بررسی نقش شخصیت سرمایه‌گذاران، سواد مالی و ویژگی‌های جمعیت شناختی بر ریسک‌پذیری در بازار سرمایه

عباسی, حمید; محمدزاده, امیر; ترابیان, محسن

doi:10.30486/FBRA.1403.1196763

کد مقاله : 140310281196763 بازدید : 213 صفحه: 40 - 63

10.30486/FBRA.1403.1196763

نوع مقاله: پژوهشی

بررسی نقش شخصیت سرمایه‌گذاران، سواد مالی و ویژگی‌های جمعیت شناختی بر ریسک‌پذیری در بازار سرمایه

محورهای موضوعی : پژوهش های مالی و رفتاری در حسابداری

حمید عباسی ¹ , امیر محمدزاده ^{2
*} , محسن ترابیان ³

1 - دانشجوی دکتری مهندسی مالی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین
2 - دانشیار و عضو هئیت علمی دانشگاه آزاد قزوین
3 - استادیار گروه ریاضی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین

تاریخ دریافت : 1403/09/15 تاریخ پذیرش : 1403/12/07 تاریخ انتشار : 1403/12/20

کلید واژه: ریسک‌پذیری, ویژگی‌های شخصیتی, سواد مالی, عوامل جمعیت شناختی, مالی رفتاری,

چکیده مقاله :

در پژوهش حاضر، تأثیر شخصیت بر رفتار معاملاتی سرمایه‌گذاران حقیقی در بورس اوراق بهادار تهران با بهره‌گیری از مدل پنج عاملی شخصیت موردبررسی قرارگرفته است. همچنین، سواد مالی و عوامل جمعیت شناختی نظیر سن، جنسیت، تحصیلات، درآمد و تجربه در بورس به‌عنوان متغیرهای تأثیرگذار لحاظ شده‌اند. این تحقیق به‌عنوان یک مطالعه توصیفی و پیمایشی و از نوع کاربردی تلقی می‌شود و جامعه آماری آن شامل 280 نفر از سرمایه‌گذاران فعال در بازار بورس اوراق بهادار تهران است که به‌صورت آنلاین پرسشنامه محقق ساخته را تکمیل کرده‌اند.ابزار تحلیلی مورداستفاده شامل معادلات ساختاری SEM و نرم‌افزار Smart PLS4 می‌باشد که پس از تأیید روایی و پایایی ، فرضیات تحقیق آزمون گردیده‌اند.نتایج این تحقیق حاکی از آن است که سواد مالی تأثیر مثبت و معناداری بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران دارد و نشان می‌دهد که دانش مالی می‌تواند به اتخاذ تصمیمات بهتر در حوزه سرمایه‌گذاری منجر شود. از سوی دیگر، در قالب مدل پنج عاملی شخصیت، دو بعد گشودگی به تجربیات و برون‌گرایی تأثیر معناداری بر ریسک‌پذیری داشته‌اند، درحالی‌که سایر ابعاد این مدل شامل انطباق‌پذیری، مسئولیت‌پذیری و روان رنجوری از خود تأثیر معناداری نشان نداده‌اند. علاوه بر این، عوامل جمعیت شناختی نظیر جنسیت، تحصیلات و تجربه در بورس نیز تأثیرات معناداری بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران داشته‌اند، درحالی‌که سایر عوامل مانند سن، درآمد و شغل تأثیر قابل‌توجهی ندارند. به‌طورکلی، یافته‌ها نشان می‌دهند که ویژگی‌های شخصیتی، سواد مالی و عوامل جمعیت شناختی به‌طور معناداری حدود 8/69 درصد از رفتار ریسک‌پذیری را پیش‌بینی می‌کنند که توجه به این عوامل می‌تواند به بهبود و افزایش بازده سرمایه‌گذاری‌ها کمک نماید.

چکیده انگلیسی:

In the present study, the effect of personality on the trading behavior of real investors in the Tehran Stock Exchange was investigated using the five-factor personality model. Also, financial literacy and demographic factors such as age, gender, education, income, and experience in the stock exchange were considered as influential variables. This study is considered a descriptive and survey study of an applied type, and its statistical population includes 280 active investors in the Tehran Stock Exchange market who completed a researcher-made questionnaire online. The analytical tools used include SEM structural equations and Smart PLS4 software, which were used to test the research hypotheses after confirming validity and reliability. The results of this study indicate that financial literacy has a positive and significant effect on investors' risk-taking and show that financial knowledge can lead to better investment decisions. On the other hand, in the five-factor personality model, the two dimensions of openness to experience and extraversion had a significant effect on risk-taking, while other dimensions of this model, including adaptability, conscientiousness, and neuroticism, did not show a significant effect. In addition, demographic factors such as gender, education, and experience in the stock market also had a significant effect on investors' risk-taking, while other factors such as age, income, and occupation did not have a significant effect. Overall, the findings show that personality traits, financial literacy, and demographic factors significantly predict about 69.8 percent of risk-taking behavior. these factors can help improve investment returns.

منابع و مأخذ:

Ainabadi, J., Khoshfetrat, N., & Baba Khani Qazijahani, A. (2022). Investigating the risk tolerance of investors in financial markets and its relationship with financial literacy. Journal of Accounting and Management Perspective, 5(72), 86-95. (In Persian)
Akhtar, F., & Das, N. (2020). Investor personality and investment performance: from the perspective of psychological traits. Qualitative Research in financial markets, 12(3), 333-352.
Akhtar, M., & Malik, M. U. (2023). Personality traits and investor risk behavior: moderating role of financial literacy. Managerial Finance, 49(5), 884-905.
Anderson, A., Baker, F., & Robinson, D. T. (2017). Precautionary savings, retirement planning and misperceptions of financial literacy. Journal of financial economics, 126(2), 383-398.
Aren, S., & Canikli, S. (2018, July). The effect of financial literacy and risk perception on investment choices of individual investors. In 8th International Conference on Leadership, Technology, Innovation and Business Management, July (pp. 12-14).
Baker, H. K., & Ricciardi, V. (2015). Understanding behavioral aspects of financial planning and investing. Journal of financial Planning, 28(3), 22-26.
Banagan, E. J., Vergara, T. M. B., & Bueno, D. C. (2021). Financial management literacy: A cross-sectional factor analysis among graduate students and professionals. Institutional Multidisciplinary Research and Development Journal, 4, 1-21.
Bellofatto A, D’Hondt C, De W R. (2018). Subjective financial literacy and retail investors’ behavior. Journal of Banking and Finance. 92 (2018). 168–181.
Borden, L. M., Lee, S. A., Serido, J., & Collins, D. (2008). Changing college students’ financial knowledge, attitudes, and behavior through seminar participation. Journal of Family and Economic Issues, 29(1), 23-40.
Brooks, C., & Williams, L. (2021). The impact of personality traits on attitude to financial risk. Research in International Business and Finance, 58, 101501.
Costa, P.T., & McCrae, R.R. (2003). NEO-FFI: NEO five factor inventory, psychological assessment resources, Lutz, FL
De Bortoli, D., da Costa Jr, N., Goulart, M., & Campara, J. (2019). Personality traits and investor profile analysis: A behavioral finance study. PloS one, 14(3), e0214062.
Ebrahimi Sarv Oliya, M. H. and Sabunchi, A. (2019). The Demographical Factors Role in Explanation of Retail Investors’ Financial Risk-Tolerance and Their Risk-Taking Behavior. Journal of Investment Knowledge, 8(32), 217-234. (In Persian)
Firth, C., Stewart, N., Antoniou, C., & Leake, D. (2023). The effects of personality and IQ on portfolio outcomes. Finance Research Letters, 51, 103464.
Garg, N., & Singh, S. (2018). Financial literacy among youth. International journaL of sociaL economics, 45(1), 173-186.
Ghisari, R.Salehi, A., & Ghobadi, S. (2021). Modeling the role of behavioral characteristics and financial literacy of real investors on financial management behavior in the Iranian stock market.Journal Of Financial Economics, 15(54), 325-353. (In Persian)
Grohmann A, Kluhs T, Menkhoff L. (2018). Does financial literacy improve financial inclusion? Cross country evidence. World Development. 111 (2018). 84– 96
Grohmann, A. (2018). » Financial literacy and financial behavior: Evidence from the emerging Asian middle class«. Pacific-Basin Finance Journal. 48(2018). 129- 143.
Habibi, A., & Kolahi, B. (2022). Structural equation modeling and factor analysis. Tehran: Jihad University, 2nd edition. (In Persian)
Hair Jr, J. F., Hult, G. T. M., Ringle, C. M., Sarstedt, M., Danks, N. P., & Ray, S. (2021). Partial least squares structural equation modeling (PLS-SEM) using R: A workbook (p. 197). Springer Nature.
Hair, J. F., Hult, G. T. M., Ringle, C. M., and Sarstedt, M. (2017). A Primer on Partial Least Squares Structural Equation Modeling (PLS-SEM), 2nd Ed., Sage: Thousand Oaks.
Hair, J. F., Ringle, C. M., & Sarstedt, M. (2013). Partial Least Squares Structural Equation Modeling: Rigorous Applications, Better Results and Higher Acceptance. Long Range Planning, 46(1–2), 1–12.
Hemrajani, P., Rajni and Dhiman, R., 2024. Retail investors’ financial risk tolerance and risk-taking behaviour: The role of psychological factors. FIIB Business Review, 13(1), pp.87-105.
Henseler, J., Dijkstra, T. K., Sarstedt, M., Ringle, C. M., Diamantopoulos, A., Straub, D. W & Calantone, R. J. (2014). Common beliefs and reality about partial least squares. Organizational Research Methods, 17(2), 182-209.
Henseler, J., Ringle, C. M., & Sinkovics, R. R. (2009). The use of partial least squares path modeling in international marketing. In New challenges to international marketing. Emerald Group Publishing Limited.
Hilgert, M. A., Hogarth, J. M., & Beverly, S. G. (2003). Household financial management: The connection between knowledge and behavior. Fed. Res. Bull., 89, 309.
Hogarth, J., & Hilgert, M. A. (2002). Financial literacy and family and consumer sciences. Journal of Family and Consumer Sciences: From Research to Practice, 94(1), 15–28.
https://archive.conscientiabeam.com/index.php/29/article/view/3016
Isidore, R. and Arun, C.J., 2022. The Influence of Investors’ Personality on Decision Making in the Secondary Equity Market–Big Five Personality Model. The Economics and Finance Letters, 9(1), pp.69-77.
Laalbar, Ali, Mirzaei, Mehdi, Khan Kesh, Nasrin. (2024). Examining the Role of Psychological Characteristics in the Relationship between Investor Personality and Investment Performance.Financial and Behavioral Researches in Accounting, 4(3), 23-42. (In Persian)
Lusardi, A., & Mitchell, O. S. (2017). How ordinary consumers make complex economic decisions: Financial literacy and retirement readiness. Quarterly Journal of Finance, 7(03), 1750008.
Lynn, M. (2021). Effects of the Big Five personality traits on tipping attitudes, motives, and behaviors. International Journal of Hospitality Management, 92, 102722.
Malhotra, N., & Baag, P. (2021). Finance literacy as a tool for microfinancing: A literature review. International Journal of Business and Economics, 6(2), 189-215.
Manafe, J. D. (2021). The Effect of Financial Knowledge, Financial Experience and Spiritual Intelligence on Investment Planning Behavior. Jurnal Ekonomi dan Bisnis Jagaditha, 8(2), 209-214.
Mandell, L. (2008). The financial literacy of young American adults. The jumpstart coalition for personal financial literacy, 163-183.
Mirbozorgi, S. P., et al. (2022). Explaining a suitable model of investors' risk tolerance based on personality traits. Financial Accounting and Auditing Researches, 14(53), 135-162. (In Persian)
Mirzazadeh, Z., Yazdani, S., Khan Mohammadi, M. H., & Mahmoudian Dashtnai, T. (2023). Investigating the mediating role of factors influencing behavior (risk tolerance, self-confidence, and strategic thinking) in the relationship between emotional intelligence and the quality of judgment and decision-making by investors. Investment Studies, 12(48), 637-670. (In Persian)
Mounaa A, Anis J. (2017). Financial literacy in Tunisia: Its determinants and its implications on investment behavior. Research in International Business and Finance. 39 (2017). 568–577.
Mousavi Shiri, S. M., Bakhshian, A., & Barati, H. (2015). The impact of emotional intelligence on the quality of decision making of investors in Tehran Stock Exchange. Investment Knowledge, 5(17), 99-112. (In Persian)
Nayebmohseni, S., Khalifehsultani, S. A. and Hejazi, R. (2022). Developing a Behavioral Model of Individual Investors’ Decision-making in the Iranian Capital Market. Financial Research Journal, 23(4), 625-652. (In Persian)
NazariPour M, Zakizadeh B, Afshar A, and Mohammadi A. (2020) .Investigating the Investors' Behavior in Tehran Stock Exchange based on BB&K Five-Way Model. JNIP; 6 (10):1-14. (In Persian)
Brooks, C., Sangiorgi, I., Hillenbrand, C., & Money, K. (2018). Why are older investors less willing to take financial risks? International Review of Financial Analysis, 56, 52-72.
Nazaripour, M. and Zakizadeh, B. (2022). The Moderating Effects of Investors' Personality on the Relationship between the Uses of Financial Advice Service and Trading. Financial Research Journal, 24(4), 655-678. (In Persian)
Olsen, R. (1997) "Investment risk: The expert's perspective", Financial Analysis Journal, Vol. 53, No.2, pp.62-66.
Rehman, K., & Mia, M. A. (2024). Determinants of financial literacy: a systematic review and future research directions. Future Business Journal, 10(1), 75.
Ringle, C. M., Wende, S., and Becker, J.-M. 2024. "SmartPLS 4." Bönningstedt: SmartPLS, https://www.smartpls.com
Roshangarzadeh, A., Dastgheer, S., & Rahman, A. (2023). The effect of financial literacy on overconfidence biases and collective behavior and its impact on the performance of investors in the Tehran Stock Exchange using structural equation modeling. Capital Market Analysis Quarterly, 3(2), 1-30. (In Persian)
Sahi, S.K. and Kalra, S.K., 2013. Measuring financial risk taking using a dual preference approach for determination of financial satisfaction.
Saleem, S., Mahmood, F., Usman, M., Bashir, M., & Shabbir, R. (2021). Determinants of investment behavior in mutual funds: Evidence from Pakistan. Frontiers in Psychology, 12, 666007.
Samadi, F., Abouzar, A., & Arefeh. (2024). Examining the mediating role of risk perception in the impact of financial-behavioral factors on investment decisions. Behavioral and Financial Research in Accounting, 2(4), 41-61. (In Persian)
Shanai, S. N. E., & Zabihai, S. (2023). Designing a risk tolerance capacity model for individual investors based on a grounded theory approach. Development and Investment, 8(2), 247-269. (In Persian)
Thanki, Heena, Sweety Shah, Vrajlal Sapovadia, Ankit D. Oza, and Dumitru Doru Burduhos-Nergis. 2022. "Role of Gender in Predicting Determinant of Financial Risk Tolerance" Sustainability 14, no. 17: 10575.
Xu, H. Zhan, H. Fannin, L. (2017). The impact of market economy on individuals' financial behaviors. International Journal of Research in Business. 22(19). 1933 - 6021.

متن کامل:

Financial and Behavioral Researches in Accounting

Vol. 4, No. 4, Ser No. (15), Winter 2025, pp.40-63

Investigating the Role of Investors' Personality, Financial Literacy, and Demographic Characteristics on Risk-Taking in the Capital Market

Hamid Abbasi¹, Amir Mohammadzadeh², Mohsen Torabian³

Received: 2024/12/05

Accepted: 2024/02/25

Extended Abstract

Background and Purpose: Factors, including personality traits and demographic characteristics, shape investor behavior in the capital market. These elements influence decision-making processes and financial behaviors, particularly regarding risk-taking, which refers to the willingness of individuals to confront market volatility. Risk-taking significantly affects investment strategies and the choice between high-risk and low-risk assets. Furthermore, financial literacy, the ability to comprehend financial concepts and effectively manage assets, is critical in enabling investors to make informed and strategic decisions.

Methodology: In this study, the influence of personality traits on the trading behavior of individual investors in the Tehran Stock Exchange was investigated using the five-factor personality model, which includes openness to experience, conscientiousness, extraversion, agreeableness, and neuroticism. Additionally, demographic variables such as age, gender, education, income, occupation, stock market experience, and financial literacy were incorporated as significant factors. The research adopts a descriptive survey methodology and is classified as applied research. The statistical population was comprised of 280 active investors who participated by completing a custom-designed online questionnaire. Data were analyzed using structural equation modeling, Smart PLS4 software, and relevant statistical techniques. After ensuring the validity and reliability of the data, the research hypotheses were evaluated.

Findings: The results confirm that financial literacy significantly impacts investors' risk-taking behavior in the Tehran Stock Exchange, demonstrating that financial knowledge and awareness play a crucial role in shaping investment decisions. Within the five-factor personality model framework, the dimensions of openness to experience and extraversion were found to influence risk-taking among investors significantly. In contrast, the dimensions of agreeableness, conscientiousness, and neuroticism did not exhibit a statistically significant effect on this variable. Furthermore, demographic factors such as gender, education, and stock market experience significantly affected risk-taking behavior, whereas age, income, and occupation did not show a significant influence. Overall, the findings indicate that personality traits, capital market experience, gender, education, and financial literacy collectively explain approximately 69.8% of the variance in risk-taking behavior.

Discussion: The findings of this study indicate that individuals with high openness to experience are naturally more inclined to embrace innovative and high-risk investment opportunities. This observation aligns with the research by Jiang et al. (2024) and Mirzazadeh et al. (2023). Similarly, extroverted individuals tend to exhibit a greater propensity for risk-taking in investment decisions, consistent with the findings of Rodrigues et al. (2024) and Akhtar and Das (2020). Conversely, investors with high levels of neuroticism often demonstrate a lower tendency to take risks, a pattern also confirmed by the studies of Brooks and Williams (2021) and Ghisari et al. (2021). Additionally, individuals characterized by strong conscientiousness display a reduced inclination toward risk-taking. These results are in agreement with prior research by Hemrajani and Dhiman (2024), Isidore and Arun (2022), Laalbar et al, (2024) and Mirbozorgi et al, (2022).

The results reveal no direct relationship between age and investors' risk-taking behavior. However, individuals with higher levels of education typically demonstrate an enhanced ability to analyze financial information, which often leads to riskier investment decisions tailored to their circumstances. This observation is consistent with prior research, including the studies of Adil et al. (2022), Brooks and Williams (2021), Shanai et al. (2023), and Nayebmohseni et al. (2022). Additionally, the results indicate a significant negative relationship between stock market experience and risk-taking, suggesting that as experience increases, the preference for low-risk investment options becomes more pronounced. Lastly, job type and income analysis did not reveal any clear relationship with investors' risk-taking behavior.

Keywords: Risk Taking, Personality Traits, Financial Literacy, Demographic Factors, Behavioral Finance.

JEL classification: G11, G14, G19.

[1] 1. Ph.D Candidate of Financial Engineering, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.

(Email: Hamid20abbasi@gmail.com)

[2] 2. Associate Prof, Department of Financial Management, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran. (Corresponding Author).(Email: Amn_1378@yahoo.com(

[3] 3. Assistant Prof, Department of Mathematics, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.

(Email: Torabianmohsen@gmail.com)

DOI: 10.30486/FBRA.1403.1196763

پژوهش‌های مالی و رفتاری در حسابداری

دورۀ چهارم، شمارۀ چهارم، پیاپی 15، زمستان 1403، صفحۀ 63-40

بررسی نقش شخصیت سرمایه‌گذاران، سواد مالی و ویژگی‌های جمعیت‌شناختی بر ریسک‌پذیری در بازار سرمایه

حمید عباسی¹، امیر محمدزاده²، محسن ترابیان³

تاریخ دریافت: 15/09/1403

تاریخ پذیرش: 07/12/1403

چکیده

در پژوهش حاضر، تأثیر شخصیت بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی در بورس اوراق بهادار تهران با بهره‌گیری از مدل پنج‌عاملی شخصیت موردبررسی قرار گرفته است. همچنین، سواد مالی و عوامل جمعیت‌شناختی نظیر سن، جنسیت، تحصیلات، درآمد و تجربه در بورس به‌عنوان متغیرهای تأثیرگذار لحاظ شده‌اند. این پژوهش به‌عنوان یک مطالعۀ توصیفی و پیمایشی و از نوع کاربردی تلقی می‌شود و جامعۀ آماری آن شامل 280 نفر از سرمایه‌گذاران فعال در بازار بورس اوراق بهادار تهران هستند که به‌صورت برخط پرسش‌نامه محقق ساخته را تکمیل کرده‌اند. ابزار تحلیلی مورداستفاده شامل معادلات ساختاری SEM و نرم‌افزار Smart PLS4 می‌باشد که پس از تأیید روایی و پایایی، فرضیه‌های پژوهش آزمون گردیده‌اند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که سواد مالی تأثیر مثبت و معناداری بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران دارد و نشان می‌دهد که دانش مالی می‌تواند به تصمیم‌گیری بهتر در حوزۀ سرمایه‌گذاری منجر شود. از سوی دیگر، در قالب مدل پنج‌عاملی شخصیت، دو بعد گشودگی به تجربیات و برون‌گرایی تأثیر معنادار و مثبتی بر ریسک‌پذیری داشته‌اند، درحالی‌که سایر ابعاد این مدل شامل انطباق‌پذیری، مسئولیت‌پذیری و روان‌رنجوری از خود تأثیر معناداری نشان نداده‌اند. علاوه بر این، عوامل جمعیت‌شناختی نظیر جنسیت، تحصیلات و تجربه در بورس نیز تأثیر معنادار و مثبتی بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران داشته‌اند، درحالی‌که سایر عوامل مانند سن، درآمد و شغل تأثیر قابل‌توجهی ندارند. به‌طورکلی، یافته‌ها نشان می‌دهند که ویژگی‌های شخصیتی، سواد مالی و عوامل جمعیت‌شناختی به‌طور معناداری حدود 8/69 درصد از رفتار ریسک‌پذیری را پیش‌بینی می‌کنند این نتایج نشان می‌دهد که توجه به این عوامل می‌تواند به بهبود و افزایش بازده سرمایه‌گذاری‌ها کمک نماید.

واژگان کلیدی: ریسک‌پذیری، ویژگی‌های شخصیتی، سواد مالی، عوامل جمعیت‌شناختی، مالی رفتاری.

طبقه‌بندی موضوعی:.G11, G14, G19

مقدمه

نظریه‌های مالی سنتی مانند نظریۀ پورتفولیو مدرن، نظریۀ آربیتراژ و فرضیۀ بازار کارا بر این باورند که سرمایه‌گذاران در فرایند سرمایه‌گذاری به شکل منطقی عمل می‌کنند. در مقابل، نظریۀ چشم‌انداز تأکید می‌کند که سرمایه‌گذاران از تمامی اطلاعات موجود به‌طور کامل استفاده نمی‌کنند و تصمیم‌های آن‌ها تحت‌تأثیر تصورات شخصی‌شان قرار می‌گیرد که این امر می‌تواند منجربه تصمیم‌گیری‌های غیرمنطقی شود. نگرش ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران از جنبه‌های مختلف بررسی ‌شده است و یکی از دیدگاه‌های مهم در این زمینه شامل تحلیل ثبات تصمیم‌گیری تحت شرایط ریسک و عدم قطعیت می‌باشد که تورسکی و کانمان در سال 1992 آن را مطرح کرد. رودریگز و همکاران (2024) در پژوهشی به تحلیل تأثیر تحمل ریسک مالی از منظر ویژگی‌های شخصیتی پنج‌عاملی پرداختند و نتایج این مطالعه نشان داد که تجربه‌پذیری، برون‌گرایی و روان‌رنجوری تأثیرات معناداری بر تحمل ریسک مالی دارند. در ادامه، جیانگ و همکاران (2024) نیز در پژوهش خود به بررسی تفاوت‌های شخصیتی و نحوۀ تأثیر آن بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری پرداخته و به این نتیجه رسیدند که پنج ویژگی شخصیتی اصلی می‌تواند تمایلات و ترجیحات ریسک آن‌ها را تبیین کند. به‌ویژه، دو ویژگی شخصیت، یعنی روان‌رنجوری و تجربه‌پذیری به‌طور چشم‌گیری قدرت توضیحی خود را در زمینۀ سرمایه‌گذاری در سهام نشان داده‌اند، به‌گونه‌ای که سرمایه‌گذاران با روان‌رنجوری فراوان و تجربه‌پذیری کم معمولاً تمایل به سرمایه‌گذاری کمتری در سهام ‌دارند. در ادامه، پوراسگندر و همکاران (1403) به بررسی تأثیر ویژگی‌های شخصیتی بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری با نقش میانجی تحمل ریسک در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند؛ نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که ویژگی‌های شخصیتی به‌طور معناداری بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری و تحمل ریسک اثرگذار بوده و همچنین تحمل ریسک به‌مثابۀ متغیر میانجی، تأثیر قابل‌توجهی بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری دارد. علاوه بر این، رئیسی و همکاران (1403) در پژوهشی دیگر به تأثیر ویژگی‌های شخصیتی بر سوگیری‌های رفتاری متخصصان مالی در ایران پرداختند و یافته‌های آن‌ها نشان داد که ویژگی‌های شخصیتی و مؤلفه‌های آن، تأثیرات مثبت و معناداری بر سوگیری‌های رفتاری این افراد داشته است.

نتایج مطالعۀ سشینکا و همکاران (2023) نشان داد که تأثیر مشترک متغیرهای روان‌شناختی در توضیح انتخاب‌های سرمایه‌گذاری، به‌مراتب بیشتر از عواملی مانند جنس، سن یا درآمد است. همچنین، مطالعۀ جین و همکاران (2023) تأثیر ویژگی‌های شخصیتی بر قصد سرمایه‌گذاری را بررسی کرد که نتایج آن حاکی از ارتباط معنادار بین سواد مالی، قصد سرمایه‌گذاری و تمایل به ریسک‌پذیری می‌باشد. در پژوهش دیگری که توسط راجاسکار و همکاران (2023) صورت گرفت، رابطۀ بین پنج ویژگی شخصیتی و رفتار سرمایه‌گذاری تحلیل شد که نتایج آن نشانگر ارتباط مثبت ویژگی‌های شخصیتی همچون برون‌گرایی و ثبات عاطفی با نگرش و راهبرد‌های سرمایه‌گذاری بود. پژوهش رحمان و میا (2024) نشان می‌دهد که دانش مالی یک مفهوم چندبعدی است که می‌توان عوامل مؤثر بر آن را در هفت‌بعد دسته‌بندی کرد: عوامل جمعیت‌شناختی، اقتصادی، روان‌شناختی، مالی، اجتماعی و فناوری. در این راستا، گرایش محققان به مطالعه عوامل جمعیت‌شناختی و اقتصادی قابل‌توجه است، درحالی‌که توجه به عوامل روان‌شناختی، مالی و اجتماعی به میزان کمتری انجام ‌شده است. همچنین، عرفان‌نیا و همکاران (1403) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که ویژگی‌های روانی، شخصیت و نگرش ریسک‌پذیری تأثیر قابل‌توجهی بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری دارند. در این راستا، شنائی و همکاران (1402) عوامل مؤثر بر ظرفیت ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی را مطالعه کرده و تأکید کردند که سواد مالی و همچنین شرایطی نظیر نرخ ارز و تورم تأثیر عمده‌ای بر این ظرفیت دارند.

مدیریت مالی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی در زندگی فردی و جمعی، نیازمند فهم عمیق و جامع از روش‌های مختلف درآمد، هزینه و تصمیم‌گیری‌های مالی است. این فرایند شامل مهارت‌هایی مانند بهره‌گیری مؤثر از منابع مالی، ازجمله پس‌انداز، وام‌گیری، اعتبار و بیمه می‌باشد (باناگان و همکاران، 2021). نتایج پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که تصمیم‌گیری‌های مالی آگاهانه به‌منظور پس‌انداز و سرمایه‌گذاری نه‌تنها حائز اهمیت است، بلکه به‌طور فزاینده‌ای با چالش‌های بیشتری همراه شده است (هیلگرت و همکاران، 2003). این چالش‌ها به‌ویژه به دلیل نیاز فزاینده به پس‌انداز برای تأمین آینده‌ای مطمئن در دوران بازنشستگی و همچنین پیچیدگی روزافزون محصولات و خدمات مالی ایجاد شده است؛ بنابراین، ارتقای آگاهی و دانش افراد در زمینۀ ویژگی‌های کلیدی مدیریت مالی و سرمایه‌گذاری ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای دستیابی به امنیت مالی و بهبود کیفیت زندگی به شمار می‌آید.

در پژوهش حاضر، تأثیر ویژگی‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران حقیقی بر ریسک‌پذیری آن‌ها در بورس اوراق بهادار تهران بررسی شده است. این پژوهش با استفاده از چارچوب مفهومی مبتنی بر نظریۀ مالی رفتاری، به تجزیه‌وتحلیل چگونگی تأثیر ویژگی‌های روان‌شناختی، به‌ویژه ویژگی‌های شخصیتی از مدل پنج‌عاملی، بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران می‌پردازد. نتایج این پژوهش می‌تواند به روشن شدن رفتار سرمایه‌گذاران و تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر در بازار سرمایه کمک کند. نتایج این مطالعه می‌تواند به تحلیل دقیق‌تر رفتارهای سرمایه‌گذاران حقیقی در بازار سرمایه، شناسایی نیازهای آموزشی و ارزیابی ریسک‌های مرتبط با سرمایه‌گذاری کمک کند و راهکارهای مؤثرتری، برای بهبود آگاهی مالی و ارتقای تصمیم‌گیری‌های بهینه در بازار ارائه دهد.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

شخصیت به‌عنوان یک مفهوم مستقل و قابل‌مطالعه، با نظریه‌های گوردن آلپورت در سال 1937 وارد روان‌شناسی گردید. آلپورت، شخصیت را به‌عنوان سازمان‌دهی پویای روانی- فیزیولوژیکی درون فرد تعریف می‌کند که رفتار و افکار او را تعیین می‌کند. در همین راستا، هانس آیزنک، شخصیت را به‌عنوان گرایش‌های دیرپای سرشتی فرد و موقعیت‌های بنیادینی که به تفاوت‌های فردی در رفتار منجر می‌شود، توصیف می‌نماید. شخصیت، به‌عنوان نمایانگر نحوۀ رفتار، واکنش و تعامل یک فرد با دیگران، نقش تعیین‌کننده‌ای در تمایز فرد از دیگران ایفا می‌کند و همچنین نشان‌دهندۀ تمایل به واکنش‌های خاص در شرایط مختلف است، (کرسل و همکاران 2013). ویژگی‌های شخصیتی افراد به‌طور مستقیم بر رفتار سرمایه‌گذاران در بازار مالی تأثیر می‌گذارد و روان‌شناسی شخصیت به‌عنوان عاملی مؤثر در فرایند تصمیم‌گیری و انتخاب‌های سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود (اختر و همکاران، 2018). تحقیقات در این حوزه غالباً بر تأثیر ویژگی‌های شخصیتی بر انتخاب‌های سرمایه‌گذاری، تحمل ریسک و رضایت مالی تأکید دارند. میان مدل‌های مختلف شخصیت در روان‌شناسی و مدیریت، مدل پنج‌عاملی بسیار تأیید شده است. این مدل می‌تواند به درک بهتر چگونگی تأثیر ویژگی‌های شخصیتی بر رفتارهای مالی کمک کند (کومار و همکاران، 2023).

در پیشینۀ موجود، پژوهشگران تعاریف متنوعی از سواد مالی ارائه کرده‌اند که هر یک به جنبه‌های متفاوتی از این مفهوم پرداخته‌اند. به‌طورکلی، سواد مالی به‌عنوان توانایی یا مهارت در مدیریت امور مالی شخصی تعریف می‌شود (هگارس و هیلگرت،2002). این تعریف شامل مهارت‌هایی چون خواندن، ارزیابی، مدیریت و برقراری ارتباط مؤثر با مسائل مالی است (بوردن و همکاران،2008). با توجه به گستردگی خدمات مالی، سواد مالی به معنای مدیریت دریافت‌ها و پرداخت و همچنین استفادۀ بهینه از خدمات مالی و بانکی، ازجمله حساب‌های بانکی و محصولات بیمه‌ای می‌باشد (مالهوترا و باگ، 2021). درنهایت، (ماندل،2008) نیز بر این نکته تأکید دارد که سواد مالی به معنای توانایی استفادۀ مؤثر از دانش و مهارت‌های مدیریت منابع مالی است تا امنیت مالی فرد در طول عمر وی حفظ گردد. لوساردی ⁴( ۲۰۱7) سواد مالی را به‌عنوان توانایی استفاده از مهارت‌های تحلیلی برای فرایندهای تصمیم‌گیری مالی تعریف کرده است که در آن مدیریت مالی، برنامه‌ریزی مالی، بدهی‌ها و کسب ثروت نقش مهمی ایفا می‌کند. با توجه به این تعاریف، می‌توان سواد مالی را به‌عنوان مجموعه‌ای از درک، توانایی و اعتمادبه‌نفس برای تصمیم‌گیری‌های مالی صحیح تعریف کرد که شامل فهم اصطلاحات مالی و استفادۀ مؤثر از آن دانش در انتخاب‌های آگاهانه می‌باشد. گارگ و سینگ (۲۰۱۸) بر این نکته تأکید دارند که سواد مالی به افراد کمک می‌کند تا تصمیم‌های مالی بهتری بگیرند که این مهارت به‌ویژه در زندگی روزمره، بودجه‌بندی خانوار و برنامه‌ریزی بازنشستگی حیاتی است. اهمیت این موضوع به‌ویژه با توجه به پیچیدگی‌های فزاینده بازارهای مالی که نتیجۀ آزادسازی و پیشرفت در زمینۀ محصولات مالی است، مضاعف می‌گردد. با آگاهی از این نیاز، بسیاری از کشورها در حال طراحی و اجرای راهبرد‌هایی برای ارتقای سواد مالی در بین جوانان و عموم مردم هستند تا توانمندی‌های مالی آن‌ها را به نحو مطلوبی تقویت کنند و از ناپایداری‌های احتمالی اقتصادی جلوگیری کنند.

ریسک به‌عنوان یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر در عرصه‌های مالی و اقتصادی، همواره سرمایه‌گذاران را با چالش‌هایی مواجه می‌سازد. عدم قطعیت در بازده سرمایه‌گذاری‌ها و احتمال وقوع نتایج منفی از تصمیم‌های مالی، نمایانگر ماهیت پیچیدۀ ریسک است. این عامل می‌تواند ناشی از نوسانات بازار، تغییرات در متغیرهای اقتصادی و وضعیت سیاسی باشد. در این راستا، ریسک‌پذیری به‌عنوان میزان تمایل فرد یا نهاد در مواجهه با نوسانات بازار تعریف می‌شود؛ به‌طوری‌که سرمایه‌گذاران با توجه به سطح ریسک‌پذیری خود، می‌توانند در بخش‌های مختلفی نظیر سهام، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، املاک و مستغلات و حتی کسب‌وکارهای نوپا سرمایه‌گذاری کنند، عین‌آبادی و همکاران (1401).

همچنین، اولسن (1997) به وجود دودسته عوامل داخلی و خارجی اشاره می‌کند که بر میزان ریسک‌پذیری افراد تأثیرگذارند. برخی از این عوامل منشأ وراثتی دارند، درحالی‌که دیگر عوامل، نتیجۀ تجربیات اکتسابی افراد در طول زندگی می‌باشند. این یافته‌ها نشان‌دهندۀ پیچیدگی رفتار سرمایه‌گذاری و تأثیر جنبه‌های روان‌شناختی بر تصمیم‌گیری‌های مالی است.

شخصیت سرمایه‌گذاران و انواع آن

شخصیت انسان به‌عنوان یک ویژگی پیچیده و چندبعدی همواره موردتوجه روان‌شناسان و پژوهشگران بوده است. یکی از مدل‌های مطرح در علم روان‌شناسی که سعی در تشریح و توصیف ویژگی‌های شخصیتی دارد، مدل پنج‌عاملی بزرگ یا B5 است. این مدل که به‌اختصار OCEAN نیز نامیده می‌شود، پنج بعد اصلی شخصیت را شامل می‌شود: گشودگی به تجربیات⁵ مسئولیت‌پذیری⁶، برون‌گرایی⁷، انطباق‌پذیری⁸ و روان‌رنجوری⁹ که ازلحاظ کاربرد در رفتار سازمانی و روان‌شناسی پرسنل موردتوجه قرار گرفته است، کاستا و مک کری (2003).

گشودگی به تجربیات: این بعد شخصیت به تمایل فرد به استقبال از تجربیات جدید، خلاقیت و انعطاف‌پذیری اشاره دارد. افرادی که در این بعد نمرۀ بالایی کسب می‌کنند، معمولاً کنجکاو، خیال‌پرداز و جستجوگر هستند. آن‌ها به هنر، زیبایی‌شناسی و فرهنگ‌های مختلف علاقه‌مندند و تمایل دارند در زمینه‌های علمی و فلسفی به سؤال و کنکاش بپردازند. از سوی دیگر، افرادی که در این بعد نمرۀ کمی دارند، معمولاً محافظه‌کارتر و تمایل به قواعد و روال‌های مشخص دارند، کاستا و مک کری (2017).

مسئولیت‌پذیری: این بعد شخصیت به ویژگی‌هایی نظیر مسئولیت‌پذیری، سازمان‌دهی و پایبندی به اهداف و برنامه‌ها مرتبط است. افرادی که در این بعد نمرۀ بالا دارند، معمولاً منظم، دقیق و صبور هستند. آن‌ها به موفقیت و کارایی در زندگی حرفه‌ای و شخصی خود اهمیت می‌دهند. بالعکس، افرادی که در این بعد نمرۀ پایینی دارند احتمالاً نظم کمتری دارند تمایلی به پیروی از قوانین و روال‌های تعیین‌شده ندارند،کاستا و مک کری (2017).

برون‌گرایی: برون‌گرایی به میزان علاقۀ فرد به تعامل با دیگران و فعالیت‌های اجتماعی اشاره دارد. افراد برون‌گرا معمولاً اجتماعی، خوش‌پوش و با اعتمادبه‌نفس هستند و تمایل دارند در جمع حضور یابند. آن‌ها از فعالیت‌های اجتماعی لذت می‌برند و به دنبال دریافت انرژی از تعاملات اجتماعی هستند؛ اما افرادی که در این بعد نمرۀ پایینی دارند، معمولاً درون‌گرا هستند و در تنهایی یا در محیط‌های آرام‌ راحت‌تر هستند،کاستا و مک کری (2017).

انطباق‌پذیری: این بعد به ویژگی‌های انسانی نظیر مهربانی، همدلی و انعطاف‌پذیری در روابط بین فردی مربوط می‌شود. افرادی که در این بعد نمرۀ بالا دارند، معمولاً به دیگران کمک می‌کنند و به احساسات و نیازهای آن‌ها توجه می‌کنند. آن‌ها تمایل دارند به توافق برسند و از درگیری‌ها پرهیز کنند. افرادی که در این بعد نمرۀ پایینی دارند، معمولاً انتقادناپذیر و متکی‌به‌خود هستند و ممکن است در روابط با دیگران دچار چالش شوند،کاستا و مک کری (2017).

روان‌رنجوری: این بعد شخصیت به میزان احساس اضطراب، افسردگی و کمال‌گرایی اشاره دارد. افرادی که در این بعد نمرۀ بالایی دارند، معمولاً مستعد مشکلات روانی و احساسات منفی هستند. آن‌ها به‌راحتی تحت‌تأثیر استرس و فشار قرار می‌گیرند و ممکن است دچار اضطراب شوند. در مقابل، افرادی که در این بعد نمرۀ پایینی دارند معمولاً پایدارتر و مقاوم‌تر در برابر موقعیت‌های استرس‌زا هستند، کاستا و مک کری (2017).

در ادامه به برخی پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه اشاره می‌گردد:

در حوزۀ مربوط به رفتار سرمایه‌گذاران، مطالعات متعددی به بررسی عوامل مؤثر بر رفتار ریسک‌پذیری آن‌ها پرداخته‌اند. به‌عنوان نمونه، ایزیدور و آرون (2022) با استفاده از مدل پنج‌عاملی شخصیت، به تأثیر شخصیت سرمایه‌گذاران بر تصمیم‌گیری‌های مالی در بازار سهام پرداخته و به نتایجی در خصوص ارتباط روش‌های تصمیم‌گیری و خصوصیات فردی رسیده‌اند. در همین راستا، بروکس و ویلیامز (2021) تأثیر ویژگی‌های شخصیتی بر فرایند تصمیم‌گیری را بررسی کرده‌ و به این نتیجه دست‌یافته‌اند که خصوصیت تسلط بر خویشتن، ارتباط معناداری با درجۀ ریسک‌پذیری افراد دارد و همچنین ویژگی گشودگی به تجربیات جدید بر فرایند تصمیم‌گیری آنان تأثیرگذار است. همچنین، حمرانی و دیمن (2024) به بررسی تأثیر عوامل روانی بر تحمل ریسک و رفتار ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران پرداختند که این یافته‌ها می‌تواند در طراحی راهبرد‌های سرمایه‌گذاری و درک بهتر از رفتار سرمایه‌گذاران مؤثر باشد. در سال 2021، مناف در پژوهشی جامع به بررسی تأثیر سواد مالی، تجربۀ مالی و هوش معنوی بر رفتار برنامه‌ریزی‌شده سرمایه‌گذاری پرداخت. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که هر سه عامل به‌طور جزئی و هم‌زمان بر روی رفتار سرمایه‌گذاری تأثیر مثبت و معناداری دارند.

ادبیات موجود در امور مالی رفتاری نشان می‌دهد که فرایند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران تحت‌تأثیر ترکیبی پیچیده از ویژگی‌های شخصی و جمعیت‌شناختی قرار دارد. به‌ویژه، ویژگی‌های شخصیتی و احساسات، نقش اساسی در نحوۀ انتخاب و ارزیابی سرمایه‌گذاری‌ها ایفا می‌کنند بیکر و همکاران (2021). از سوی دیگر، عوامل جمعیت‌شناختی مانند جنسیت، سن و سطح تحصیلات نیز بر تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران مؤثر می‌باشد ادل و همکاران (2022). باوجود این، در تحلیل‌های صورت گرفته، ویژگی‌های شخصیتی به‌عنوان مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر رفتار سرمایه‌گذاران شناخته‌شده‌اند. به‌طور خاص، پژوهش دوراند و همکاران (2019) بیان می‌کند که شخصیت فرد نه‌تنها بر فرایند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاری تأثیر دارد، بلکه می‌تواند باعث شکل‌گیری الگوهای رفتاری مختلف در راستای مدیریت ریسک و ساماندهی سبد سرمایه‌گذاری گردد. صمدی و ابوذر(1403) در پژوهشی که به بررسی نقش ادراک ریسک در تأثیر عوامل مالی رفتاری بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری پرداختند و به این نتیجه رسیدند که عوامل مالی رفتاری می‌توانند ادراک ریسک و تغییرات تصمیم‌های سرمایه‌گذاری را به‌طور معنی‌دار تبیین نمایند. همچنین، لعل‌بار و همکاران(1402) در مطالعه‌ای دربارۀ ویژگی‌های روان‌شناختی و تأثیر آن‌ها بر رابطۀ بین شخصیت سرمایه‌گذار و عملکرد سرمایه‌گذاری، نشان دادند که صفات شخصیتی بر عملکرد ادراکی سرمایه‌گذاری تأثیرگذارند و شخصیت سرمایه‌گذاران تأثیر معناداری بر تحمل ریسک مالی آن‌ها دارد.

روشنگرزاده و همکاران (1402) در پژوهش خود به تأثیر سواد مالی بر سوگیری‌های رفتاری فرااعتمادی و رفتار جمعی و تحلیل اثر آن‌ها بر عملکرد سرمایه‌گذاران در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته‌اند. یافته‌ها و نتایج این پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که سواد مالی تأثیر معنادار و مثبتی بر رفتار فرااعتمادی و عملکرد سرمایه‌گذاران دارد، درحالی‌که تأثیر این متغیر بر رفتار جمعی منفی و معنادار می‌باشد. نظری‌پور و زکی‌زاده (1401) در پژوهش خود به بررسی تأثیر ویژگی‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران بر موفقیت آنان در بازار سرمایه پرداخته‌اند. این پژوهش ضمن بررسی اثر تعدیلی شخصیت بر رابطۀ میان استفاده از خدمات مشاورۀ مالی و رفتار معاملاتی سرمایه‌گذاران، از مدل رگرسیونی برای تحلیل داده‌ها استفاده کرده است. نتایج این مدل نشان داد که علاوه بر مشاورۀ مالی به‌عنوان متغیر مستقل، عوامل دیگری نظیر جنسیت، وضعیت تأهل، درآمد ماهیانه، تجربۀ فعالیت در بورس، ریسک‌گریزی و سواد مالی تأثیرگذار بر رفتار معاملاتی سرمایه‌گذاران هستند و سن و تحصیلات نتوانستند تأثیر معناداری بر رفتار سرمایه‌گذاران داشته باشند. همچنین، ویژگی‌های تجربه‌پذیری، وظیفه‌شناسی و توافق‌پذیری به تقویت رابطۀ بین مشاورۀ مالی و رفتار معاملاتی کمک می‌کنند، درحالی‌که شخصیت روان‌رنجوری به تضعیف این رابطه می‌انجامد و برون‌گرایی تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر این رابطه نداشت. میربزرگی و همکاران (1401) در پژوهشی جامع به بررسی تأثیر عوامل مختلف ازجمله ویژگی‌های شخصیتی، فرهنگ، دین و ایدئولوژی و احساسات بر رفتار سرمایه‌گذاران در فرایند تصمیم‌گیری پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که چهار بعد از زیرعامل‌های شخصیت تأثیر مثبت و معناداری بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران دارند و رابطۀ قوی میان شخصیت و ریسک‌پذیری آنان را تأیید می‌کنند. از سوی دیگر، نايب‌محسني و همکاران (۱۴۰0) در پژوهشی دیگر به بررسی ویژگی‌های اثرگذار بر رفتار سرمایه‌گذاران پرداختند و نتیجه گرفتند که چهار بعد از ویژگی‌های شخصیتی می‌تواند تأثیر مثبت و معناداری بر ریسک‌پذیری آن‌ها داشته باشد.

قیصری و همکاران (1400) در مقاله‌ای با عنوان بررسی نقش دانش مالی سرمایه‌گذاران بر رفتار مالی در بازار سرمایۀ ایران، مدلی برای توصیف تأثیر دانش مالی بر تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاران حقیقی طراحی کرده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که این مدل می‌تواند رفتار مالی آن‌ها را پیش‌بینی کند. همچنین، نظری‌پور و همکاران (1399) در تحلیل رفتار سرمایه‌گذاران در بازار بورس تهران، از مدل پنج تیپ شخصیتی استفاده کرده و ارتباط معناداری بین ویژگی‌های شخصیتی و رفتار سرمایه‌گذاران را شناسایی کرده‌اند. ابراهیمی سرو علیا و صابونچی (1398) نیز با بررسی تأثیر عوامل جمعیت‌شناختی نظیر جنسیت، سن و وضعیت تأهل بر تحمل ریسک و رفتار ریسک‌پذیری، دریافتند که مردان عموماً تحمل ریسک بیشتری دارند و عوامل مذکور تأثیرات معناداری بر رفتار سرمایه‌گذاران دارند، درحالی‌که وضعیت تأهل تأثیر خاصی نداشته است.

اختر و داس (2020) در پژوهشی تحت عنوان "ویژگی‌های شخصیتی و رفتار ریسک سرمایه‌گذار: نقش تعدیل‌کنندۀ سواد مالی"، به تحلیل رابطۀ میان ویژگی‌های شخصیتی و رفتار ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران و معامله‌کنندگان در بازار سهام پرداخته‌اند. این مطالعه همچنین به بررسی ارتباط میان سواد مالی، ویژگی‌های شخصیتی و رفتار ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران می‌پردازد. به‌علاوه گرومان (2018) در پژوهشی به بررسی سواد مالی و رفتار مالی افراد طبقۀ متوسط در آسیا پرداخته و به نتایج قابل‌توجهی در این زمینه دست‌یافته است. این مطالعه نشان می‌دهد که افزایش سواد مالی می‌تواند تأثیرات مثبت و ملموسی بر تصمیم‌گیری‌های مالی افراد داشته باشد. به‌علاوه، پژوهش ژو و همکاران (2017) که در چین انجام‌ شده است، به تحلیل اثر شرایط اقتصادی بر رفتار مالی شخصی پرداخته و عواملی چون سن، اندازۀ خانواده و جنسیت را مدنظر قرار داده است. یافته‌های پژوهش مونا و انیس (2017) نیز حاکی از آن است که افراد باسواد مالی اندک، تمایل کمتری به سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه‌ دارند و سواد مالی تحت‌تأثیر عواملی مانند سن، تحصیلات و درآمد سالانه قرار می‌گیرد.

براساس مطالب مطرح‌شده، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که شخصیت سرمایه‌گذاران به همراه سواد مالی و عوامل جمعیت‌شناختی تأثیر قابل‌توجهی بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران دارند. بااین‌حال، تعداد بسیار کمی از پژوهش‌ها به بررسی هم‌زمان این سه عامل در زمینۀ سرمایه‌گذاری پرداخته‌اند. ازاین‌رو، تأکید بر اهمیت شخصیت و سواد مالی به‌عنوان عوامل کلیدی در ریسک‌پذیری و نقش آن‌ها در مدیریت ریسک و بهبود تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران، ضرورت انجام پژوهش بیشتر را نمایان می‌سازد. این پژوهش به بررسی این متغیرها در بین سرمایه‌گذاران پرداخته است تا شکاف‌های تحقیقاتی موجود را پرکرده و به شناخت بهتر این روابط کمک کند.

براساس تحلیل پیشینۀ پژوهش و بیان مسئله و ضرورت‌های آن مدل مفهومی این پژوهش در شکل(1) به‌منظور تبیین ارتباطات و تعاملات میان متغیرها و بررسی همبستگی‌های موردنظر طراحی گردیده است.

شکل(1). مدل مفهومی پژوهش

فرضیه‌های پژوهش

فرضیۀ اول: مدل پنج‌عاملي شخصيت (گشودگی به تجربیات، مسئولیت‌پذیری، برون‌گرایی، انطباق‌پذیری، روان‌رنجوری) بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی بورس اوراق بهادر تهران تأثیر معنادار دارد.

فرضیۀ دوم: سواد مالی بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی بورس اوراق بهادر تهران تأثیر معنادار دارد.

فرضیۀ سوم: ویژگی‌های جمعيت‌شناختي سرمایه‌گذاران (سن، جنسيت تحصيلات، درآمد شغل، تجربۀ فعاليت در بورس) بر میزان ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی در بورس اوراق بهادر تهران تأثیر معنادار دارد.

روش‌شناسی پژوهش

این پژوهش، ازنظر هدف، از نوع تحقیقات کاربردی است. همچنین برحسب نحوۀ گردآوری داده‌ها، به دلیل اینکه به توصیف وضعیت موجود با استفاده از پرسش‌نامه می‌پردازد، توصیفی و از شاخۀ پیمایشی می‌باشد. ازآنجایی‌که داده‌های موردنظر در یک مقطع از زمان جمع‌آوری ‌شده‌اند، این پژوهش از میان تحقیقات پیمایشی به شیوۀ مقطعی انجام گردیده است. جامعۀ آماری این پژوهش سرمایه‌گذاران حقیقی در بورس اوراق بهادر تهران می‌باشند.

ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامه‌ای محقق‌ساخته است که شامل سؤالاتی در مورد آزمون شخصیت، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و سواد مالی شرکت‌کنندگان می‌باشد و نمونۀ آماری شامل 280 نفر از سرمایه‌گذاران فعال در بازار سرمايه می‌باشد که پرسش‌نامۀ برخط را تکمیل نموده‌اند.

در این مطالعه برای متغیر شخصیت از پرسش‌نامۀ خلاصه‌شده که کاستا و مک‌کری (2003) طراحی‌ کرده‌اند، استفاده ‌شده است. سؤالات مطرح‌شده برای سنجش هر یک از این ابعاد بارها در ادبیات مدیریت و روان‌شناسی به‌کاررفته و به‌عنوان‌مثال می‌توان به پژوهش‌های لاین (2021) و بروس و ویلیامز (2021) اشاره کرد. به‌منظور سنجش ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران از پرسش‌نامۀ پنج‌گزینه‌ای ساهی و کالرا (2013) و پرسش‌نامۀ دیاکون و انیو (2001) استفاده ‌شده است. همچنین برای اندازه‌گیری سواد مالی از پرسش‌نامۀ معتبر اندرسون و همکاران (2017) که حاوی پنج سؤال برای سنجش دانش مالی است، استفاده گردیده است که شامل مؤلفه‌های کلیدی ازجمله مفهوم ارزش زمانی پول، تورم، نرخ بهرۀ ساده و مرکب و بازده است.

حجم نمونه: به‌طورکلی در مدل‌هایی که با استفاده از تکنيک معادلات ساختاری بررسی می‌شوند، انتخاب حجم نمونه بیشتر از 200 کفایت می‌کند. همچنين حجم نمونه در روش‌شناسی مدل‌یابی معادلات ساختاری می‌تواند بين 5 و 15 برابر تعداد متغيرهای اندازه‌گیری‌شده، تعيين شود (حبیبی و کلاهی،1401)؛ یعنی در پژوهش حاضر با توجه به تعداد 26 متغیر پرسش‌نامه حداقل به 130 نمونه و حداکثر به 390 نمونۀ آماری نیاز می‌باشد که براي اين منظـور پرسش‌نامه‌ها عمدتاً به‌صورت برخط بين فعالان بازار سرمايه توزيع شد و با پیگیری لازم تعداد 280 پرسش‌نامه دریافت شده است.

در این پژوهش، جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از دو روش اصلی مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی صورت پذیرفته است. مطالعات کتابخانه‌ای شامل بررسی منابع داخلی و خارجی، جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی و مرور پیشینۀ پژوهش بوده که هدف از آن دستیابی به مبانی نظری و بهره‌مندی از تجارب پیشین محققان است. در ادامه، برای گردآوری داده‌های میدانی، از ابزار پرسش‌نامه بهره‌گیری شده است. در عرصۀ آمار استنباطی، پژوهشگر با فرایند نمونه‌گیری و انتخاب گروهی کوچک که نمایندۀ جامعۀ آماری است، مواجه می‌شود. هدف اصلی از این روش، تعمیم‌یافته‌های حاصل از مطالعه نمونه به‌کل جامعۀ آماری است که مستلزم آزمون فرضیه‌های دقیق و علمی می‌باشد. محققان با استفاده از ابزارهای آماری متعدد، ازجمله مدل‌سازی معادلات ساختاری، قادر به استخراج استنتاجات معتبر و قابل‌اتکا از داده‌های نمونۀ منتخب هستند و از این طریق می‌توانند با اطمینان بیشتری دربارۀ ویژگی‌های کل جامعه اظهارنظر کنند.

تحلیل آماری یکی از فرایندهای مهم در پژوهش‌های علمی است. در این راستا، از نرم‌افزار Smart PLS4 استفاده‌ شده است. نرم‌افزار Smart PLS4 یکی از نرم‌افزارهای مبتنی بر واریانس در مدل‌سازی معادلات ساختاری است که برخلاف رویکرد مبتنی بر کوواریانس، بر پیش‌بینی و توضیح واریانس متغیرهای وابسته تمرکز دارد. این نرم‌افزار به دلیل قابلیت‌های منحصربه‌فرد خود، ازجمله امکان مدل‌سازی متغیرهای پنهان با تعداد شاخص‌های کم، عدم نیاز به فرضیات نرمال بودن توزیع داده‌ها و قابلیت استفاده برای نمونه‌های کوچک، در میان پژوهشگران بسیار محبوب و کاربردی است (هیر و همکاران،2013).

یافته‌های پژوهش

در اين بخش ابتدا به ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخ‌دهندگان پرسش‌نامه اشاره می‌گردد.

جدول(1). یافته‌های توصیفی جمعيت‌شناختي

متغیر

گزینه

درصد

متغیر

گزینه

درصد

سن

کمتر از 30 سال

43/16

درآمد ماهیانه

31 تا 45 میلیون تومان

71/30

31 تا 40 سال

36/20

بیش از 45 میلیون تومان

93/28

41 تا 50 سال

5/37

شغل

کارمند دولت

43/6

بیشتر از 50 سال

71/25

کارمند بخش خصوصی

5/32

جنسیت

زن

5/27

بازنشسته

57/23

مرد

5/72

آزاد

تحصیلات

کاردانی و کمتر

21/13

جویای کار

86/7

کارشناسی

79/41

سایر

64/4

کارشناسی‌ارشد

79/31

تجربۀ فعاليت در بورس

کمتر از 5 سال

14/17

دکتری

21/13

5 تا 10 سال

14/27

درآمد ماهیانه

کمتر از 15 میلیون تومان

11 تا 15 سال

64/39

15 تا 30 میلیون تومان

36/20

بیش از 15 سال

07/16

براساس نتایج حاصل از جدول(1)، بیشتر پاسخ‌دهندگان در ردۀ سنی 41 تا 50 سال قرار دارند که این گروه 5/37 درصد از کل پاسخ‌دهندگان را تشکیل می‌دهد. از نظر جنسیت، 5/72 درصد پاسخ‌دهندگان مرد و 5/27 درصد زن بودند. همچنین، بیشترین میزان تحصیلات در میان پاسخ‌دهندگان به مدرک کارشناسی مربوط می‌شود که 79/41 درصد از افراد دارای این مدرک هستند. در خصوص درآمد ماهانه، 71/30 درصد پاسخ‌دهندگان درآمدی در بازۀ 31 تا 45 میلیون تومان را گزارش کردند. بیشتر پاسخ‌دهندگان نیز به عنوان کارمند در بخش خصوصی مشغول به فعالیت هستند که این دسته 50/32 درصد از کل را شامل می‌شود. در نهایت، بررسی تجربۀ فعالیت در بازار سرمایه نشان می‌دهد که 64/39 درصد پاسخ‌دهندگان دارای تجربه‌ای بین 11 تا 15 سال هستند.

در جدول(2) یافته‌های توصیفی متغیرهای پژوهش شامل ریسک‌پذیری، ابعاد شخصیت و سواد مالی قابل‌مشاهده می‌باشد.

جدول(2). یافته‌های توصیفی متغیرهای پژوهش

متغیر	شاخص‌های پرسش‌نامه	میانگین	میانه	کمترین مقدار	بیشترین مقدار	انحراف معیار	کشیدگی	چولگی	تعداد مشاهدات	معیار کرامر و فون میزس	مقدار معناداری
ریسک‌پذیری	Q7-11	493/3	000/3	1	5	922/0	471/0-	089/0-	280	488/2	000/0
برون‌گرایی	Q20-25	232/3	000/3	1	5	989/0	400/0-	101/0-	280	194/2	000/0
انطباق‌پذیری	Q21-26	982/2	000/3	1	5	935/0	574/0-	201/0-	280	386/2	000/0
گشودگی به تجربیات	Q22-27	221/3	000/3	1	5	887/0	811/0-	172/0-	280	836/2	000/0
روان‌رنجوری	Q23-28	064/3	000/3	1	5	916/0	264/0-	100/0-	280	601/2	000/0
مسئولیت‌پذیری	Q24-29	854/2	000/3	1	5	037/1	841/0-	283/0-	280	092/2	000/0
سواد مالی	Q38-42	407/2	000/2	1	4	045/1	229/1-	201/0	280	128/2	000/0

مدل‌سازی معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزئی یکی از روش‌های نوین و کاربردی در پژوهش علمی می‌باشد که در آن تحلیل مدل‌ها به دو مرحلۀ اصلی تقسیم می‌شود: بررسی برازش مدل و آزمودن فرضیه‌های پژوهش. در مرحلۀ اول، نتایج مربوط به برازش مدل بیان می‌شود که شامل ارزیابی کیفیت اندازه‌گیری و همگنی گویه‌ها است. در مرحلۀ دوم، نتایج معادلات ساختاری جهت آزمون فرضیه‌های پژوهش ارائه می‌گردد. در این فرایند، مدل شامل دو بخش بیرونی و درونی می‌باشد. مدل بیرونی به ارزیابی پایایی و روایی سازه و کیفیت‌سنجی متغیرهای مکنون می‌پردازد. سپس، مدل درونی برای بررسی ارتباط علّی بین متغیرهای مکنون به کار گرفته می‌شود. نهایتاً، کیفیت کلی مدل که ترکیبی از این دو بخش است، موردارزیابی قرار می‌گیرد (هیر و همکاران، 2021).

در پژوهش حاضر، محور اصلی تحلیل، بررسی تأثیر متغیرهای مستقل شامل شخصیت، دانش مالی، سن، جنسیت، تحصیلات، درآمد، شغل و تجربه فعالیت در بورس بر روی متغیر وابسته‌ای با عنوان ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران در بورس می‌باشد. شکل(2) وضعیت معادلات ساختاری را در حالتی‌ که ضرایب استاندارد تخمین زده ‌شده‌اند، نمایش می‌دهد. این مدل به تفکیک شامل پنج بُعد برای ویژگی‌های شخصیتی، پنج بُعد مرتبط با دانش مالی و پنج بُعد از متغیر وابسته ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران در بورس است که به‌عنوان هدف اصلی این تحلیل‌ها در نظر گرفته ‌شده است.

$C:\Users\mountain\Desktop\مقاله 32 خور\pls3\ش2.png$

شكل(2). مدل بیرونی انعكاسی در حالت تخمین ضرایب استاندارد

تجزیه‌وتحلیل ساختار پرسش‌نامه و شناسایی عوامل سازندۀ آن نیازمند استفاده از بارهای عاملی¹⁰ است. بارهای عاملی میزان واریانس شاخص‌ها را که توسط متغیر پنهان مربوط تبیین می‌شود، نشان می‌دهد. نتایج ارائه‌شده در جدول(3) نشان می‌دهد که بارهای عاملی مدل، همگی بزرگ‌تر از 7/0 هستند که این نشان‌دهندۀ سطح معناداری کمتر از 05/0 است و به ما این اطمینان را می‌دهد که شاخص‌های موردنظر از قابلیت فراوانی در اندازه‌گیری مؤلفه‌های مربوط برخوردارند (هیر و همکاران،2021).

جدول(3). بارهای عاملی مدل

مؤلفه	بارهای عاملی	مؤلفه	بارهای عاملی	مؤلفه	بارهای عاملی
Q7 <- ریسک‌پذیری	711/0	Q22 <- گشودگی به تجربیات	985/0	Q29 <- مسئولیت‌پذیری	981/0
Q8 <- ریسک‌پذیری	891/0	Q23 <- روان‌رنجوری	960/0	Q38 <- سواد مالی	890/0
Q9 <- ریسک‌پذیری	737/0	Q24 <- مسئولیت‌پذیری	998/0	Q39 <- سواد مالی	778/0
Q10 <- ریسک‌پذیری	837/0	Q25 <- برون‌گرایی	996/0	Q40 <- سواد مالی	703/0
Q11 <- ریسک‌پذیری	847/0	Q26 <- انطباق‌پذیری	998/0	Q41 <- سواد مالی	883/0
Q20 <- برون‌گرایی	995/0	Q27 <- گشودگی به تجربیات	970/0	Q42 <- سواد مالی	926/0
Q21 <- انطباق‌پذیری	997/0	Q28 <- روان‌رنجوری	957/0	Q1 <- سن	000/1
Q2 <- جنسیت	000/1	Q3 <- تحصیلات	000/1	Q4 <- درآمد	000/1
Q5 <- نوع شغل	000/1	Q6 <- تجربه	000/1

بررسی پایایی و روایی مدل اندازه‌گیری¹¹

در مرحلۀ ارزیابی مدل اندازه‌گیری، پژوهشگر به بررسی روایی و پایایی مدل اقدام می‌کند. برای سنجش پایایی، شاخص‌های پایایی ترکیبی¹² (CR) و آلفای کرونباخ به کار می‌روند. آستانۀ ضریب پایایی 7/0 در نظر گرفته ‌شده است و ملاک پایایی ترکیبی (CR) نیز باید بیش از 7/0 باشد (هیر و همکاران، 2017). نتایج ارائه‌شده در جدول(4) نشان می‌دهند که مقادیر آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی برای تمامی متغیرها از 7/0 فراتر است که تأییدی بر قابلیت اعتماد ابزار اندازه‌گیری محسوب می‌شود.

جدول(4). نتایج پایایی و روایی مدل

متغیر	آلفای کرونباخ	(rho_a)	پایایی ترکیبی	(AVE)
انطباق‌پذیری	995/0	997/0	997/0	995/0
برون‌گرایی	991/0	993/0	995/0	991/0
روان‌رنجوری	912/0	913/0	958/0	919/0
ریسک‌پذیری	865/0	880/0	903/0	652/0
سواد مالی	895/0	932/0	922/0	706/0
مسئولیت‌پذیری	982/0	851/0	989/0	979/0
گشودگی به تجربیات	955/0	731/0	977/0	956/0

همچنين براي سنجش روايي ابزار اندازه‌گیری از دو شاخص روايي همگرا و روايي واگرا استفاده‌ شده است، روايي واگرا به تفاوت و تمایز بین گویه‌های یک عامل و گویه‌های عوامل دیگر اشاره دارد. به‌بیان‌دیگر، در یک مدل اندازه‌گیری، تعامل بیشتر بین شاخص‌های یک سازه با یکدیگر باید نسبت به تعامل با شاخص‌های سازه‌های دیگر وجود داشته باشد تا روايي واگرا به نحو قابل‌قبولی تأمین شود. لذا، بررسی این دو نوع روايي در طراحی و ارزیابی پرسش‌نامه‌ها از اهمیت فراوانی برخوردار است.

روایی همگرا¹³

روایی همگرایی بررسی می‌کند که آیا متغیرهایی که باید یک سازه را اندازه‌گیری کنند، واقعاً به هم نزدیک هستند. میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) یکی از شاخص‌های مهم در بررسی روایی همگرا است. این شاخص میزان همبستگی میان مجموعه‌ای از گویه‌های مشاهده‌شده یک سازه را نشان می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر، نشان‌دهندۀ درصدی از واریانس است که توسط گویه ها شرح داده می‌شود. براساس دیدگاه فورنل و لارکر¹⁴ (1981)، این شاخص باید بیشتر از 5/0 باشد تا روایی همگرا تأیید شود. در پژوهش حاضر، مقدار AVE برای تمامی سازه‌های مدل بیشتر از 5/0 بوده (جدول 3) که گویای تأیید روایی همگرا است. همچنین بررسی شاخص rho_a (توصیه‌شدۀ هنسلر و همکاران) نشان داد که این شاخص برای تمامی متغیرها بیشتر از 6/0 است که مؤید پایایی ابزار اندازه‌گیری می‌باشد (هنسلر و همکاران،2014).

در مدل‌های معادلات ساختاری، همبستگی یکی از انواع روابط میان متغیرهای پنهان است که به‌صورت یک رابطۀ دوسویه و بدون جهت تعریف می‌شود و از طریق تحلیل همبستگی قابل‌ارزیابی است. جدول(5) نمایانگر ضرایب همبستگی میان متغیرهای پنهان بوده و همچنین مقدار ریشۀ دوم میانگین واریانس تبیین‌شده (AVE) برای هر متغیر در قطر اصلی را ارائه می‌دهد. به‌عنوان یک قاعدۀ کلی، هر چه ضریب همبستگی بزرگ‌تر باشد، رابطۀ بین دو متغیر قوی‌تر است. این جدول همچنین به بررسی روایی واگرا می‌پردازد که بر پایۀ این اصل استوار است که واریانس هر متغیر مکنون برای شاخص‌های مربوط به خود، باید بیشتر از واریانس آن متغیر با سایر متغیرها باشد. برای تأیید روایی واگرا، مقدار ریشۀ دوم AVE هر متغیر باید از مقادیر همبستگی آن متغیر با سایر متغیرها بیشتر باشد. نتایج ارائه‌شده در جدول نشان می‌دهد که این شرط برای تمامی متغیرها برقرار است (هیر و همکاران، 2017).

جدول(5). نتایج روایی واگرا

	انطباق‌پذیری	برون‌گرایی	روان‌رنجوری	ریسک‌پذیری	سواد مالی	مسئولیت‌پذیری	گشودگی به تجربیات
انطباق‌پذیری	997/0
برون‌گرایی	357/0	995/0
روان‌رنجوری	077/0-	415/0-	959/0
ریسک‌پذیری	333/0	304/0	209/0-	808/0
سواد مالی	331/0	073/0	076/0-	674/0	840/0
مسئولیت‌پذیری	003/0-	110/0	343/0-	031/0	226/0	989/0
گشودگی به تجربیات	196/0	211/0	115/0-	284/0	117/0	042/0	978/0

نسبت¹⁵HTMT یک معیار مهم برای ارزیابی روایی معادلات ساختاری است که برای نخستین بار هنسلر و همکاران در سال ۲۰۱۵ مطرح کردند. این معیار به محققان کمک می‌کند تا توانایی تمایز میان سازه‌های مختلف را بررسی کنند و از بروز همپوشانی مفهومی بین متغیرها جلوگیری نمایند. برخلاف معیارهای سنتی مانند همبستگی، HTMT به تحلیل همبستگی‌های میان گروهی و درون‌گروهی متغیرها می‌پردازد که باعث افزایش دقت در شناسایی و تأیید اعتبار سازه‌ها می‌شود. به‌کارگیری این شاخص می‌تواند به ارتقای کیفیت مدل‌های اندازه‌گیری و افزایش اعتبار نتایج پژوهش‌های علمی منجر گردد. براساس استانداردهای موجود، اگر مقادیر این معیار کمتر از 9/0 باشد، روایی واگرا قابل‌قبول محسوب می‌گردد و طبق جدول(6)، تمامی مقادیر مدل زیر 9/0 در این تحلیل قرار می‌گیرند.

جدول(6). مقادیر HTMT مدل

مؤلفه	HTMT	مؤلفه	HTMT
برون‌گرایی <-> انطباق‌پذیری	359/0	ریسک‌پذیری <-> روان‌رنجوری	228/0
روان‌رنجوری <-> انطباق‌پذیری	081/0	سواد مالی <-> انطباق‌پذیری	322/0
روان‌رنجوری <-> برون‌گرایی	437/0	سواد مالی <-> برون‌گرایی	146/0
ریسک‌پذیری <-> انطباق‌پذیری	354/0	گشودگی به تجربیات <-> مسئولیت‌پذیری	043/0
ریسک‌پذیری <-> برون‌گرایی	321/0	مسئولیت‌پذیری <-> انطباق‌پذیری	032/0
سواد مالی <-> روان رنجوری	142/0	مسئولیت‌پذیری <-> برون‌گرایی	097/0
سواد مالی <-> ریسک‌پذیری	729/0	مسئولیت‌پذیری <-> سواد مالی	269/0
مسئولیت‌پذیری <-> روان‌رنجوری	370/0	گشودگی به تجربیات <-> سواد مالی	175/0
مسئولیت‌پذیری <-> ریسک‌پذیری	076/0	گشودگی به تجربیات <-> روان‌رنجوری	121/0
گشودگی به تجربیات <-> انطباق‌پذیری	195/0	گشودگی به تجربیات <-> ریسک‌پذیری	297/0
گشودگی به تجربیات <-> برون‌گرایی	211/0

شاخص‌های برازش کلی

کیفیت مدل ساختاری یکی از جنبه‌های مهم در تحلیل داده‌های آماری تلقی می‌شود. ضریب تعیین (R²) به‌عنوان یک معیار اساسی برای ارزیابی این کیفیت به کار می‌رود و نشان‌دهندۀ میزان واریانس متغیر درون‌زا است که توسط متغیرهای برون‌زا توضیح داده می‌شود. در این پژوهش، ضریب تعیین برای متغیر ریسک‌پذیری معادل 698/0 به‌دست ‌آمده است. بدین ترتیب، متغیرهای مستقل شامل شخصیت، سواد مالی و عوامل جمعیت‌شناختی به‌طور جمعی 8/69 درصد از واریانس متغیر ریسک‌پذیری را توضیح می‌دهند. این یافته‌ها تأکید بر این دارد که متغیرهای معرفی‌شده از قابلیت کافی برای تبیین رفتار متغیر ریسک‌پذیری برخوردارند و دقت زیاد پیش‌بینی این رفتار در قالب یک مدل ساختاری، از دستاوردهای این پژوهش به شمار می‌رود.

در نرم‌افزار Smart PLS 4، ابزارهای مختلفی به‌منظور ارزیابی و تحلیل مدل‌های معادلات ساختاری در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد که هر یک از آن‌ها به بهبود دقت و اعتبار نتایج نهایی کمک می‌کنند. به‌طور ویژه، شاخص¹⁶SRMR (ریشۀ میانگین مربعات باقیماندۀ استانداردشده) به‌عنوان یکی از معیارهای کلیدی در ارزیابی تناسب مدل مطرح است و مقادیر آن نمایانگر انحرافات باقی‌مانده میان مقادیر پیش‌بینی‌شده و مشاهده‌شده است. به‌عنوان یک قاعدۀ کلی، مقادیر نزدیک به صفر نشان‌دهندۀ کیفیت فراوان مدل می‌باشد. در این پژوهش، برای ارزیابی برازش مدل تحلیل عاملی تأییدی، از این شاخص استفاده‌ شده است. با توجه به حد مجاز 1/0 که توسط هنسلر و همکاران، (2014) تعیین‌شده، مقدار به‌دست‌آمده برای این شاخص برابر 087/0 است که کمتر از حد مجاز محسوب می‌شود جدول(7). این نتیجه گواهی بر برازش مناسب مدل و همسویی مطلوب داده‌ها با ساختار عاملی و مبانی نظری پژوهش دارد. به‌عبارت‌دیگر، این یافته‌ها نشان‌دهندۀ این است که سؤالات پژوهش به‌خوبی با سازه‌های نظری مرتبط بوده و مدل مفهومی ارائه‌شده از روایی و پایایی قابل‌قبولی برخوردار است.

جدول(7). شاخص‌ برازش کلی مدل

شاخص	مدل اصلی	ملاک ارزیابی	تفسیر برازش
SRMR	087/0	کوچک‌تر از 1/0	مطلوب

معادلات ساختاری (پاسخ به فرضیه‌های پژوهش)

پس از اعتبارسنجی مدل اندازه‌گیری، مرحلۀ بعدی آزمون فرضیه‌های پژوهش می‌باشد. این آزمون‌ها به‌منظور ارزیابی صحت و جامعیت روابط مدنظر بین متغیرها انجام می‌گیرد. نتایج این آزمون‌ها در شکل(3) و جدول(8) به‌تفصیل ارائه ‌شده است.

$C:\Users\mountain\Desktop\مقاله 32 خور\pls3\بوت تی.png$

شكل(3). خروجی Smart PLS4 برای آزمون فرضیه‌ها

براساس نتایج به‌دست‌آمده از جدول(8)، فرضیه‌های اصلی پژوهش مبنی بر تأثیر سواد مالی بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران در بورس اوراق بهادار تهران تأیید می‌گردد. همچنین، در زمینۀ مدل پنج‌عاملی شخصیت، تأثیر ابعاد گشودگی به تجربیات و برون‌گرایی بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی در بورس معنادار است؛ درحالی‌که ابعاد انطباق‌پذیری، مسئولیت‌پذیری و روان‌رنجوری تأثیر معناداری بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران ندارند. از سوی دیگر، عوامل جمعیت‌شناختی نظیر جنسیت، تحصیلات و تجربۀ فعالیت در بورس، تأثیر معناداری بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران دارند، درحالی‌که سن، درآمد و شغل چنین تأثیری ندارند. با توجه به آمارۀ تی بیش از 96/1 و در سطح اطمینان 95 درصدی، می‌توان با قاطعیت بیشتری به اعتبار و قابل‌اعتماد بودن نتایج حاصل‌شده اشاره کرد. این یافته‌ها نه‌تنها تأییدکنندۀ تعدادی از فرضیه‌های پژوهش هستند، بلکه اهمیت این عوامل را در ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران در بورس به‌وضوح نشان می‌دهند.

جدول(8). نتایج آزمون فرضیه‌های پژوهش

فرضیه‌ها	ضریب مسیر	آمارۀ T	معناداری (P values)	نتیجه
انطباق‌پذیری -> ریسک‌پذیری	051/0-	893/0	372/0	رد
برون‌گرایی -> ریسک‌پذیری	144/0	885/2	004/0	تأیید
تجربه -> ریسک‌پذیری	207/0-	678/2	007/0	تأیید
تحصیلات -> ریسک‌پذیری	288/0	276/5	000/0	تأیید
جنسیت -> ریسک‌پذیری	436/0-	384/3	001/0	تأیید
درآمد -> ریسک‌پذیری	116/0-	058/1	290/0	رد
روان‌رنجوری -> ریسک‌پذیری	011/0	231/0	817/0	رد
سن -> ریسک‌پذیری	119/0	327/1	184/0	رد
سواد مالی -> ریسک‌پذیری	528/0	882/10	000/0	تأیید
مسئولیت‌پذیری -> ریسک‌پذیری	007/0-	129/0	897/0	رد
نوع شغل -> ریسک‌پذیری	002/0	043/0	966/0	رد
گشودگی به تجربیات -> ریسک‌پذیری	240/0	071/4	000/0	تأیید

بحث و نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر، مدل پنج‌عاملی شخصیت به‌عنوان یکی از الگوهای معتبر در شناخت شخصیت استفاده‌ شده که با تعریف ویژگی‌ها به‌صورت طیف، آن‌ها را به‌صورت صفر و يك در نظر نمی‌گیرد. این مدل به دلیل قابلیت‌هایش در توصیف دقیق‌تر ویژگی‌های شخصیتی افراد، می‌تواند به کاهش قضاوت‌های نادرست و دسته‌بندی‌های شتاب‌زده کمک کند. در تحلیل فرضیۀ اول پژوهش که مدل پنج‌عاملي شخصيت (گشودگی به تجربیات، مسئولیت‌پذیری، برون‌گرایی، انطباق‌پذیری، روان‌رنجوری) بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی بورس اوراق بهادر تهران تأثیر معنادار دارد. طبق یافته‌های پژوهش حاضر، ویژگی‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران براساس نظریۀ شخصیت پنج‌عاملی بزرگ تأثیر قابل‌توجهی بر ریسک‌پذیری آن‌ها دارد؛ يعني وقتی‌که شخصیت سرمایه‌گذار به سمت گشودگی به تجربیات تمایل دارد، به ‌احتمال‌ زیاد ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران افزایش می‌یابد. درتبیین این نتیجه می‌توان اظهار داشت که افرادی که در شاخص گشودگی به تجربیات نمرۀ بالایی دارند این ویژگی منجربه تقویت حس کنجکاوی، خلاقیت، تنوع‌طلبی و تمایل به تجربه چیزهای جدید در سرمایه‌گذاران می‌شود و از این طریق آن‌ها را به ریسک‌پذیری بیشتر تشویق می‌کند؛ بنابراین، افراد با این ویژگی‌ها معمولاً ریسک‌پذیر و علاقه‌مند به ماجراجویی در بازار سرمایه هستند. از سوی دیگر، افرادی که در این بعد نمرۀ کمی دارند، معمولاً محافظه‌کارتر بوده و تمایل به پیروی از قواعد و روال‌های مشخص دارند؛ به‌طوری‌که طبق نتایج به‌دست‌آمده، این افراد در بازار سرمایه ریسک‌گریز محسوب می‌شوند که این یافته با نتایج پژوهش جیانگ و همکاران (2024)، ایزیدور و آرون (2022)، عرفان‌نیا و همکاران (1403)، پوراسگندر و همکاران (1403)، میرزازاده و همکاران (1402) و نظری‌پور و زکی‌زاده (1401) هم‌راستا است.

طبق یافته‌های پژوهش حاضر، افرادی که در بعد برون‌گرایی نمرۀ بالایی دارند در بازار سرمایه نیز ریسک‌پذیرتر می‌باشند که براساس نظریۀ پنج‌عاملی شخصیت این افراد به تعاملات اجتماعی علاقه‌مندند و همچنین دارای اعتمادبه‌نفس فراوانی هستند و این باعث می‌شود تمایل بیشتری به ریسک‌پذیری در بازار سرمایه نشان ‌دهند و انتخاب‌های پرریسک برای آن‌ها جذاب‌تر می‌باشد. این نتایج با یافته‌های پیشین، نظیر یافته‌های رودریگر"رودریگز و همکاران (2024)، راجاسکار و همکاران (2023)، اختر و داس (2020)، میربزرگی و همکاران (1401) همخوانی دارد. افرادی که نمرات کمی در بعد برون‌گرایی کسب می‌کنند، به‌عنوان افراد درون‌گرا شناخته می‌شوند و از ریسک‌پذیری کمتری برخوردار بوده و از انتخاب‌های پرریسک اجتناب می‌کنند. با توجه به ابعاد شخصیتی دیگر، ازجمله مسئولیت‌پذیری که در آن افراد معمولاً منظم و صبور هستند، هیچ رابطۀ معناداری با ریسک‌پذیری در بازار سرمایه یافت نشد. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش با یافته‌های حمرانی و دیمن (2024)، ایزیدور و آرون (2022)، لعل‌بار و همکاران(1402) و میربزرگی و همکاران (1401) نیز همخوانی دارد. همچنین، بعد انطباق‌پذیری شخصیت که شامل ویژگی‌هایی نظیر مهربانی و همدلی است، نیز ارتباط معناداری با ریسک‌پذیری نداشت. درنهایت، بررسی بعد روان‌رنجوری که به احساساتی چون اضطراب و افسردگی مربوط می‌شود نیز نشان‌دهندۀ نبود رابطۀ معناداری با ریسک‌پذیری در بازار سرمایه بود زیرا افرادی که میزان شاخص روان‌رنجوری در آن‌ها فراوان است اغلب استرس زیادی را تجربه می‌کنند و در مورد موضوعات مختلف نگرانی فراوانی دارند و مضطرب و پریشان هستند. یافته‌ای که با بررسی‌های جیانگ و همکاران (2024)، ایزیدور و آرون (2022)، بروکس و ویلیامز (2021) و قیصری و همکاران (1400) نیز تأیید شده است و با نتایج پژوهش رودریگز و همکاران (2024) همخوانی ندارد.

در تحلیل فرضیۀ دوم پژوهش که سواد مالی بر ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی بورس اوراق بهادر تهران تأثیر معنادار دارد. طبق نتایج پژوهش حاضر این فرضیه تأیید می‌گردد و بین سواد مالی سرمایه‌گذاران و ریسک‌پذیری آن‌ها در بازار سرمایه رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد؛ زیرا سواد مالی به افراد این امکان را می‌دهد که با درک عمیق‌تری از ابزارهای مالی، روندهای بازار و تحلیل‌های اقتصادی، ریسک‌های مرتبط با سرمایه‌گذاری‌های خود را به‌خوبی شناسایی و ارزیابی کنند. این آگاهی نه‌تنها به افزایش توانمندی‌های مالی سرمایه‌گذاران کمک می‌کند بلکه به آنان این امکان را می‌دهد که تصمیم‌های بهتری در زمینه‌های مالی بگیرند. نتایج پژوهش حاضر همچنین با یافته‌های پژوهش‌های رحمان و میا (2024)، گرومان و همکاران (2018)، مناف (2021)، عین‌آبادی و همکاران (1401)، شنائی و همکاران (1402) و روشنگرزاده و همکاران (1402)، همخوانی دارد و بر اهمیت افزایش سواد مالی در جهت بهبود تصمیم‌گیری‌های اقتصادی تأکید می‌کند.

در تحلیل فرضیۀ سوم پژوهش که ویژگی‌های جمعيت‌شناختي سرمایه‌گذاران (سن، جنسيت تحصيلات، درآمد شغل، تجربۀ فعاليت در بورس) بر میزان ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران حقیقی در بورس اوراق بهادر تهران تأثیر معنادار دارد. طبق یافته‌های پژوهش انجام‌گرفته وجود رابطۀ معنادار بین جنسیت، تحصیلات، تجربه در بازار سرمایه و ریسک‌پذیری تأیید گردید، اما رابطۀ معناداری بین سن، شغل، درآمد و ریسک‌پذیری مشاهده نشد. پژوهش‌های ادل و همکاران (2022)، بروكس و ویلیامز (2021)، نایب‌محسنی و همکاران (1400)، ابراهیمی سروعلیا و صابونچی (1398)، صمدی و ابوذر(1403)، نظری‌پور و زکی‌زاده (1401)، هریک نشان‌دهندۀ این واقعیت هستند که افراد با ویژگی‌های مختلف در سرمایه‌گذاری رفتارهای متفاوتی از خود نشان می‌دهند. به‌طور خاص، افراد جوان‌تر و مردان به‌طور معمول گرایش بیشتری به ریسک‌پذیری دارند و از گزینه‌های سرمایه‌گذاری با ریسک بیشتر استقبال می‌کنند. در مقابل، افراد مسن‌تر و زنان بیشتر تمایل به انتخاب گزینه‌های با ریسک کم دارند. این نتایج با یافته‌های پژوهش‌ حاضر در زمینۀ جنسیت هماهنگی دارد، بااین‌حال در خصوص سن، رابطۀ مشخصی بین ریسک‌پذیری و سن سرمایه‌گذاران مشاهده نگردید. همچنین، این پژوهش نشان می‌دهد که افرادی که تحصیلات بیشتری دارند، معمولاً توانایی بیشتری در تحلیل اطلاعات مالی دارند و براساس شرایط خود، به سمت انتخاب‌های سرمایه‌گذاری با ریسک بیشتر میل پیدا می‌کنند که این مسئله در تطابق با یافته‌های، قیصری و همکاران (1400) و شنائی و همکاران (1402) است. علاوه براین، نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تجربۀ فعالیت در بورس به‌طور منفی و معنا‌دار با ریسک‌پذیری ارتباط دارد؛ به‌گونه‌ای که با افزایش تجربه، تمایل سرمایه‌گذاران به انتخاب گزینه‌های کم‌خطر بیشتر می‌شود. درنهایت، باید ذکر کرد که در زمینۀ نوع شغل و درآمد، هیچ رابطۀ‌ مشخصی با ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران مشاهده نگردید، درحالی‌که شنائی و همکاران (1402) در پژوهش خود به این رابطه اشاره ‌کرده‌اند.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که عوامل فردی همچون شخصیت، تجربۀ سرمایه‌گذاری در بورس، جنسیت، تحصیلات و دانش مالی به‌طور معناداری حدود 8/69 درصد از رفتار متغیر ریسک‌پذیری را پیش‌بینی می‌کنند. این نتیجه نشان‌دهندۀ این است که متغیرهای تعریف‌شده از قابلیت کافی برای تبیین رفتار متغیر ریسک‌پذیری برخوردار بوده و دقت زیاد پیش‌بینی این رفتار در قالب یک مدل ساختاری، از دستاورد این پژوهش محسوب می‌شود.

با توجه به طبیعت پرنوسان و پیچیدگی‌های ذاتی بازار سرمایه، پیشنهاد می‌شود که فعالان این بازار به‌منظور تصمیم‌گیری‌های مالی بهینه، به تحلیل دقیق شخصیت خویش و کنترل احساسات در راستای تصمیم‌گیری‌های مالی بپردازند؛ زیرا شناخت دقیق‌تر این ویژگی‌ها از سوی سرمایه‌گذاران، امکان فعالیت مؤثرتر و با آگاهی بیشتری را فراهم می‌کند. به‌ویژه برای آن دسته از سرمایه‌گذارانی که دچار رفتار تکانشگری هستند و کنترل کمتری بر احساسات و هیجانات خود دارند، پیشنهاد می‌شود که از سرمایه‌گذاری غیرمستقیم، نظیر انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری متنوع بازار، بهره‌مند شوند. علاوه بر این، سرمایه‌گذاران می‌توانند از خدمات شرکت‌های مشاورۀ سرمایه‌گذاری و سبدگردان‌های رسمی استفاده کنند. نتایج این مطالعه اهمیت ویژه‌ای برای کارگزاران، مشاوران مالی و سبدگردان‌ها دارد؛ زیرا آگاهی از شخصیت سرمایه‌گذاران به آن‌ها کمک می‌کند تا با توجه به ویژگی‌های خاص هر سرمایه‌گذار، خدمات مناسب‌تری را به مشتریان ارائه دهند. به‌منظور دستیابی به این هدف، می‌توانند برای شناسایی ویژگی‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران، علاوه بر استفاده از پرسش‌نامه‌های ریسک‌پذیری، از پرسش‌نامه‌های سنجش شخصیت نیز بهره‌برداری کنند و با توجه به ویژگی‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران و میزان ریسک‌پذیری آن‌ها، رویکردهای مشاوره‌ای خود را شخصی‌سازی کنند. از سوی دیگر، سیاست‌گذاران نیز می‌توانند با شناسایی تأثیر عوامل روان‌شناختی بر روند سرمایه‌گذاری، اقدام به طراحی و برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های عملی جهت آشنایی با این عوامل و کنترل احساسات و هیجانات و همچنین افزایش سواد مالی جامعه نمایند.

در راستای تحقیقات آتی، پیشنهاد می‌شود که تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به‌عنوان متغیرهای تعدیلی و مداخله‌گر در زمینه‌های مرتبط با موضوع موردبحث مدنظر قرار گیرد. همچنین با توجه به نوسانات بازار بورس در دوره‌های رشد و اصلاح و تأثیر آن‌ها بر احساسات و تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاران، انجام پژوهش‌های طولی جهت تحلیل آثار بلندمدت این متغیرها بر رفتار ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران لازم به نظر می‌رسد. بااین‌حال، باید به این نکته توجه داشت که تحقیق حاضر، همانند دیگر پژوهش‌ها، با محدودیت عدم تمایل برخی از سرمایه‌گذاران برای مشارکت در مطالعه مواجه بوده است. همچنین، استفاده از مطالعۀ پيمايشي براي پاسخ به مجموعه سؤال‌های مدنظر پژوهش حاضر ممکن است، به‌واسطۀ مقطعـي بـودن داده‌ها، جامعيت لازم را نداشته باشد؛ زیرا ممكن است پاسخ‌های سرمایه‌گذاران در شرايط مختلف بازار متفاوت باشد.