تحول نظام معنایی گفتمان انقلاب اسلامی: مورد مطالعاتی خرده‌گفتمان‌های دفاع مقدس و سازندگی

محورهای موضوعی : تاثیرات گفتمانی انقلاب اسلامی

فرهاد بابلی ¹ , حامد عامری گلستانی ^{2 *} , حامد نظری ³ , حامد محقق نیا ⁴

1 - گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.
2 - گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.
3 - گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
4 - استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

تاریخ دریافت : 1404/05/22 تاریخ پذیرش : 1404/07/11 تاریخ انتشار : 1404/07/16

کلید واژه: انقلاب اسلامی, دفاع مقدس, سازندگی, تحلیل گفتمان, ایدئولوژی,

چکیده مقاله :

تحولات گفتمانی جمهوری اسلامی ایران از بدو پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، به‌عنوان روندی پویا و متأثر از شرایط داخلی و خارجی قابل تحلیل است. در این میان، خرده‌گفتمان دفاع مقدس و خرده‌گفتمان سازندگی دو مقطع کلیدی در بازتعریف نظام معنایی انقلاب اسلامی محسوب می‌شوند. خرده‌گفتمان دفاع مقدس که همزمان با جنگ تحمیلی عراق علیه ایران شکل گرفت، با محوریت مفاهیمی چون ایثار، مقاومت و همبستگی ملی، نقش مهمی در تثبیت هویت سیاسی و مشروعیت نظام ایفا کرد. این گفتمان به تقویت روحیه انقلابی، بسیج عمومی و ارتقای انسجام اجتماعی کمک شایانی نمود. پس از پایان جنگ و در دوره بازسازی، خرده‌گفتمان سازندگی در پاسخ به نیازهای اقتصادی و ضرورت بازسازی کشور شکل گرفت و جایگزین خرده‌گفتمان دفاع مقدس شد. در این پژوهش، با رویکرد نظری گفتمان لاکلا و موف، تحولاتِ گفتمانی از این خرده‌گفتمان به خرده‌گفتمان سازندگی مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرد. اصلی‌ترین تحول در این گفتمان، به حاشیه رانده شدنِ اسلام سیاسی ایدئولوژیک و جایگزین شدن آن با دال مصلحت و بر اساسِ آن مرکزیت دال توسعه اقتصادی و تعدیلِ اقتصادی و زنجیره هم‌ارزی از دال‌های مربوط به آن بود که موجب شد تا نظام ارزشی و معناییِ جدیدی را در گفتمان کلان انقلاب اسلامی به وجود آورده و تحول گفتمانی را در جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های 1368 تا 1376 رقم بزند.

چکیده انگلیسی:

The discursive transformations within the Islamic Republic of Iran since the victory of the Islamic Revolution can be analyzed as a dynamic process influenced by both domestic and international conditions. Among these, the sub-discourses of the Sacred Defense and Reconstruction represent two pivotal phases in the redefinition of the semantic system of the Islamic Revolution. The Sacred Defense sub-discourse, which emerged concurrently with the imposed war by Iraq against Iran, centered on concepts such as sacrifice, resistance, and national solidarity, playing a crucial role in consolidating the political identity and legitimacy of the regime. This discourse significantly bolstered the revolutionary spirit, facilitated mass mobilization, and enhanced social cohesion. Following the war and during the reconstruction period, the Reconstruction sub-discourse arose in response to economic needs and the imperative of national rebuilding, eventually replacing the Sacred Defense sub-discourse. Drawing on the theoretical framework of Laclau and Mouffe’s discourse theory, this study examines and interprets the discursive shift from the Sacred Defense to the Reconstruction sub-discourse. The most significant transformation within this shift was the marginalization of ideological political Islam, replaced by the nodal signifier of expediency, which in turn centered on economic development and economic adjustment. This reconfiguration generated a chain of equivalences around these signifiers, thereby creating a new value and semantic system within the overarching discourse of the Islamic Revolution and driving the discursive transformation in the Islamic Republic between 1989 and 1997.

منابع و مأخذ:

آسابرگر، آرتور (1398)، تحلیمحمودل گفتمان کاربردی، ترجمة حسین پاینده، تهران: مروارید.
ازغندی، علیرضا (1381)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر قومس.
باقری دولت‌آبادی، علی و محسن شفیعی سیف‌آبادی (1395)، از هاشمی تا روحانی؛ بررسی سیاست خارجی ایران، تهران: انتشارات تیسا.
بشیر، حسن (1385)، تحلیل گفتمان دریچه‌ای بری کشف ناگفته‌ها، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
دهقانی فیروزآبادی، جلال (1388)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر سمت.
مصلی‌نژاد، عباس (1395)، دولت و توسعه اقتصادی در ایران، تهران: نشر نی.
فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
مقالات اسماعیلی، خیرالله (1382)، جایگاه احزاب سیاسی در صورت‌بندی گفتمان سیاسی-امنیتی انقلاب اسلامی ایران، اندیشه انقلاب اسلامی، (6).
اکبرزاده، رجب و دیگران (1402)، مؤلفه‌ها و شاخص‌های دفاع مقدّس در تثبیت انقلاب اسلامی، مطالعات دفاع مقدس، 9 (1 پیاپی 33).
اکرمی‌نیا، محمد (1401)، ویژگی‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس، مطالعات دفاع مقدس، 8 (1 پیاپی 29).
ایشانی، محمد (۱۳۹۴)، بررسی گفتمان دفاع مقدس در ادبیات ایران: تحلیل گفتمان فرهنگی و سیاسی دوران جنگ ایران و عراق در متون شعری، مجله ادبیات جنگ، ۲ (۴).
پروانه، محمود (1394)، نقد گفتمان دولت سازندگی مبتنی بر گفتمان سیاسی امام خمینی(ره)، اندیشنامه ولایت، 1 (1).
پوستین‌چی، زهره (1401)، تأثیر متقابل عوامل فرهنگی اجتماعی و دفاع مقدس، مطالعات دفاع مقدس، 8 ( پیاپی 29).
حاجی ناصری، سعید و دیگران (1401)، تحلیل گفتمان رابطه دولت و طبقات اجتماعی در دولت سازندگی، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، 12 (44).
رون، مهسا (1399)، تحلیل گفتمان «عقلانیت مبتنی بر معنویت» در روایت‌گری دفاع مقدّس، مطالعات راهبردی بسیج، 23 (87).
سپهر، مهدی و دیگران (1402)، تحول در آموزش و پرورش: تحلیل گفتمان کنش‌های سیاستی دوره سازندگی، راهبرد فرهنگ، (61).
ستاری دستنائی، بهرام و دیگران (1401)، گفتمان‌های سیاسی و نقش آن‌ها در مشاركت و جمهوریت مردم، جستارهای سیاسی معاصر، 13 (2).
سجادپور، محمد كاظم و اردشیر نوریان (1389)، برنامه‌ریزی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: بررسی رابطه قدرت منطقه ای، اقتصاد و سیاست خارجی براساس سند چشم‌انداز، راهبرد، 19 (56).
سلیمی، محمد (۱۳۹۸)، تأثیر جنگ ایران و عراق بر سیاست داخلی ایران: تحلیل تحولات سیاسی و اجتماعی در دوران جنگ، سیاست داخلی، ۲۵ (۳).
شیرودی، مرتضی و دیگران (1399)، گفتمان مقاومت (شیعی) و تأثیر آن بر نظم امنیتی هژمونیک غرب‌ آسیا در مواجهه با گفتمان‌های سَلَفی و اِخوانی، پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، 10 (1).
صحرایی، علیرضا و امین محمودی‌نیا (1397)، الگوی حکمرانی خوب: چارچوبی برای تحلیل اقتصاد سیاسی دولت هاشمی رفسنجانی (1376-13٦8)، مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، 8 (28).
طلوعی، سوسن و حسین تفضلی (1400)، جایگاه نخبه ‏گرایی در توسعه‏ سیاسی با نگاهی به دو گفتمان سازندگی و اصلاحات در جمهوری اسلامی ایران، رهیافت انقلاب اسلامی، 15 (54).
عامری گلستانی، حامد و نفیسه‌سادات قادری (1391)، نگاهی گفتمانی به اسلام‌هراسی، پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، 2 (4)
فاضلی کبریا، حامد و هادی نهادی (1396)، بررسی تأثیر دفاع مقدس بر ارتقاء سرمایه اجتماعی، مطالعات دفاع مقدس، 3 (2 پیاپی 10).
فدایی حسین، بهزاد (۱۳۷۸)، تغییرات سیاسی دوران سازندگی: تحلیل سیاست‌های اقتصادی و نقش دولت در کاهش تنش‌های سیاسی و بازسازی زیرساخت‌ها. سیاست‌گذاری اقتصادی، ۶ (۱).
قبادی، فاطمه و حسین آقاگل‌زاده (۱۳۸۸)، گفتمان‌های سیاسی موجود در رمان‌های برجسته دوران پس از جنگ: بررسی بازنمایی مضامین سیاسی در رمان "سووشون" اثر سیمین دانشور، نقد ادبی، ۲۳ (۱).
کاظمی، مصطفی (۱۳۹۵)، همبستگی ملی در دوران جنگ ایران و عراق: بررسی نقش مشارکت مردمی و بسیج عمومی. مجله علوم اجتماعی ایران، ۱۶ (۳)
کلانتری، صمد و دیگران (1388)، تحلیل گفتمان: با تأکید بر گفتمان انتقادی به عنوان روش تحقیق کیفی، جامعه‌شناسی، 1 (4).
کلوانی نیتل، سهیلا (1397)، جهانی شدن سیاست و تأثیر آن بر فرآیند توسعه سیاسی ج. ا. ایران، پژوهش ملل، 4 (38).
محمودی، مهدی (۱۴۰۱)، تغییرات ساختاری در سیاست داخلی ایران پس از جنگ ایران و عراق: تأثیرات بر نهادهای حکومتی و روابط اجتماعی، تحلیل سیاست، ۲۹ (۴).
مدنی، علی (۱۳۸۴)، تغییرات اجتماعی پس از جنگ ایران و عراق: پیامدهای جنگ بر روابط خانوادگی، ساختارهای اجتماعی و توزیع منابع اقتصادی، علوم اجتماعی، ۱۰ (۳).
مزدخواه، احسان و سمیه حمیدی (1402)، آنتاگونیسم امر توسعه در دولت ِ‌های پساانقلابی ایران؛ در میانه نایافتگی توسعه و خروج از مسیر توسعه، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، 15 (1 پیاپی 75).
ولی‌پور زرومی، حسین (1384)، هویت ملی و دفاع مقدس، مطالعات ملی، (3).
هنری، یدالله و علی آزرمی (1392)، بررسی و تحلیل فرایند استقرار و انسجام یابی گفتمان انقلاب اسلامی ایران بر اساس نظریه گفتمان لاکلا و موفه، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، 2 (4).