینه‌ای
9	توسعه زیرساخت ها، پشتیبانی و الزامات	توسعه فناوری‌های امنیت زیرساخت‌های دیجیتال	راهبرد
10		توسعه فناوری‌های امنیت خدمات دیجیتال	راهبرد
11		سیاست‌گذاری حکمرانی	راهبرد
12		افزایش اعتماد مردم به دولت	راهبرد
13		تدوین قوانین به‌روز و متقن	راهبرد
14		پشتیبانی قوی از اجرای قوانین	راهبرد
15	تغییر و تحولات بین المللی	شرایط اقتصادی و کسب‌وکار در کشور	مداخله‌گر
16		تحولات جهانی فضای دیجیتال	مداخله‌گر
17		قوانین و چارچوب‌های موفق جهانی	مداخله‌گر
18	بهبود و رشد شرایط داخلی و بین المللی	رشد و بلوغ کشور در دنیای دیجیتال	پيامد
19		رشد کشور در حوزه دانش‌بنیان	پيامد
20		افزایش کارآفرینی و اشتغال در بازارهای داخلی و خارجی	پيامد
21		افزایش بهره‌وری و رشد اقتصادی کشور	پيامد
22		افزایش اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی	پيامد
23		هماهنگی و استفاده از تجارب و ظرفیت‌های جهانی	پيامد
24		بهره‌مند شدن از فناوری و دانش جهانی	پيامد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل (1): مدل نهایی تحقیق

 

8-                      تاییدپذیری

تاییدپذیری نشان دهنده ارتباط داده‌ها با منابع و ظهور نتایج و تفاسیر از این منابع است. قابلیت تایید را می‌توان از طریق ارایه روند پژوهش به طریقی که قابل پیگیری باشد تضمین نمود. در واقع این معیار نشان می‌دهد که نتایج پژوهش، حاصل فرضیه‌ها و پیش دانسته‌های پژوهشگر نیست (لینکلن و همکاران، 1985) ¹. در این پژوهش،  فرایند مدل سازی و کدگذاری ها در اختیار دو تن از دانشجویان دکترا پژوهش قرار داده شد تا صحت نحوه انجام پژوهش تایید گردد.

 

9-                      اعتبارپذیری

قابلیت اعتبار به معنای تلاش آگاهانه برای اطمینان از تفسیر معنی داده ها از نظر صحت و درستی است. معتبر بودن مربوط به اعتبار داخلی پژوهش است، یعنی درجه حقیقی بودن یافته‌های مطالعه و این که یافته‌ها بازتاب هدف پژوهش و واقعیت اجتماعی شرکت کنندگان در پژوهش است (لینکلن و همکاران، 1985). برای کسب قابلیت اعتبار در این پژوهش، تلاش شد تا مشارکت کنندگان با حداکثر تنوع تجربیات انتخاب شوند که شروط مصاحبه شوندگان، این موضوع را نشان می دهد.

 

10-                      اعتبارسنجی کمی مدل

به منظور اعتبارسنجی کمی مدل، از تکنیک مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شده است.

در این راستا، در ابتدا نمونه آماری معادل120 نفر از میان کارشناسان و مدیران شرکت‌های زیرمجموعه فناوری اطلاعات دولتی و خصوصی اعم از مرد و زن، که دارای تحصیلات عالیه در مقطه کارشناسی ارشد و دکتری هستند و همینطور رده سنی سی تا پنجاه سال انتخاب‌شده و پرسشنامه میان آن‌ها توزیع‌شده است. در مورد روایی پرسشنامه از متخصصین کمک گرفته‌شده (5 نفر از افراد حاضر در مصاحبه) و اصلاحات جزیی در پرسشنامه اعمال گردید. در ادامه، به محاسبه روایی همگرا (جدول4) و واگرا (جدول 3) نیز پرداخته‌شده است که هر دو تایید شده‌اند.

به منظور سنجش پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ و روایی ترکیبی (جدول 4) استفاده و هر دو تایید شده‌اند. برای تایید روایی واگرا لازم است که اعداد قطر اصلی از اعداد سمت راست و پایین بزرگ‌تر باشند. برای تایید روایی همگرا لازم است که مقادیر شاخص میانگین واریانس استخراجی (AVE²) بزرگ‌تر از عدد 5/0 و برای تایید پایایی نیز مقادیر پایایی ترکیبی و ضریب آلفای کرونباخ بیشتر از 7/0 شود [10].

 

جدول(3): روایی واگرا

علی	73/0
زمینه	42/0	65/0
پدیده	27/0	34/0	71/0
تسهیل	42/0	54/0	58/0	69/0
راهبرد	31/0	36/0	39/0	51/0	78/0
پیامد	44/0	51/0	25/0	37/0	66/0	92/0
عوامل	علی	زمینه	پدیده	تسهیل	راهبرد	پیامد

 

 

جدول(4): پایایی ترکیبی، آلفای کرونباخ و روایی هم گرا

عامل	CR	آلفای کرونباخ	AVE
شرایط علی	799/0	719/0	621/0
پدیده اصلی	852/0	827/0	568/0
شرایط زمینه‌ای	861/0	743/0	657/0
شرایط مداخله کننده/تسهیلگر	782/0	736/0	554/0
راهبرد کنش	829/0	751/0	549/0
پیامد	887/0	804/0	715/0

 

 

الگوی حداقل مربعات جزیی در دو قالب معنی‌داری و ضرایب استاندارد در صفحه ی بعد ارایه ‌شده است (شکل 2 و 3).

خلاصه مقادیر معنی‌داری و ضرایب استاندارد به‌صورت جدول 5 است:

جدول (5): خلاصه معنی‌داری و ضرایب استاندارد

تأثیر	معنی‌داری	ضریب استاندارد	نتیجه
شرایط علی بر پدیده اصلی	538/0	524/4	تأیید
پدیده اصلی بر راهبرد	751/0	248/3	تأیید
شرایط زمینه‌ای بر راهبرد	483/0	465/2	تأیید
شرایط مداخله‌گر بر راهبرد	716/0	417/2	تأیید
راهبرد کنش بر پیامد	557/0	661/2	تأیید

 

ملاحظه می‌شود که تمام اعداد معنی‌داری بزرگ‌تر از 96/1 (در شکل 2) و ضرایب استاندارد (بارهای عاملی) نیز بزرگ‌تر از 4/0 (شکل 3) است. بنابراین مدل تحقیق مورد تایید و معتبر شناخته می‌شود. معیار برازش داده‌ها یا GOF ³نیز برابر 42/0 بوده که از 36/0 بیشتر بوده و برازش مدل تایید می‌شود. بنابراین مدل نهایی از بعد کمی تایید می‎‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Lincoln and Guba

[2]  Average Variance Extracted

 

[3] Goodness of Fit 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل (2): مدل معنی‌داری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل (3): مدل ضریب استاندارد

 

11-                      نتیجه گیری

در این عصر، اعتماد به عنوان عاملی حیاتی شناخته شده و ساختن آن در کسب منافع بلندمدت بسیار تعیین‌کننده است. اعتماد دیجیتال مساله‌ای است که در سال‌های اخیر توجه بسیاری از قانون‌گذاران، ذینفعان متخصص و تحلیل‌گران را به خود جلب کرده است [16].

تعامل افراد در اینترنت به دلیلی برای شکل‌گیری فضای دیجیتالی قابل اعتماد جدیدی تبدیل‌شده و نقش ویژه ای در این فرآیند به فناوری های ثبت های توزیع شده اختصاص داده شده است که معروف‌ترین آن‌ها، فناوری بلاک چین می باشد. بلاک چین فرصت‌های فنی برای روابط اعتماد بین شرکای ناآشنا از راه دور را فراهم می‌کند که مبتنی بر شفافیت معاملات و عدم توانایی فنی در تغییر آن‌ها است. در نتیجه، انواع اعتماد مانند بین فردی، تعمیم‌یافته و نهادی در جامعه دیجیتال باقی خواهد ماند، اما شکل های بیان آن‌ها به‌طور قابل‌توجهی تغییر خواهدکرد، زیرا ارتباط تنگاتنگی با اینترنت دارند. همچنین درنتیجه استقرار نهادهای اجتماعی سنتی توسط نهادهای جدید مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال، تغییرات قابل‌توجهی درزمینه اعتماد نهادی ایجاد می‌شود [17].

با ظهور فناوری‌های دیجیتال و تسهیل شدن شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی، اجتماعات ارتباط را به شیوه‌های جدیدتری برقرار کرده و نیازمند مکانیزم‌های متفاوتی برای خلق سرمایه از اجتماع هستند. از طرفی، اعتماد در سرمایه اجتماعی به عنوان یک دارایی نهفته یا خاصیتی از روابط و شبکه‌ها دیده می‌شود که الگوهای تعاملات را شکل می‌دهد [16].

بررسی صورت گرفته حاکی از این است که پژوهش ها و مطالعات قبلی به همه ابعاد اعتماد دیجیتال نپرداخته اند و مدلی برای این موضوع با اهمیت در عصر دیجیتال ارایه نکرده اند. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف ارایه مدل بومي و شناسایی عوامل موثر بر اعتماد ديجيتال با بهره‌گيري از رويكرد داده بنیاد انجام شده است.

در ابتدا، با استفاده از روش نمونه‌گیری غیر احتمالی هدفمند، گروه خبرگان به منظور انجام مصاحبه انتخاب و تعداد آن‌ها بالغ‌بر 20 نفر بوده که بعد از 15 مصاحبه اشباع نظری اتفاق افتاد. سپس با استفاده از رویکرد اشتراوس و کوربین و انجام کدگذاری‌های باز، انتخابی و محوری و تحلیل آن‌ها، الگوی تحقیق تدوین گردید. در گام بعد، به منظور اعتبار سنجی مدل، از روش کمی (مدل‌سازی معادلات ساختاری) بهره گرفته شد. براساس روش موجود در معادلات ساختاری، پرسشنامه میان 120 نفر از مدیران و کارشناسان شرکت‌های فعال در بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات توزیع و جمع‌آوری گردید؛ پس از انجام این فرایند، الگو از جنبه کمی حایز اعتبار تشخیص داده شد.

باتوجه به پژوهش ها و منابع ذکر شده، همگرایی برخی از عوامل علی تاثیرگذار بر اعتماد دیجیتال در پژوهش حاضر با تحقیقات پیشین به این صورت است: افزایش اعتماد عمومی در فضای دیجیتال با نتیجه مطالعات محققان [15] مطابقت دارد. توجه به سرمایه اجتماعی با نتیجه مطالعات محققان [2] و [1] همگرا می باشد. در موضوع پیامدها، پیامدهای به کاری گیری مدل بومی اعتماد دیجیتال در مدل طراحی‌شده عبارت‌اند از رشد و بلوغ کشور در دنیای دیجیتال که با نتیجه مطالعات محققان اسنچر و همکاران (2014) مطابقت دارد و افزایش اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی که با نتیجه مطالعات محققان [16]همگرا می باشد. در مورد راهبرد، عامل توسعه فناوری‌های امنیت خدمات دیجیتال بامطالعه [2] و [16]و عامل سیاست‌گذاری حکمرانی دیجیتال با نتیجه مطالعات محققان [13] و [2] هم‌راستا می‌باشد. در موضوع عوامل زمینه‌ای، تدوین مدل و چارچوب با نتیجه مطالعات انجام شده در نشریه حرکت به سوی اعتماد دیجیتال (2018) و ایجاد نیاز به خدمات دیجیتال با نتیجه مطالعات محققان [14] هم گرا می‌باشد.

مهم‌ترين و اصلي‌ترين نتیجه اين پژوهش، توجه به ابعاد و مدل ارایه‌شده به منظور شناخت و پیاده‌سازی اعتماد ديجيتال است. همچنين، موارد ذیل به عنوان سایر نتایج حاصل از این پژوهش پيشنهاد مي‌شود:

1)       الگوبرداری از قوانین اتحادیه اروپا (مقررات عمومی حفاظت از داده اتحادیه اروپا¹) برای ایجاد پروتکل‌ها و قوانین جامع، عادلانه و یکسان بخش‌های دولتی و خصوصی در جهت بهبود اعتماد در فضای دیجیتال کشور.

2)       به‌روزرسانی مستمر قوانین متناسب با نیاز روز فضای دیجیتال.

3)       حمایت سیستم قضایی برای ایجاد پشتیبان و تضمین اجرای پروتکل‌ها و قوانین توسط بخش دولتی و خصوصی.

4)       فرهنگ‌سازی و ایجاد نیاز در مردم برای اینکه به داده‌ها و امنیت آن اهمیت بدهند.

5)       توسعه هم‌زمان و هماهنگ دو محور "فناوری" و "زیست‌بوم اجتماعی" برای ایجاد موفق مدل بومی اعتماد دیجیتال.

6)       بکار گیری فناوری در جهت افزایش شفافیت، تقویت اقدامات اخلاقی، رعایت حریم خصوصی داده‌ها و استحکام امنیت اطلاعات.

7)       به‌کارگیری کلان داده، اینترنت اشیا و فضای ابری به‌عنوان سه پیشرفت متحول کننده حوزه‌های اجتماعی، فناوری و تجاری برای افزایش اعتماد دیجیتال در کشور.

 

 

 

 

 

 

---

[1]  The General Data Protection Regulation (GDPR) (EU)

 

 

 

منابع و مأخذ

[1]       الوانی، سید مهدی.، (1383). سرمایه اجتماعی اصل محوری توسعه. تدبیر، (147).

[2]       بازیار، مصطفی. مانیان، امیر. (1398). سیری بر تیوری سرمایه اجتماعی و رابطه آن با اعتماد در عصر دیجیتال. کنفرانس بین المللی مدیریت، حسابداری، اقتصاد و بانکداری در هزاره سوم. تهران.

[3]       بختیاری بستاکی، ثریا.، غفاری آشتیانی، پیمان.، حمیدی زاده، علی.، ثانوی فرد، رسول.، (1401). طراحی مدل مفهومی فریب ادراک شده تبلیغات شبکه های اجتماعی با رویکرد داده بنیاد. مطالعات مدیریت کسب وکارهوشمند،10(39) ،225-256.

[4]       حمزوی، حسین.، (1401). کدگذاری در تجزیه و تحلیل کیفی. بازیابی 5 اردیبهشت 1402.

[5]       خاکی، غلامرضا. (1393). روش تحقیق گراندی در مدیریت، انتشارات بازتاب فوژان.

[6]       شامی زنجانی، مهدی.، (1399). ویژگی‌های عصر دیجیتال. بازیابی 5 اردیبهشت 1402

 

[7]       Accenture. (2014). The Four Keys to Digital Trust- Don’t be Left Behind.

[8]       Cho, J.-H., Chan, K., & Adali, S. (2015). A survey on trust modeling. ACM Computing Surveys (CSUR) , 48 (2) , 1-40.

[9]       Dougherty, D. (2017). Grounded theory research methods. The Blackwell companion to organizations, 849-866. https://doi.org/10.1002/9781405164061.ch37

[10]       Fornell, C .& , Larcker, D.(1981) .Evaluating structural equation models with unobservable and measuring error .Journal of High Technology Management Reasearch39-50.R. C. Mayer,

[11]       J. H. Davis, and F. D. Schoorman , “An Integrative Model of Organizational Trust,” Acad. Manag. Rev., vol. 20, no. 3, pp. 709–734, 1995.

[12]       Gandini, A. (2016). Digital work: Self-branding and social capital in the freelance knowledge economy. Marketing theory, 16 (1) , 123-141.

[13]       Grabner-Kräuter, S., & Bitter, S. (2015). Trust in online social networks: A multifaceted perspective.

[14]       Huysman, M., & Wulf, V. (2004). Social capital and information technology. Mit Press

[15]       Jarvenpaa, S., & Teigland, R. (2017). Trust in digital environments: From the sharing economy to decentralized autonomous organizations. Proceedings of the 50th Hawaii International Conference on System Sciences, 5812–5816.

[16]       Kwon, K. H. (2018). The Analysis of Social Capital in Digital Environments: A Social Investment Approach. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780190460518.013.14

[17]       Larisa V. Sannikova and Yuliya S. Kharitonova. (2019).The Trust and the Digitalization of Society. 2nd International Conference on Education Science and Social Development (ESSD 2019)

[18]       Lawrence, J., & Tar, U. (2013). The use of grounded theory technique as a practical tool for qualitative data collection and analysis. Electronic Journal of Business Research Methods, 11(1), pp29‑40-pp29‑40.

[19]       Lawrence, J., & Tar, U. (2013). The use of grounded theory technique as a practical tool for qualitative data collection and analysis. Electronic Journal of Business Research Methods, 11(1), pp29‑40-pp29‑40.

[20]       Mattila, J., & Seppälä, T. (2016). Digital trust, platforms, and policy. ETLA Brief No, 42.

[21]       Rowley, J., & Johnson, F. (2013). Understanding trust formation in digital information sources: The case of Wikipedia. Journal of Information Science, 39(4), 494-508. DOI: 10.1177/0165551513477820

[22]       Yan, Z., & Holtmanns, S. (2008). Trust modeling and management: from social trust to digital trust Computer security, privacy and politics: current issues, challenges and solutions (pp. 290-323): IGI Global. DOI: 10.4018/978-1-59904-804-8.ch013

[23]       Zheng Yan and Silke Holtmanns. (2013).Trust Modeling and Management: from Social Trust to Digital Trust. Examining the Concepts, Issues, and Implications of Internet Trolling. Pages: 25Levine, L. (2019). Digital trust and cooperation with an integrative digital social contract. Journal of Business Ethics, 160 (2) , 393-407.

[24]       Alwani, Seyyed Mehdi., (2013). Social capital is the central principle of development. Tadbir, (147).

[25]       Baziar, Mustafa. Manian, Amir. (2018). An overview of social capital theory and its relationship with trust in the digital age. International Conference on Management, Accounting, Economics and Banking in the Third Millennium. Tehran.

[26]       Bakhtiari Bastaki, Soraya., Ghaffari Ashtiani, Peyman., Hamidizadeh, Ali., Secondary Fard, Rasul., (1401). Designing a conceptual model of the perceived deception of social media advertising with a foundational data approach. Smart Business Management Studies, 10(39), 225-256.

[27]       Hamzoi, Hossein., (1401). "Coding in Qualitative Analysis". Retrieved May 5, 1402.

[28]       Khaki, Gholamreza. (2013). Grundy's research method in management, Fujan Reflection Publications.

[29]       Shami Zanjani, Mehdi., (2019) "Characteristics of the Digital Age". Retrieved May 5, 1402

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

95