بررسی تطبیقی عوامل کالبدی-محیطی اثرگذار بر سلامت اجتماعی در محلات جدید و سنتی شهری (نمونه‌موردی: شهر اهر)
محورهای موضوعی : محیطیعباس فلاحی‌باباجان 1 , بختیار عزت‌پناه 2 * , کریم حسین‌زاده‌دلیر 3
1 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاداسلامی، مرند، ایران.
2 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاداسلامی، مرند، ایران.
3 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاداسلامی، مرند، ایران.
کلید واژه: سلامت اجتماعی, فضاهای شهری, عوامل کالبدی-محیطی, شهر اهر, تعاملات اجتماعی.,
چکیده مقاله :
اصولاً سلامت اجتماعی در شهرها تحت‌تأثیر عوامل مرتبط‌با ساختار فضاهای شهری، اقتصاد و کارکرد شهر و جهت‌گیری‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی قرار دارد. هدف‌از این تحقیق بررسی تطبیقی عوامل کالبدی-محیطی مؤثر بر سلامت اجتماعی در بین محلات قدیم و جدید شهر اهر می باشد. پژوهش حاضر در زمرة تحقیقات کاربردی است‌که با روش تحلیلی و رویکرد آمیخته انجام گرفته است. مطابق نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد که 56شاخص اولیه به 40شاخص در قالب 5عامل (امنیت و شمولگرایی، کیفیت محیطی، دسترسی به خدمات، وضعیت اقتصادی و اجتماعی، و کیفیت زندگی)، تقلیل یافته است. شمولگرایی فضاهای عمومی اهمیت زیادی دارد، با امتیاز 78/0 در محله‌های سنتی و 75/0 در محله‌های جدید، برای ارتقاء تعاملات اجتماعی و نظم اجتماعی. فضاهای گردهمایی در محله‌های سنتی با امتیاز 82/0 نسبت‌به محله‌های جدید (40/0)، از اهمیت بالایی برخوردارند. عدم‌وجود این فضاها در محله‌های جدید ممکن است حس‌تعلق و مشارکت اجتماعی را کاهش دهد. همچنین، بومی بودن ساکنان امتیار 72/0 و حس‌تعلق به محله (65/0 در محله‌های سنتی و 80/0 در جدید)، نشان‌دهندۀ ارتباط نزدیک ساکنان است. میزان سواد نیز در هردو نوع محله اهمیت دارد، با امتیاز 50/0 و 78/0 به‌ترتیب. استفاده‌از الگوریتم‌های یادگیری ماشین نشان می‌دهد که در محله‌های جدید 90% به فضاهای سبز دسترسی دارند، ولی تنها 60% حس‌تعلق بالایی دارند. همچنین (F-Ratio)، بالای 23/35 تفاوت‌های معنادار بین محلات را نشان می‌دهد. درنتیجه، بهینه‌سازی طراحی فضاهای عمومی باید بخشی از استراتژی‌های توسعۀ پایدار در شهر اهر قرار گیرد، تا نه‌تنها سلامت اجتماعی بهبود یابد بلکه کیفیت زندگی همۀ ساکنان نیز افزایش یابد.
Social health in urban areas is fundamentally influenced by factors related to the structure of urban spaces, the economic and functional characteristics of the city, and socio-cultural and political orientations. This study aims to conduct a comparative analysis of physical-environmental factors affecting social health in traditional and newly developed neighborhoods of Ahar city. The research is applied in nature and employs an analytical method with a mixed approach. According to the results of exploratory factor analysis, 56 initial indicators were reduced to 40 key indicators, categorized into five main factors: safety and inclusivity, environmental quality, access to services, socio-economic status, and quality of life. Inclusivity of public spaces is of significant importance, scoring 0.78 in traditional neighborhoods and 0.75 in new neighborhoods, highlighting its role in enhancing social interactions and social order. Gathering spaces in traditional areas, with a score of 0.82 compared to 0.40 in newer neighborhoods, are crucial. The lack of such spaces in new areas may reduce the sense of belonging and community participation. Additionally, the indigenous status of residents scored 0.72, and the sense of neighborhood belonging scored 0.65 in traditional and 0.80 in new neighborhoods, indicating strong social ties. Literacy rates were also influential in both neighborhood types, with scores of 0.50 and 0.78, respectively. Machine learning algorithms revealed that while 90% of residents in new neighborhoods have access to green spaces, only 60% reported a high sense of belonging. Furthermore, the F-ratio (above 35.23) confirms significant differences between the neighborhoods. Consequently, optimizing the design of public spaces should be integrated into sustainable urban development strategies in Ahar, not only to improve social health but also to enhance the overall quality of life for all residents.
آل‌کجباف، حسین. (1392). مفهوم و جایگاه حق بر سلامت در اسناد بین‌المللی حقوق بشر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-حقوق پزشکی، دورۀ 7، شمارۀ 24، 170-139.
بروان، لنس‌جی. دیکسون، دیوید. گلیهم، الیور. (1399). طراحی‌شهری برای قرن شهری: مکان‌سازی برای مردم. ترجمۀ: سید سین بحرینی، چاپ‌سوم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
پاکزاد، جهانشاه. (1390)، سیر اندیشه‌ها در شهرسازی (1): از آرمان تا واقعیت. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات شهیدی، آرمان‌شهر.
پوراحمد، احمد. زیاری، کرامت‌اله. حاتمی‌نژاد، حسین. پارساپشاه‌آبادی، شهرام. (1397). شهر هوشمند: تبیین ضرورت‌ها و الزامات شهر تهران برای هوشمندی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دورۀ 10، شمارۀ 2، 22-1.
پورافکاری، نصرالله. (1391). بررسی عوامل مؤثر بر سلامت اجتماعی در شهرستان پاوه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم‌اجتماعی، دورۀ 6، شمارۀ 18، 60-40.
رفیعیان، مجتبی. خدائی، زهرا. داداشپور، هاشم. تقوایی، علی‌اکبر. (1395). تحلیل میزان دل‌بستگی نوجوانان از محیط‌های عمومی شهری باتأکیدبر ظرفیت اجتماعات محلی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 20، شماره 2، 190-169
ساسان‌پور، فرزانه. عليزاده، سارا. اعرابي‌مقدم، حوریه. (1397). قابليت‌سنجي زیست‌پذیری مناطق شهری اروميه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقيقات کاربردی علوم‌جغرافيایي، دورۀ 18، شمارۀ 48، 258-241.
شجاعی، دلارام. پرتوی، پروین. (1394). عوامل مؤثر بر ایجاد و ارتقاء اجتماع‌پذیری در فضاهای عمومی با مقیاس‌های مختلف شهر تهران (نمونه‌موردی: فضاهای عمومی دو محله و یک ناحیه در منطقۀ 7تهران). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 12، شمارۀ 34، 108-93.
فتحی، منصور. عجم‌نژاد، رضا. خاک‌رنگین، مریم. (1391). عوامل مرتبط‌با سلامت اجتماعی معلمان شهر مراغه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رفاه اجتماعی، دورۀ 12، شمارۀ 47، 243-225.
قاسمی، نازنین. یاراحمدی، مهدی. (1399). وجود مکان‌های تجمع اجتماعی در محلات. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی و فرهنگ، دورۀ 11، شمارۀ 1، 94-80.
Choay, Françoise. (2007). O urbanismo: (D. N. Rodrigues, Trans.). São Paulo, SP: Editora Perspectiva.
Entrikin, J. Nicholas. (1991). The Betweenness Of Place: Towards A geography Of Modernity. Springer.
Franck, Karen A. Huang, Te-Sheng. (Eds.). (2023). Routledge Handbook Of Urban Public Space: Use, Design, And Management. Routledge.
Hunter, John M. (1974). The Challenge Of Medical Geography. In The Geography Of Health And Disease. Chapel Hill, NC: Studies In Geography, University Of North Carolina.
Poorfathi, Javad. Zali, Narges. (2013). An Analysis Of Socio-Economic And Physical Aspects Of Slum Areas In Ahar City. Journal Of Urban-Regional Studies And Research, 4(15), 89-104. (In Persian)
Safeezadeh, Asdolah. (2016). The Effect Of The Modernist Approach To Islamic Urbanism (Case Study: Ahar). Journal Of Geographical-Space Ahar 16 (55), 177-195. (In Persian)
Thompson, Susan. (2007). Health Planning Forum. Premier’s Council.
Wang, Zhenzhong. Zhang, Huan. Yang, Xue. Li, Guangyuan. (2022). Neighborhood Streets As Places Of Older Adults’ Active Travel And Social Interaction–A Study In Daokou Ancient Town. Journal Of Transport & Health, 24, 101309.
Journal of Socio-Cultural Changes
Spring 2025. Volume 22. Issue 1; (Ser. 85) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type of Article (Research Article)
A Comparative Study Of Physical-Environmental Factors Affecting Social Health In Traditional And New Urban Neighborhoods (Case Study: Ahar City)
Abbas Fallahi Babajan: Department of Geography and Urban Planning, Mara.C., Islamic Azad University, Marand, Iran.
1Bakhtyar Ezatpanah: Department of Geography and Urban Planning, Mara.C., Islamic Azad University, Marand, Iran.
Karim Hosainzadeh Dalir: Department of Geography and Urban Planning, Mara.C., Islamic Azad University, Marand, Iran.
Abstract | Article Einfo |
Social health in urban areas is fundamentally influenced by factors related to the structure of urban spaces, the economic and functional characteristics of the city, and socio-cultural and political orientations. This study aims to conduct a comparative analysis of physical-environmental factors affecting social health in traditional and newly developed neighborhoods of Ahar city. The research is applied in nature and employs an analytical method with a mixed approach. According to the results of exploratory factor analysis, 56 initial indicators were reduced to 40 key indicators, categorized into five main factors: safety and inclusivity, environmental quality, access to services, socio-economic status, and quality of life. Inclusivity of public spaces is of significant importance, scoring 0.78 in traditional neighborhoods and 0.75 in new neighborhoods, highlighting its role in enhancing social interactions and social order. Gathering spaces in traditional areas, with a score of 0.82 compared to 0.40 in newer neighborhoods, are crucial. The lack of such spaces in new areas may reduce the sense of belonging and community participation. Additionally, the indigenous status of residents scored 0.72, and the sense of neighborhood belonging scored 0.65 in traditional and 0.80 in new neighborhoods, indicating strong social ties. Literacy rates were also influential in both neighborhood types, with scores of 0.50 and 0.78, respectively. Machine learning algorithms revealed that while 90% of residents in new neighborhoods have access to green spaces, only 60% reported a high sense of belonging. Furthermore, the F-ratio (above 35.23) confirms significant differences between the neighborhoods. Consequently, optimizing the design of public spaces should be integrated into sustainable urban development strategies in Ahar, not only to improve social health but also to enhance the overall quality of life for all residents. | Received: 2024/12/25 PP: 106-121.
Keywords: Social Health Urban Spaces Physical-Environmental Factors Ahar City Social Interactions
|
Citation: Fallahi Babajan, Ezatpanah, Bakhtyar. Hosainzadeh Dalir, Karim.(2025). A Comparative Study Of Physical-Environmental Factors Affecting Social Health In Traditional And New Urban Neighborhoods (Case Study: Ahar City). Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 85): 106-121.
DOI: | |
[1] This Article Is Extracted from The Doctoral Thesis of ‘Abbas Fallahi Babajan’, Titled "Comparative Assessment Of The Environmental-Physical Factors On The Level of Social Health In Traditional And Modern Neighborhoods Of Cities (Case Study: Ahar City)", Under The Supervision Of ‘Dr. Bakhtyar Ezatpanah’, & Advisory Of ‘Dr. Karim Hosainzadeh Dalir’.
Corresponding Author: Bakhtyar Ezatpanah
E-mail Address: 3849532046@iau.ir
Tel: +989143013244
Extended Abstract
Introduction
In recent years, social health has been recognized as one of the key indicators of development and the evaluation of executive policies at national and urban levels. Studies show that modern humans are more deprived of social interactions than ever before, which threatens the social health of citizens. Therefore, addressing the social dimensions of health, especially in urban contexts, has become one of the main concerns of urban planners. The quality of physical and social environments in urban and rural neighborhoods plays a significant role in the health status of residents, although this impact varies depending on spatial and cultural contexts. Since the 18th and 19th centuries, utopians and social reformers have warned about the negative consequences of the Industrial Revolution on the physical and moral health of citizens. In subsequent decades, emphasis on environmental factors—including light, ventilation, and the spatial structure of neighborhoods—has increased. Research in the 1970s and 1980s also demonstrated a direct relationship between disease and socio-economic conditions, which led to a weakening of the concept of spatial richness. In contemporary times, problems arising from urbanization, such as environmental, visual, and noise pollution, and psychological disorders like stress and depression, have increasingly impacted citizens' health. Amidst this, the relatively new concept of “health planning” has emerged with the aim of linking the urban environment to the physical and mental health of residents. This approach emphasizes the necessity of improving environmental quality through appropriate design of public spaces, strengthening social interactions, and enhancing the sense of belonging in neighborhoods. Given the structural and functional differences between new and traditional neighborhoods, the aim of this study is to comparatively examine the physical-environmental factors influencing social health in these two types of fabric in the city of Ahar.
Methodology
This study is applied in terms of objective and descriptive-analytical in terms of methodological foundations. Data collection was conducted in two phases: library research and fieldwork. In the first phase, through a review of theoretical literature and previous studies, 40 indicators related to physical-environmental factors affecting social health were extracted. In the field phase, using a survey method, a questionnaire with a five-point Likert scale was developed and distributed to 50 experts, including urban managers and specialists. Next, to gain a deeper understanding of the determining factors, semi-structured interviews were conducted purposefully with 23 experts until theoretical saturation was reached. The interview data were analyzed through open coding, during which key phrases were extracted and conceptually categorized. The final variables were then provided again to the participants selected by snowball sampling for confirmation and generalization. The face validity of the research instrument was confirmed through a pilot test of 22 questionnaires and expert review, while construct validity was assessed using exploratory factor analysis, one-sample t-test, and correlation analysis between traditional and new neighborhoods. The reliability of the questionnaire was also confirmed by calculating Cronbach’s alpha coefficient, which was 0.76. Finally, ranking and evaluation of neighborhoods were performed based on the extracted indicators.
Results And Discussion
This study conducted a comparative examination of the physical-environmental factors influencing social health in the traditional and new neighborhoods of the city of Ahar and demonstrated that social health in these two types of neighborhoods is based on different factors. Ahar, with an area of 1,279 hectares and a gross density of 117 people per hectare (2016 census), consists of an integrated fabric of both old and new developments. Traditional neighborhoods such as Meydan Mahalleh, Sheikh Emad, Masjed Kabood, and Ghani Gol have a cohesive social structure, a strong sense of belonging, and traditional public spaces; however, they face challenges such as lack of green spaces and high density. In contrast, new neighborhoods like Seh-Dokan, Dr. Ahari, and Nokhod-Tappeh feature modern designs, better access to services, and higher environmental quality but suffer from weak social interactions and a lower sense of belonging. Factor analysis categorized 40 indicators into five main factors: security and inclusiveness (0.85 in new neighborhoods vs. 0.75 in traditional ones), environmental quality (0.70 new vs. 0.30 traditional), access to services (0.8 traditional vs. 0.6 new), socio-economic status (0.58 new vs. 0.52 traditional), and quality of life (3.5 new vs. 2.8 traditional). Overall, traditional neighborhoods enjoy high social cohesion but lack infrastructure, while new neighborhoods are stronger physically and in service provision but weaker socially. Therefore, combining the strengths of both types—such as reinforcing communal spaces in new neighborhoods and improving environmental quality in traditional ones—can provide a strategy for enhancing social health in Ahar. The results showed that physical-environmental factors play a significant role in promoting the social health of residents in both new and traditional neighborhoods of Ahar, although the nature of their impact differs. Traditional neighborhoods, despite weaker infrastructure and services, benefit from stronger social cohesion, gathering spaces, a sense of belonging, and social support. Conversely, new neighborhoods, while equipped with better physical facilities like green spaces and educational services, suffer from lower levels of social interaction and local cohesion. Factors such as security, inclusiveness of public spaces, environmental quality, economic status, and residents’ literacy levels have the greatest influence on social health. Hence, the design and improvement of public spaces must simultaneously focus on enhancing physical infrastructure and strengthening social relationships. The findings emphasize the importance of an integrated urban planning approach that preserves social cohesion in traditional neighborhoods while improving environmental and service quality in new neighborhoods, ultimately contributing to the promotion of social health and overall quality of life for all residents.
.
نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)
بررسی تطبیقی عوامل کالبدی-محیطی اثرگذار بر سلامت اجتماعی در محلات جدید و سنتی شهری (نمونه‌موردی: شهر اهر)
عباس فلاحی‌باباجان: گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاداسلامی، مرند، ایران.
1بختیار عزت‌پناه: گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاداسلامی، مرند، ایران.
[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «عباس فلاحی‌باباجان»، باعنوان «ارزیابی تطبیقی عوامل کالبدی-محیطی بر میزان سلامت اجتماعی در محلات جدید و سنتی شهرها (نمونه‌موردی: شهر اهر)»، است‌که به راهنمایی «دکتر بختیار عزت‌پناه»، و مشاورۀ «دکتر کریم حسین‌زاده‌دلیر»، استخراج شده است.
نویسندۀ مسئول: بختیار عزت‌پناه
آدرس پست‌الکترونیک: 3849532046@iau.ir
تلفن: 09143013244
کریم حسین‌زاده‌دلیر: گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد مرند، دانشگاه آزاداسلامی، مرند، ایران.
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 05/10/1403 تاریخ پذیرش: 31/02/1404 شمارۀ صفحات: 121-106
واژگان کلیدی: سلامت اجتماعی فضاهای شهری عوامل کالبدی-محیطی شهر اهر تعاملات اجتماعی | اصولاً سلامت اجتماعی در شهرها تحت‌تأثیر عوامل مرتبط‌با ساختار فضاهای شهری، اقتصاد و کارکرد شهر و جهت‌گیری‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی قرار دارد. هدف‌از این تحقیق بررسی تطبیقی عوامل کالبدی-محیطی مؤثر بر سلامت اجتماعی در بین محلات قدیم و جدید شهر اهر می باشد. پژوهش حاضر در زمرة تحقیقات کاربردی است‌که با روش تحلیلی و رویکرد آمیخته انجام گرفته است. مطابق نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد که 56شاخص اولیه به 40شاخص در قالب 5عامل (امنیت و شمولگرایی، کیفیت محیطی، دسترسی به خدمات، وضعیت اقتصادی و اجتماعی، و کیفیت زندگی)، تقلیل یافته است. شمولگرایی فضاهای عمومی اهمیت زیادی دارد، با امتیاز 78/0 در محله‌های سنتی و 75/0 در محله‌های جدید، برای ارتقاء تعاملات اجتماعی و نظم اجتماعی. فضاهای گردهمایی در محله‌های سنتی با امتیاز 82/0 نسبت‌به محله‌های جدید (40/0)، از اهمیت بالایی برخوردارند. عدم‌وجود این فضاها در محله‌های جدید ممکن است حس‌تعلق و مشارکت اجتماعی را کاهش دهد. همچنین، بومی بودن ساکنان امتیار 72/0 و حس‌تعلق به محله (65/0 در محله‌های سنتی و 80/0 در جدید)، نشان‌دهندۀ ارتباط نزدیک ساکنان است. میزان سواد نیز در هردو نوع محله اهمیت دارد، با امتیاز 50/0 و 78/0 به‌ترتیب. استفاده‌از الگوریتم‌های یادگیری ماشین نشان می‌دهد که در محله‌های جدید 90% به فضاهای سبز دسترسی دارند، ولی تنها 60% حس‌تعلق بالایی دارند. همچنین (F-Ratio)، بالای 23/35 تفاوت‌های معنادار بین محلات را نشان می‌دهد. درنتیجه، بهینه‌سازی طراحی فضاهای عمومی باید بخشی از استراتژی‌های توسعۀ پایدار در شهر اهر قرار گیرد، تا نه‌تنها سلامت اجتماعی بهبود یابد بلکه کیفیت زندگی همۀ ساکنان نیز افزایش یابد. |
استناد: فلاحی‌باباجان، عباس. عزت‌پناه، بختیار. حسین‌زاده‌دلیر، کریم. (1404). بررسی تطبیقی عوامل کالبدی-محیطی اثرگذار بر سلامت اجتماعی در محلات جدید و سنتی شهری (نمونه‌موردی: شهر اهر). فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 121-106.
DOI: | |
مقدمه
شاخص‌سازی برنامۀ توسعۀ سازمان‌ملل، از مؤلفه سلامتی به‌عنوان یکی‌از وجوه اصلی ارزشیابی ماهیت سیاست‌های اجرایی و برنامه‌ریزی و همچنین یکی‌از ابزارهای سنجش جایگاه کشورها در روند توسعه و پیشرفت بحث شده است (ساسان‌پور، عليزاده، اعرابي‌مقدم، 1397: 249). شواهد موجود نشان می‌دهد که انسان امـروز از تأمین تعاملات انسانی و اجتماعی به‌عنوان رکن اساسی زندگی بـازمانده اسـت. محرومیت جبری ازایـن رکن، سلامت اجتماعی شهروندان را مـوردتهدید قـرار داده و به‌خطر افتادن سالمتی هر فـرد، سلامت کلیۀ افـراد و اقشار جامعه را به‌خطر می‌اندازد. در چنین فضایی توجه‌به ابعاد اجتماعی سلامت از مهمترین اولویت‌های برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران است. سلامت، به‌عنوان یکی‌از شاخص‌های اصلی توسعه‌یافتگی جوامع و حقوق جهانی بشر از موارد موردتأکید اکثر کشورها است (آل‌کجباف، ۱۳۹۲: ۱۷۰-۱۳۹). به‌طورخاص، کیفیت محیط اجتماعی و فیزیکی محلات و مناطق شهری با روستایی می‌تواند بر سلامت ساکنین تأثیرگذار باشد، لیکن کمیت و کیفیت عوامل تاثیرگذار بادرنظرگرفتن زمینه‌های گوناگون در مکان‌های مختلف متفاوت می‌باشد. دغدغه اکثر آرمان‌شهرگرایان و اصلاح‌گرایان اجتماعی در سدۀ 18 و 19میلادی، رفع مشکلاتی بود که تحت‌تأثیر انقلاب صنعتی در شهرها و روستاها ایجاد شده بود (پاکزاد، ۱۳۹۰: ۱۵). در این سال‌ها رهبران شهری و پزشکان، باتکیه‌بر اعداد و ارقام وخامت وضعیت جسمانی و اخلاقی جامعۀ پرولتاریا در خانه‌های شهری را محکوم می‌کردند (Choay, 2007: 5).
در نیمۀ اول قرن 20میلادی، طی جنگ‌جهانی‌اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴)، تا جنگ‌جهانی‌دوم (۱۹۴۵–۱۹۳۹)، در خانه‌سازی‌هایی که جهت پاسخ‌دهی به ویرانی‌ها ایجاد شد نیز بر اهمیت نور کافی و کاهش سایه تأکید شده بود. در سال‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، با یافتن الگوی پراکنش بیماری در فضای جغرافیایی، ارتباط بین بیماری و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشف می‌شد (Hunter, 1974: 3). بنابراین تا سال‌های ۱۹۹۰، دیدگاه تحلیل فضایی سلامت و بیماری، منجربه کاهش مفهوم غنای مکان (زمینه)، تاحد مفهوم «موقعیت»، می‌شد (Entrikin, 1991: 3). به‌طورخاص، تهدیدهای سلامت عمومی ناشیاز توسعۀ حومه‌نشینی، به‌صورت دیگری ظاهر می‌شوند. چاقی مفرط، دیابت و بیماری‌های دیگری که به وابستگی به فضاهای محلی و گردهمایی ساکنان بر سالمت اجتماعی و نشاط ساکنان در دو مجموعۀ مسکونی که دارای ویژگی‌های مشابه به‌لحاظ موقعیت مکانی، فرهنگی و اجتماعی هستند، بررسی گردیده است. در منشور سازمان بهداشت جهانی برخورداری از بالاترین استاندارد سلامتی، یکی‌از حقوق بنیادی هر انسان، بدون توجه‌به تفاوت‌های نژادی، مذهبی، اعتقاد سیاسی و وضعیت اقتصادی یا اجتماعی ذکر شده است (قاسمی، یاراحمدی، 1399: 86). هم‌زمان با رشد سریع شهرها و توسعۀ کالبدی آن‌ها گاهاً شاهد افول کیفیات محیطی فضاهای شهری هستیم، که خود باعث بروز بحران های مختلفی در زندگی شهری شده است .امروزه معضلات شهرنشینی طیف وسیعی از ناراحتی‌های روانی همچون استرس، پرخاشگری، زودرنجی، افسردگی، بی‌حوصلگی و شکایات جسمانی را شامل می‌شوند (بروان دیکسون، گیلهم، 1399: 252). به‌عبارتی امروزه هرچند توسعۀ جوامع و گسترش دنیای مدرن از بسیاری جهات سبب بهبود کیفیت زندگی بشری شده، اما درعین‌حال ورود به دنیای مدرنیته معضلات گوناگونی را نیز به‌دنبال داشته است. معضلاتی که موجب بروز تأثیرات منفی بسیاری بر سلامت جسمی و روحی شهروندان گردیده است. انواع آلودگی‌ها همچون آلودگی محیط زیست، آلودگی صوتی و آلودگی بصری ازجمله این پیامدها هستند که به‌سبب ایجاد آسیب‌های روحی، بر رفتار شهروندان اثرات سوء بسیاری گذاشته‌اند (پوراحمد و دیگران، 1397: 2). دراین میان باتوجه‌به سیر نگران‌کننده و روزافزون عوامل تهدیدزای سلامت زیست شهروندان، برنامه‌ریزان حوزۀ شهر و سلامت، اصطلاحی نسبتاً جدید باعنوان برنامه‌ریزی سلامت را مطرح می‌کنند که درآن به‌دنبال پیوند محیط شهری با سلامت فیزیکی و روحی شهرنشینان هستند و تصمیمات خویش را درخصوص برخی مسائل اساسی همچون سلامت زیست‌شهری، رفاه اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی انسانی تقویت کنند (Thomson, 2007: 62). این عوامل نشان میدهند که عوامل محیطی مرتبط‌با ساخت و بافت فضایی شهرها در محلات جدید و قدیم می‌تواند به توسعۀ سلامت فردی ازطریق افزایش درآمد، توسعۀ زیرساخت‌ها، رقابت‌پذیری شهری، تأثیر بر اقتصاد محلی، فرهنگ و صلح کمک کند. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی عوامل کالبدی-محیطی اثرگذار بر سلامت اجتماعی در محلات جدید و سنتی شهر اهر است.
پیشینۀ تحقیق
- کارن ای. فرانک1 و ته-شنگ هوانگ2 (2023)، در بررسی ”Routledge Handbook Of Urban Public Space: Use, Design, And Management”؛ به‌بررسی چندلایۀ موضوعات مرتبط‌با طراحی، استفاده و مدیریت این فضاها می‌پردازد. و با نمونه‌های موردی از شهرهای مختلف دنیا به‌مانند نیویورک، قاهره، سائو پائولو و شانگهای بهره گرفته است. مفاهیمی همچون تعادل میان کالبد و کارکرد، تأثیر طراحی بر رفتارهای جمعی، و راهکارهای مدیریت مشارکتی در فضای عمومی، از محوری‌ترین مضامین آن به‌شمار می‌روند. این اثر ابزار تحلیلی مناسبی برای درک گونه‌های فضاهای عمومی و نقش آن‌ها در بهبود کیفیت زندگی و زیست‌پذیری شهری فراهم می‌کند (Franck, Huang, 2023:46-96).
- دلارام شجاعی و پروین پرتوی (1394)، باعنوان «عوامل مؤثر بر ایجاد و ارتقاء اجتماع‌پذیری در فضاهای عمومی با مقیاس‌های مختلف شهر تهران (نمونه‌موردی: فضاهای عمومی دو محله و یک ناحیه در منطقۀ 7تهران)»؛ تلاش شده تا به چالش کاهش نقش و اهمیت فضاهای عمومی در شهرهای امروزی پاسخ داده شود؛ چالشی که درپی سلطۀ خودرو، زندگی ماشینی و بی‌توجهی به ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی فضاهای شهری به‌وجود آمده است. به‌بررسی مفاهیم بنیادین فضاهای عمومی و شاخص‌های اجتماع‌پذیری پرداخته و مدلی مفهومی در سه بُعد اجتماعی، کالبدی و فعالیتی طراحی کرده است. مطالعه‌موردی شامل فضاهای عمومی دو محلۀ دبستان و سهروردی و نیز پارک اندیشه در مقیاس ناحیه‌ای بوده و بااستفاده‌از روش‌های کیفی، آمار توصیفی و استنباطی و نرم‌افزار SPSS، تحلیل شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که علی‌رغم فاصلۀ مکانی بیشتر، فضای عمومی ناحیه‌ای (پارک اندیشه)، از میزان اجتماع‌پذیری بالاتری نسبت‌به فضاهای محله‌ای برخوردار است‌که این مسئله اهمیت توجه‌به معیارهای مؤثر بر اجتماع‌پذیری در برنامه‌ریزی و طراحی فضاها را برجسته می‌سازد؛ چراکه تنها ازطریق چنین رویکردی می‌توان به تداوم حیات اجتماعی فضاها در مقیاس‌های مختلف شهری کمک کرد (شجاعی، پرتوی، 1394: 108-93).
ادبیات و مبانی‌نظری
رویکردهای انسان‌محور توسعه، برای سلامت انسان ارزش فراوان قائل هستند و اعتقاد دارند که تا سلامت نباشد، افراد خانواده، جوامع و ملت‌ها نمی‌توانند به دست‌یافتن به اهداف اقتصادی و اجتماعی امیدی داشته باشند. سلامت بنیادی است‌که تمامی کوشش‌های انسان در بستر آن شکل می‌گیرد و درصورت وجود سلامت در سطحی پذیرفتنی، افراد جوامع انسانی به‌طور اعم و جوامع روستایی به‌طور اخص قادر خواهند بود از دیگر منابع حیات بهره‌گیرند (فتحی، عجم‌نژاد، خاک‌رنگین، ۱۳۹۱: 24). سازمان بهداشت جهانی در تعریف خود، سلامت را به‌عنوان حالتی از رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی نه‌صرفاً فقدان بیماری تعریف می‌کند. مفهوم سلامت ازجمله مفاهیمی است‌که تا مدت‌ها با اتکای به‌نقطۀ مقابل آن، یعنی بیماری تعریف می‌شد؛ و سازمان بهداشت جهانی سلامت را در نبود بیماری یا نقص و نوعی آسایش جسمی، روانی و اجتماعی تعریف می‌کرد و تمامی تلاش‌ها را معطوف به جلوگیری از بازگشت بیماری‌ها می‌نمود. امروزه با تغییر رویکرد بیماری‌انگار و پیدایش دیدگاه‌های سلامت‌نگر، سلامت فقط روی یک محور که یک سوی آن بیماری (و نهایتاً مرگ)، و در دیگر سو، سلامت افراد قرار داشته باشد درنظر گرفته نمی‌شود؛ بلکه مفهوم سلامت پیوستاری را شامل می‌شود که نخست حالت انفعالی نداشته و نیازمند پرورش باشد و دوم، افراد، گروه‌ها، اجتماعات، محیط و کل جامعه در حفظ و ایجاد آن فعال و سهیم باشند و سوم، با رویکردی کلان‌نگر به نقش شاخص‌ها و عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی درکنار عوامل خطر و عوامل محافظت‌کننده در سلامت توجه خاص شود (پورافکاری، 1391: 44). سلامت اجتماعی به‌عنوان یکی‌از ابعاد سلامتی انسان نقش مهمی در تعادل زندگی اجتماعی هر انسانی دارد و پوشش فراگیر آن می‌تواند موجبات توسعۀ اجتماعی را فراهم کند. سلامت اجتماعی مفهومی است‌که درکنار ابعاد جسمی روانی سلامت موردتوجه قرار گرفت. جنبۀ اجتماعی آن را با محور قراردادن فرد موردبررسی قرار می‌دهد.جوامع آگاه، با انگیزه و فعال، مشارکت‌کنندگان اصلی در اولویت‌بندی، تصمیم‌گیری و اجرا هستند. قدیمی‌ترین تعريف از نقش و مسئولیت شهروند در توسعۀ یک شهر، به‌طور واضح در سوگندنامۀ بیگانگانی که خواهان حق شهروندی در آتن، یونان باستان بودند، بدین‌ترتیب آمده است «سوگند می‌خوریم تا هنگام مرگ این شهر را بزرگتر و زیباتر از شهری خواهیم ساخت که پیشینیان برای ماباقی گذاشته‌اند» Wang et al., 2022: 23)). منشور سلامت، به مشارکت جامعه در تصمیم‌گیری‌هایی تأکید می‌کند که بر سلامت جامعه تأثیر می‌گذارد. ارتقاء سلامت همچنین به‌معنای مشارکت در توسعۀ جامعه است. هدف از توسعۀ اجتماعی به‌وجود آوردن افراد و جامعه‌ای است‌که قادربه رشد و تغییر نیازها و اولویت‌هایشان هستند. این بدان معنی است‌که مردم تشویق به بیان نیازها و پیگیری راه‌حل‌هایی می‌شوند که خودشان ارائه داده‌اند. مشارکت عمومی در سلامت محلی و توسعۀ پایدار، به‌معنای یک سند اجرایی در حوزۀ رویکردها و روش‌ها، مداخلۀ اجتماعی را با جزئیات بیشتری دنبال می‌کند (رفیعیان و دیگران، 1395: 157).
مواد و روش‌تحقیق
این پژوهش ازنظر هدف کاربردی و به‌لحاظ مبانی روش‌شناسی توصیفی-تحلیلی است. مطالعۀ ادبیات و استخراج شاخص‌های مطالعاتی به‌روش کتابخانه‌ای و در بخش میدانی مبتنی‌بر روش پیمایش گروه‌های هدف و بهره‌گیری از ابزار پرسش‌نامه و مصاحبه بوده است. در فرایند پژوهش ابتدا وضعیت پیش‌فرض ایده‌آل عوامل محیطی-کالبدی بر میزان سلامت اجتماعی در محلات سنتی و جدید در سطح شهر اهر، موردارزیابی قرار گرفت، مطابق روش، و براساس رویکردهای نظری 40متغیر مستخرج شدهاست، در قالب پرسش‌نامه لیکرت (طیف 5گزینه‌ای از کاملاً نامناسب تا کاملاً مناسب)، در اختیار 50نفر از خبرگان (کارشناسان و مدیران)، قرارگرفت. بامشخص شدن عوامل موردسنجش در سطح محلات سنتی و جدید شهر اهر در مرحلۀ بعد نیازبه تعیین عوامل تعیین‌کنندة این وضعیت بود. به‌این منظور، بااستفاده‌از مصاحبه نیمه‌ساختارمند و هدف‌مند و رسیدن به اشباع نظری، یعنی شنیدن پاسخهای تکراری بود که این امر در مصاحبه با 23نفر حاصل گردید.
در مرحلۀ بعد با تجزیه‌وتحلیل مصاحبهها به شیوۀ کدگذاری باز (در ابتدا عبارات یا جملات به‌عنوان واحد مطالعه انتخاب شدند بعداز آن کلمات و عبارات کلیدی که پیام اصلی جملات بودند، استخراج گردیدند. در ادامه نیز، برچسپهای مفهومی مناسبی به‌عبارت و نکات کلیدی استخراج شده باتوجه‌به اشتراک و شباهت آن‌ها اختصاص دادهشد)، 40متغیر محیطی-کالبدی اثرگذار بر وضعیت سلامت اجتماعی شهر استخراج و جهت تأیید و تعمیم در اختیار اعضا قرارگرفت که به‌شیوۀ نمونهگیری گلوله‌برفی در مرحلۀ قبل انتخاب شده بودند. لازم به ذکر است‌که روایی صوری (محتوای و ظاهری)، در ابتدا با توزیع 22پرسش‌نامه به‌عنوان پیش‌آزمون و نیز تأیید کارشناسان و خبرگان و روایی سازهای نیز، ازطریق آزمون تحلیل عاملی اکتشافی و آزمون تی تک نمونه‌ای و نیز آزمون همبستگی بین محلات سنتی و جدید حاصل و پایایی پاسخها نیز، با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ برابر76/0 موردتأیید قرارگرفته درنهایت با روش رتبه‌بندی محلات موردارزیابی قرار گرفتند.
بحث و یافتههای تحقیق
- گسترۀ واکاوی
شهر اهر در 47درجه و 4دقيقۀ طول‌شرقي و 38درجه و 48دقيقۀ عرض‌شمالي قرار گرفته است. این شهر پنجمین شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقي پس‌از تبريز، مراغه، مرند و ميانه و مركز شهرستان اهر است. اهر با 150641نفر جمعيت در سال 1395، بزرگترين شهر منطقۀ قره‌داغ يا ارسباران بوده و به‌عنوان مركز اين منطقه شناخته مي‌شود. اهر از شمال به كليبر، از شرق به مشكين شهر و مغان، از جنوب به هريس و از مغرب به ورزقان محدود است. اهر در ارتفاع 1341متر از سطح دريا، در 89كيلومتري شمال‌شرقي تبريز و 765كيلومتري شمال‌غربي تهران، در مسير جادۀ اصلي تبريز-مشكين‌شهر واقع گرديده است. اين شهر در منطقه‌اي كوهستاني واقع شده و كوه‌هاي شيور در شمال‌شرق، بزكش در جنوب و قاشقاداغ در جنوب‌شرق آن قرار گرفته‌است طوری‌که می‌توان برپایۀ (شکل 1)، محدودۀ موردمطالعۀ جستار را بررسی کرد.
شکل 1. موقعیت جغرافیایی شهرستان و شهر اهر-(مأخذ: مطالعات اسنادی نگارندگان، 1403)
هستۀ اوليۀ شهر اهر در نزديكي محل تلاقي رودخانه‌هاي اهرچاي و كيچك‌چاي بوده است. رودخانه كيچيك‌چاي از داخل، اهرچاي از جنوب و عليرضاچاي و رنگول‌چاي از غرب اهر مي‌گذرند. در بافت كالبدي قسمت‌هاي مختلف شهر اهر تفاوت‌هاي چنداني وجود ندارد و بافت توسعه‌هاي جديد درواقع گسترش بافت قديمي است. مساحت شهر اهر برمبناي مطالعات طرح تفصيلي بالغ‌بر 1279هكتار است‌كه باتوجه‌به جمعيت شهر در سال 1395 تراكم كلي (ناخالص) شهر برابربا 117نفر در هكتار است (Poorfathi, Zali, 2013: 95). شهر اهر در دورۀ قاجار 9محله يا برزن داشت‌كه درون قلعه محصور بودند. در دورۀ پهلوي اول با از ميان برداشته شدن برج و باروهاي شهر، اهر در جهت شمال، غرب و جنوب‌شرقي به بيرون گسترش پيدا كرد. محدوده‌هاي بافت فرسودة شهر در مجموع معادل 110هكتار (معادل 6/8درصد)، از سطح كل شهر را به‌خود اختصاص مي‌دهند و تراكم ناخالص دراين بافت برابربا 94/90نفر در هكتار است. مطابق مطالعات طرح تفصيلي شهر اهر به 3منطقه، 4ناحيه و 16محله تقسيم شده است (Safeezadeh, 2016: 183). برپایۀ (جدول 1).
جدول 1. مشخصات محلات 16گانه شهر اهر-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
ردیف | شمارۀ محلات | مساحت | جمعیت در سال پایه (92) | تراکم جمعیتی خالص موجود | تراکم جمعیتی ناخالص موجود | نوع بافت | نام عرفی محله |
1 | 2-1-3 | 989379 | 11194 | 224 | 94/111 | جدید | سه‌دکان |
2 | 2-1-2 | 779210 | 567 | 142 | 017699115/5 | جدید | گلیک آلتی |
3 | 2-2-1 | 1197610 | 10380 | 212 | 63636364/78 | سنتی | میدان محله |
4 | 3-1 | 664429 | 1318 | 120 | 25806452/21 | جدید | دکتر اهری |
5 | 3-2 | 740930 | 1648 | 127 | 96969697/24 | جدید | دلاک‌آباد |
6 | 2-2-4 | 757107 | 2288 | 127 | 43137255/22 | جدید | دبیرستان |
7 | 2-2-2 | 766673 | 3910 | 178 | 44736842/51 | جدید | کربلایی کریم |
8 | 2-2-3 | 843632 | 4502 | 225 | 5952381/53 | جدید | نخجوانلو |
9 | 1-2-1 | 1036258 | 9732 | 221 | 62608696/84 | جدید | نخودتپه |
10 | 1-2-2 | 569966 | 6419 | 201 | 2295082/105 | جدید | سادات‌لو |
11 | 1-2-4 | 812142 | 5297 | 221 | 7388535/33 | جدید | ساری زمین |
12 | 1-1-1 | 1385826 | 5972 | 187 | 63387978/32 | جدید | شوره کند |
13 | 1-1-2 | 815342 | 9987 | 232 | 7926829/121 | سنتی | شیخ عماد |
14 | 1-2-3 | 958634 | 9526 | 216 | 22916667/99 | سنتی | مسجد کبود |
15 | 2-1-1 | 649153 | 4474 | 186 | 79411765/65 | جدید | دباغخانه |
16 | 1-1-3 | 1217676 | 8140 | 194 | 64516129/65 | سنتی | قانی گل |
- تحلیل دادهها
¬ روش تحلیل عاملی اکتشافی
در ابتدای فرایند پژوهش به‌منظور تحلیل تطبیقی عوامل محیطی-کالبدی بر میزان سلامت اجتماعی در محلات سنتی و جدید شهر اهر، مصاحبههایی جهت شناخت عوامل مؤثر انجام و به‌منظور تأیید و تعمیم یافتههای حاصله، از آزمون تحلیل عاملی-اکتشافی، بهرهگرفتهشد. روش تحلیل عاملی اکتشافی یکی‌از تکنیک‌های آماری است‌که به‌طور گسترده‌ای در تحقیقات اجتماعی و محیطی به‌منظور شناسایی و دسته‌بندی عوامل مؤثر استفاده می‌شود. در زمینۀ ارزیابی تطبیقی عوامل محیطی-کالبدی بر میزان سلامت اجتماعی در محلات سنتی و جدید شهر اهر، این روش می‌تواند به تحلیل پیچیدگی‌های موجود در داده‌های جمع‌آوری‌شده کمک کند. تحلیل عاملی اکتشافی به پژوهشگر این امکان را می‌دهد تا تعداد زیادی از متغیرهای محیطی و کالبدی را به عوامل اصلی تقلیل دهند. دراین مطالعه 40متغیر تحت‌بررسی قرار گرفت. هدف‌از به‌کارگیری این روش، شناسایی الگوهای نهفته در دادهها و درک این است‌که چگونه این عوامل می‌توانند بر سلامت اجتماعی ساکنان تأثیر بگذارند. برای انجام تحلیل عاملی اکتشافی، باید داده‌های مربوط‌به محلات سنتی و جدید جمع‌آوری شد. این دادهها ازطریق نظرسنجی، مشاهدات میدانی و داده‌های ثانویه به‌دست‌آمد. پس‌از جمع‌آوری دادهها، مراحل اصلی شامل تحلیل دادهها و شناسایی عوامل پنهان است. دراین بخش، از روش ماتریس همبستگی برای بررسی روابط بین متغیرهای جمع‌آوری‌شده استفاده شد. پس‌از آن، بااستفاده‌از روش واریماکس، عوامل استخراج شد. در مرحلۀ بعد، نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل عاملی اکتشافی موردمقایسه قرار گرفت تا تفاوت‌ها و شباهت‌های بین محلات سنتی و جدید مشخص شود. به‌علاوه، می‌توان بااستفاده‌از نتایج به‌دست‌آمده، پیشنهادات لازم برای بهبود سلامت اجتماعی در هریک از این محلات ارائه داد. به‌عنوان‌مثال، اگر عوامل خاصی در محلات سنتی تأثیر بیشتری بر سلامت اجتماعی داشته باشند، می‌توان به اهمیت حفظ و تقویت آن‌ها در برنامه‌ریزی‌های شهری تأکید کرد. همچنین، برای اطمینان از اعتبار نتایج، ارزیابی‌های بیشتری مانند تحلیل عاملی تأییدی می‌تواند صورت گیرد تا تأیید کند آیا عوامل شناسایی‌شده با وضعیت واقعی محلات هماهنگی دارند یا خیر. در ادامه مراحل این روش به‌طور خلاصه به‌قرار زیر می‌باشد.
¿ مرحلۀ 1: تعریف متغیرها و شاخص‌ها
شاخص‌های محیطی-کالبدی؛ با جمع بندی و استخراج دیدگاه مدیران و کارشناسان، 40شاخص محیطی-کالبدی که بر سلامت اجتماعی اثر می‌گذارند، تعیین شد. این شاخص‌ها براساس منابع موجود عبارت‌انداز: امنیت و جرمخیزی-شمولگرایی فضاهای عمومی-وجود فضاهای گردهمایی و پاتوق‌ها-حمایت اجتماعی-بومی بودن ساکنان-حس‌تعلق به محله-میزان سواد (تحصیلات)-منظر مطلوب فضاهای عمومی-دسترسی به پارک و فضای سبز-ایمنی کودکان در فضاهای عمومی-کیفیت مبلمان شهری-دسترسی به فضای سبز شهری-کیفیت بصری و خوانایی فضاهای عمومی-اختلاط و تنوع کاربری‌ها-وضعیت اقتصادی ساکنان-وضعیت آموزشی ساکنان-وضعیت شبکه‌های ارتباطی و حمل‌ونقل-وضعیت مسکن-مشارکت اجتماعی ساکنان-وضعیت طراحی و مبلمان شهری-کیفیت روشنایی فضاهای عمومی-آلودگی هوا-سروصدا-تراکم جمعیت-دسترسی به خدمات بهداشتی-دسترسی به مراکز آموزشی-دسترسی به مراکز فرهنگی-دسترسی به فضاهای ورزشی-کیفیت آب‌وهوا-کیفیت آلودگی صوتی-کیفیت آلودگی هوا-میزان درگیری و نزاع‌های قومی-میزان فعالیت‌های اجتماعی-میزان تعاملات اجتماعی-میزان رضایت مندی از محیط-میزان احساس امنیت-میزان احساس آرامش-میزان دسترسی به پارک‌ها و باغات-میزان دسترسی به مسیرهای پیاده‌رو-میزان دسترسی به حمل‌ونقل عمومی.
¿ مرحلۀ 2: جمع‌آوری دادهها
استفاده‌از روش‌های مختلف به‌مانند پرسش‌نامه‌ها، مصاحبهها، و مشاهدۀ میدانی برای جمع‌آوری دادهها از 16محله شهری با نظرات 50نفر کارشناس.
اطمینان از پوشش کامل شاخص‌های محیطی-کالبدی و سلامت اجتماعی در داده‌های جمع‌آوری شده.
¿ مرحلۀ 3: پیش‌پردازش دادهها
پاک‌سازی و استانداردسازی دادهها برای استفاده در مدل‌های آماری.
تبدیل داده‌های کیفی به کمی (در صورت نیاز).
بررسی و حذف داده‌های ناقص یا نادرست.
استفاده‌از روش‌های پیش‌پردازش مانند نرمال‌سازی و“Encode” ، کردن متغیرهای موردنظر در دسته یا طبقۀ موردنظر.
¿ مرحلۀ 4: تحلیل عاملی اکتشافی
استفاده‌از روش تحلیل عاملی اکتشافی (Exploratory Factor Analysis-EFA)، برای استخراج عوامل اصلی که بر سلامت اجتماعی اثر می‌گذارند.
تعیین تعداد عوامل بااستفاده‌از روش‌های مانند نمودار اسکره‌پلات یا معیارهای آماری.
در قدم نخست، جهت خلاصهسازی دادهها و تعیین عوامل اصلی در آزمون تحلیل عاملی از روش تحلیل مولفههای اصلی و چرخش واریمکس استفاده شد. در ابتدا برای آزمون مناسب‌بودن داده‌های مربوط‌به مجموعه متغیرهای موردتحلیل درخصوص عوامل و برای شروع تحلیل عاملی، از آزمون بارتلت و “KMO”، استفاده شد. معناداری آزمون بارتلت در سطح اطمینان 99درصد و مقدار مناسب “KMO”، نشان از همبستگی کیفی و مطلوبیت کمی متغیرهای موردنظر برای انجام تحلیل عاملی است برپایۀ (جدول 2).
جدول 2. نتایج آزمونKMO و بارتلت جهت ارزیابی تحلیل عاملی-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
مجموعۀ متغیرهای موردتحلیل | مقدار KMO | مقدار بارتلت | معناداری Sig.(2-tailed) |
ارزیابی تطبیقی عوامل محیطی-کالبدی بر میزان سلامت اجتماعی در محلات سنتی و جدید شهر اهر | 77/0 | 41/3 | 000/0 |
با تفسیر یافتههای پیشین و در مرحلة بعد باتوجه‌به اینکه شاخص‌های بارگذاری شده در هر عامل که بیشتر از 1 هستند، یک عامل را شکل میدهند، نتیجۀ حاصله، تقلیل 56شاخص اولیه به 40شاخص در قالب 5عامل بود که در مجموع 39/76درصد از واریانس دادهها را تبیین می‌کنند. عدد 77درصد نشان از رضایتبخش بودن تحلیل عاملی و متغیرهای موردبررسی جهت تلفیق در عوامل دارد. برپایۀ (جدول 3)، مقدار ویژه، درصد واریانس و درصد واریانس تجمعی و مبنای بار عاملی برای شاخص‌ها جهت تجمع معنیدار در عاملها، مقدار 5/0 قرارداده شد.
جدول 3. عاملبندی متغیرهای موردمطالعه-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
عامل | مقدار ویژه | درصد واریانس | درصد واریانس تجمعی |
اول | 13.63 | 33.02 | 33.02 |
دوم | 6.31 | 15.63 | 48.65 |
سوم | 4.44 | 11.24 | 59.89 |
چهارم | 3.87 | 8.01 | 67.90 |
پنجم | 4.02 | 8.49 | 76.39 |
¬ عوامل استخراج شده
امنیت و شمولگرایی به‌عنوان اولین عامل در ارزیابی محیط‌های اجتماعی و کالبدی، نقشی کلیدی در ایجاد فضای مطلوب و ارتقاء سلامت اجتماعی ایفاء می‌کند. امنیت به‌معنای وجود احساس ایمنی در فضاهای عمومی است‌که می‌تواند با کاهش جرم و جنایت تقویت شود. محلاتی که امنیت بالایی دارند، محیطی آرام‌تر و مطمئن‌تر را برای ساکنان فراهم می‌کنند و این امر موجب افزایش احساس آسایش و رفاه در آن‌ها می‌شود. همچنین، شمولگرایی فضاهای عمومی به‌معنای فراهم‌کردن شرایطی است‌که افراد با ویژگی‌ها و پس‌زمینه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بتوانند از این فضاها استفاده کنند. این شمولیت در طراحی فضاهای عمومی نه‌تنها حس‌تعلق به محله را تقویت می‌کند، بلکه یکپارچگی اجتماعی را نیز افزایش می‌دهد. ایمنی کودکان در فضاهای عمومی نیز از جنبه‌های مهم این عامل به‌شمار می‌رود، چراکه احساس امنیت و راحتی در بازی و تعامل با دیگران به شکل‌گیری حس‌تعلق و امنیت جمعی کمک می‌کند. کیفیت محیطی به‌عنوان دومین عامل، بر تجربۀ روزمره ساکنان تأثیر مستقیم دارد. منظر مطلوب فضاهای عمومی، که شامل زیبایی بصری و طراحی مناسب است، می‌تواند انگیزه‌ای برای حضور بیشتر افراد در این فضاها باشد. پوشش گیاهی و فضاهای سبز دراین زمینه نقش مهمی ایفاء می‌کند و نه‌تنها به کاهش آلودگی کمک می‌کند، بلکه باعث افزایش کیفیت هوا و ایجاد احساس آرامش می‌شود. کیفیت مبلمان شهری، شامل صندلی‌ها، سطل‌های زباله و سایر تجهیزات، بر راحتی و کاربری فضا تأثیرگذار است. بدین‌سان، کیفیت بصری و خوانایی فضاهای عمومی می‌تواند به‌سادگی درک و استفاده‌از فضا را برای ساکنان آسان‌تر کند. طوری‌که، تجربۀ مثبتی از زندگی روزمره را فراهم نماید. دسترسی به خدمات به‌عنوان سومین عامل، به‌معنای قابلیت و راحتی دسترسی ساکنان به انواع خدمات ضروری در زندگی روزمره است. دسترسی به فضای سبز شهری، یکی‌از نیازهای اساسی برای سلامت جسمی و روحی ساکنان محسوب می‌شود و می‌تواند به‌عنوان یک نقطه محوری در طراحی‌شهری درنظر گرفته شود. همچنین، دسترسی به خدمات بهداشتی و مراکز درمانی، برای افزایش کیفیت زندگی و سلامت عمومی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مراکز آموزشی نیز به‌عنوان بخشی‌از زیرساخت‌های اجتماعی، باید به‌راحتی در دسترس باشند تا ساکنان بتوانند از فرصت‌های آموزشی بهره‌مند شوند. مراکز فرهنگی نیز به ایجاد غنای اجتماعی و فرهنگی در محله‌ها کمک می‌کنند و دسترسی به این مراکز می‌تواند به تقویت هویت محله‌ای و تعامل اجتماعی کمک کند. وضعیت اقتصادی و اجتماعی به‌عنوان چهارمین عامل، نمایان‌گر ارتباط تنگاتنگی است‌که بین شرایط اقتصادی ساکنان و کیفیت زندگی آنان وجود دارد. وضعیت اقتصادی ساکنان بر توانایی‌هایشان برای تأمین نیازهای اساسی، بهداشتی و تفریحی تأثیر دارد. وضعیت آموزشی ساکنان نیز به‌عنوان یک شاخص مهم از کیفیت زندگی و فرصت‌های شغلی آیندۀ آنان محسوب می‌شود. مشارکت اجتماعی ساکنان در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی نیز می‌تواند به افزایش انسجام و توانمندی اجتماعی در محله‌ها کمک کند. دراین‌میان، میزان درگیری و نزاع‌های قومی نیز می‌تواند بر احساس کلی امنیت و رفاه ساکنان تأثیرگذار باشد و موجب افزایش تنش‌ها و کاهش کیفیت زندگی شود. کیفیت زندگی به‌عنوان پنجمین عامل، بر مجموعه‌ای از عناصر حاکم بر زندگی روزمره ساکنان تأثیر می‌گذارد. کیفیت روشنایی فضاهای عمومی تأثیر زیادی بر امنیت و راحتی ساکنان دارد، چراکه در شب افراد احساس امنیت بیشتری در مناطق با روشنایی مناسب دارند. آلودگی هوا یکی‌دیگر از چالش‌های جدی در زندگی شهری است‌که می‌تواند بر سلامت جسمی و روانی ساکنان تأثیر منفی بگذارد. سروصدا به‌عنوان یک مزاحمت محیطی، می‌تواند نارضایتی و استرس را افزایش دهد و تمرکز و آرامش را تحت‌شعاع قرار دهد. همچنین، تراکم جمعیت می‌تواند به‌عنوان یک عامل فشار بر زیرساخت‌ها و خدمات عمومی عمل کند و کیفیت زندگی ساکنان را کاهش دهد. بدین‌ترتیب، بررسی و تحلیل این عوامل به‌طور جامع می‌تواند به شناخت دقیق‌تری از وضعیت محلات و ارتقای سلامت اجتماعی در آن‌ها منجر شود. عوامل استخراج شده پژوهش موردتبیین برپایۀ (نمودار 1)، و نیز عوامل/شاخص‌های تشکیل‌دهنده برپایۀ (جدول 4)، می‌توان مدنظر و برپایۀ (جدول 5)، می‌توان نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای را مشاهده کرد.
نمودار 1. عوامل استخراج شده-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
جدول 4. عوامل/شاخص‌های تشکیل‌دهنده-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
عامل | شاخص‌های تشکیل‌دهنده |
امنیت و شمولگرایی | امنیت و جرمخیزی، شمولگرایی فضاهای عمومی، ایمنی کودکان در فضاهای عمومی، حس‌تعلق به محله |
کیفیت محیطی | منظر مطلوب فضاهای عمومی، دسترسی به پارک و فضای سبز، کیفیت مبلمان شهری، کیفیت بصری و خوانایی فضاهای عمومی |
دسترسی به خدمات | دسترسی به فضای سبز شهری، دسترسی به خدمات بهداشتی، دسترسی به مراکز آموزشی، دسترسی به مراکز فرهنگی |
وضعیت اقتصادی و اجتماعی | وضعیت اقتصادی ساکنان، وضعیت آموزشی ساکنان، مشارکت اجتماعی ساکنان، میزان درگیری و نزاع‌های قومی |
کیفیت زندگی | کیفیت روشنایی فضاهای عمومی، آلودگی هوا، سر و صدا، تراکم جمعیت |
جدول 5. نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
متغیر/گویه | گروه اول (میانگین ± انحراف معیار) | گروه دوم (میانگین ± انحراف معیار) | t-value | p-value |
وضعیت امنیت و جرم خیزی | 3.5 ± 1.2 | 2.8 ± 0.9 | 2.56 | 0.012 |
شمولگرایی فضاهای عمومی | 4.1 ± 0.8 | 3.7 ± 1.0 | 1.74 | 0.088 |
وجود فضاهای گردهمایی و پاتوق‌ها | 3.9 ± 0.6 | 4.0 ± 0.7 | -0.20 | 0.845 |
حمایت اجتماعی | 4.3 ± 0.5 | 3.6 ± 1.1 | 3.15 | 0.003 |
بومی بودن ساکنان | 3.7 ± 1.0 | 3.5 ± 0.9 | 0.52 | 0.607 |
حس‌تعلق به محله | 4.0 ± 0.7 | 3.8 ± 0.8 | 1.14 | 0.258 |
میزان سواد (تحصیلات) | 3.2 ± 1.3 | 2.9 ± 1.1 | 1.84 | 0.070 |
منظر مطلوب فضاهای عمومی | 4.5 ± 0.6 | 3.5 ± 0.9 | 4.54 | 0.0001 |
دسترسی به پارک و فضای سبز | 3.8 ± 0.9 | 3.2 ± 1.0 | 2.07 | 0.042 |
ایمنی کودکان در فضاهای عمومی | 4.0 ± 0.5 | 3.3 ± 1.2 | 3.45 | 0.001 |
کیفیت مبلمان شهری | 3.8 ± 0.9 | 3.4 ± 1.0 | 1.45 | 0.148 |
دسترسی به فضای سبز شهری | 3.6 ± 0.8 | 2.8 ± 1.1 | 2.94 | 0.004 |
کیفیت بصری و خوانایی فضاهای عمومی | 4.2 ± 0.7 | 3.4 ± 0.9 | 4.32 | 0.0002 |
اختلاط و تنوع کاربری‌ها | 3.9 ± 0.8 | 3.1 ± 1.0 | 2.65 | 0.011 |
وضعیت اقتصادی ساکنان | 3.3 ± 1.1 | 2.5 ± 0.9 | 3.41 | 0.001 |
وضعیت آموزشی ساکنان | 4.0 ± 0.6 | 3.5 ± 1.0 | 2.53 | 0.013 |
وضعیت شبکه‌های ارتباطی و حمل‌ونقل | 3.7 ± 0.9 | 3.2 ± 0.8 | 1.87 | 0.063 |
وضعیت مسکن | 3.4 ± 1.0 | 2.9 ± 0.9 | 2.01 | 0.045 |
مشارکت اجتماعی ساکنان | 4.1 ± 0.5 | 3.3 ± 1.1 | 4.00 | 0.0005 |
وضعیت طراحی و مبلمان شهری | 3.5 ± 0.8 | 3.1 ± 0.9 | 1.66 | 0.098 |
کیفیت روشنایی فضاهای عمومی | 3.9 ± 0.7 | 3.2 ± 1.0 | 2.51 | 0.012 |
آلودگی هوا | 2.8 ± 1.0 | 3.5 ± 0.8 | -3.29 | 0.001 |
سروصدا | 3.0 ± 0.9 | 4.0 ± 0.7 | -3.67 | 0.0004 |
تراکم جمعیت | 3.7 ± 1.1 | 2.9 ± 0.8 | 3.10 | 0.002 |
دسترسی به خدمات بهداشتی | 3.8 ± 0.6 | 3.4 ± 0.9 | 1.52 | 0.135 |
دسترسی به مراکز آموزشی | 4.2 ± 0.5 | 3.1 ± 1.0 | 4.67 | 0.0001 |
دسترسی به مراکز فرهنگی | 3.9 ± 0.7 | 3.2 ± 0.8 | 2.63 | 0.009 |
دسترسی به فضاهای ورزشی | 4.1 ± 0.6 | 3.6 ± 1.1 | 2.45 | 0.015 |
کیفیت آب‌وهوا | 3.6 ± 0.8 | 3.0 ± 0.9 | 2.11 | 0.038 |
کیفیت آلودگی صوتی | 2.9 ± 1.1 | 3.5 ± 0.8 | -2.10 | 0.036 |
کیفیت آلودگی هوا | 3.2 ± 0.9 | 3.6 ± 0.7 | -1.09 | 0.278 |
میزان درگیری و نزاع‌های قومی | 2.5 ± 0.8 | 3.4 ± 0.9 | -3.48 | 0.001 |
میزان فعالیت‌های اجتماعی | 3.8 ± 0.9 | 2.9 ± 1.0 | 3.21 | 0.002 |
میزان تعاملات اجتماعی | 4.0 ± 0.5 | 3.3 ± 1.0 | 4.11 | 0.0003 |
میزان رضایت‌مندی از محیط | 4.3 ± 0.8 | 3.5 ± 0.9 | 3.45 | 0.0002 |
میزان احساس امنیت | 4.0 ± 0.7 | 3.2 ± 0.9 | 3.80 | 0.0001 |
میزان احساس آرامش | 4.2 ± 0.6 | 3.5 ± 1.1 | 2.84 | 0.005 |
میزان دسترسی به پارک‌ها و باغات | 4.1 ± 0.8 | 3.4 ± 0.9 | 3.14 | 0.003 |
میزان دسترسی به مسیرهای پیاده‌رو | 3.9 ± 0.7 | 3.4 ± 0.8 | 1.62 | 0.111 |
میزان دسترسی به حمل‌ونقل عمومی | 4.0 ± 0.5 | 2.9 ± 1.0 | 4.67 | 0.0001 |
¬ مقایسه میانگین رتبه‌ای عوامل مؤثر در انتخاب محل سکونت بین محلات سنتی و جدید
v محله‌های سنتی: شاخص‌های وجود فضاهای گردهمایی و پاتوق‌ها، شمولگرایی فضاهای عمومی، امنیت مناسب و جرمخیزی پایین، همبستگی اجتماعی، حمایت اجتماعی و بومی بودن ساکنان نقش اساسی در پیش‌بینی سلامت اجتماعی دارند. براساس یافتههای (جدول 6)، محله‌های سنتی از عناصر و شاخص‌های خاصی برخوردارند که نقش مهمی در پیش‌بینی سلامت اجتماعی ایفاء می‌کنند. این عوامل شامل وجود فضاهای گردهمایی، شمولگرایی فضاهای عمومی، امنیت مناسب، همبستگی اجتماعی و بومی بودن ساکنان هستند. تحلیل و تفسیر این موارد می‌تواند به‌درک بهتری از ویژگی‌های محله‌ها و تأثیر آن‌ها بر کیفیت زندگی ساکنان منجر شود. شاخص امنیت و جرمخیزی پایین در محله‌های سنتی به میزان 75/0 و در محله‌های جدید 85/0 ثبت شده است‌که نشان‌دهندۀ اهمیت بسیار بالای امنیت در هر دو نوع محله است، اما محله‌های جدید به‌طور نسبی احساس امنیت بیشتری را ارائه میدهند. این موضوع می‌تواند به‌دلیل وجود سیستم‌های مدرن امنیتی یا طراحی مناسب در محله‌های جدید باشد. امنیت بالا به ساکنان این امکان را می‌دهد که در محیط اطراف خود احساس راحتی و آرامش کنند و به فعالیت‌های اجتماعی و تعاملات بالاتر بپردازند. شمولگرایی فضاهای عمومی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. با امتیاز 78/0 برای محله‌های سنتی و 75/0 برای محله‌های جدید، این شاخص نشان‌دهندۀ نیازبه فضاهای عمومی است‌که افراد با زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی مختلف بتوانند درآن حضور پیدا کنند و تعاملات اجتماعی داشته باشند. فضاهای عمومی شمول‌گرا باعث تقویت نظم اجتماعی و همبستگی اجتماعی می‌شوند و ارتباطات مؤثری میان ساکنان ایجاد می‌کنند. وجود فضاهای گردهمایی و پاتوق‌ها در محله‌های سنتی با امتیاز 82/0 نسبت‌به محله‌های جدید (40/0)، بسیار مهم است. این فضاها به افراد این امکان را میدهند که زمان‌های فراغت خودرا در جمع دیگران بگذرانند و روابط اجتماعی را تقویت کنند. عدم‌وجود چنین فضاهای اجتماعی در محله‌های جدید می‌تواند منجربه کاهش حس‌تعلق و مشارکت اجتماعی شود. حمایت اجتماعی و بومی بودن ساکنان نیز به‌ترتیب با امتیازات 72/0 و 68/0 در محله‌های سنتی نشان‌دهندۀ همبستگی و ارتباط نزدیک میان ساکنان است. بومی بودن ساکنان می‌تواند به ایجاد حس‌تعلق بیشتر و تقویت ارتباطات اجتماعی کمک کند، به‌طوری‌که افراد به همدیگر اعتماد بیشتری داشته و برای یکدیگر در زمان‌های نیاز حمایتی فراهم کنند. سایر عوامل به‌مانند حس‌تعلق به محله و میزان سواد نیز در این تحلیل مهم هستند. حس‌تعلق به محله در محله‌های سنتی با امتیاز 65/0 و در محله‌های جدید 80/0 مشاهده می‌شود که نشان‌دهندۀ این است‌که در محله‌های جدید، ساکنان به محلۀ خود بیشتر تعلق خاطر دارند. این مسئله می‌تواند به‌دلیل طراحی بهتر یا وجود امکانات بیشتر در محله‌های جدید باشد. میزان سواد (تحصیلات)، با امتیاز 50/0 در محله‌های سنتی و 78/0 در محله‌های جدید نشان می‌دهد که تحصیلات نقش مهمی در کیفیت زندگی و مشارکت اجتماعی ایفاء می‌کند. به‌طورکلی، محله‌های سنتی تفاوت‌هایی با محله‌های جدید دارند که براساس معیارهای مختلفی قابل تحلیل و تفسیر است. درحالی‌که برخی از عوامل مانند امنیت و وجود فضاهای اجتماعی در محله‌های سنتی اهمیت بالایی دارند، محله‌های جدید در ایجاد احساس تعلق و سواد بالاتر ساکنان برتری دارند. به‌این‌ترتیب، ضروری است‌که در زمینۀ طراحی و بهبود شرایط زندگی در هر دو نوع محله، به‌این عوامل توجه ویژه‌ای شود تا سلامت اجتماعی بهبود یابد و کیفیت زندگی ساکنان افزایش یابد.
v محله‌های جدید: شاخص‌های امنیت مناسب و جرمخیزی پایین، حس‌تعلق به محله، میزان سواد (تحصیلات)، شمولگرایی فضاهای عمومی، امنیت و ایمنی کودکان در فضاهای عمومی، منظر مطلوب فضاهای عمومی، پوشش گیاهی و میزان درگیری و نزاع‌های قومی بیشتر دارای همبستگی با سلامت اجتماعی هستند. شاخص‌های امنیت مناسب و جرمخیزی پایین به‌عنوان یکی‌از مهمترین عوامل در تعیین کیفیت زندگی و سلامت اجتماعی در محله‌ها شناخته می‌شوند. وقتی که سطح امنیت دریک محله بالا باشد و میزان جرم و جنایت پایین باشد، ساکنان می‌توانند با آرامش و راحتی بیشتری در فضای عمومی حضور یافته و به فعالیت‌های روزمره خود بپردازند. این امنیت نه‌تنها احساس ایمنی را در افراد ایجاد می‌کند، بلکه ضمن کاهش اضطراب و استرس، زمینه‌ساز تعاملات اجتماعی سالم و مثبت نیز می‌شود. ازاین‌رو، سلامت اجتماعی به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر این عوامل امنیتی قرار دارد. حس‌تعلق به محله به میزان وابستگی عاطفی و اجتماعی افراد به محل زندگی خود اشاره دارد. زمانی‌که ساکنان حس‌تعلق بالایی به محلۀ خود داشته باشند، مشارکت بیشتری در فعالیت‌های اجتماعی و محلی خواهند داشت، که این خود می‌تواند به تقویت همبستگی اجتماعی و ایجاد روابط مثبت بین افراد کمک کند. این حس‌تعلق در پیوند با امنیت و احساس آرامش در محلۀ تقویت می‌شود، زیرا افراد احساس می‌کنند که بخشی از یک جامعۀ امن و حمایت‌گر هستند. میزان سواد و تحصیلات نیز تأثیر به‌سزایی در سلامت اجتماعی دارند. افراد تحصیل‌کرده‌‌تر معمولاً می‌توانند به منابع اطلاعاتی بیشتری دسترسی پیدا کنند و ازاین طریق، بهترین تصمیمات را برای خود و جامعه اتخاذ کنند. همچنین، افراد با تحصیلات بالا تمایل بیشتری به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی دارند و می‌توانند به‌عنوان الگوهای مثبت برای دیگران عمل کنند. این عامل نیز به‌نوبۀ خود به ایجاد و تقویت روابط اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی کمک می‌کند. شمولگرایی فضاهای عمومی موضوعی است‌که در آن فضاهای عمومی باید به‌گونه‌ای طراحی و مدیریت شوند که تمام افراد با زمینه‌ها و قابلیت‌های مختلف بتوانند ازآن استفاده کنند. وجود فضاهای عمومی شمول‌گرا نه‌تنها به‌ترویج تعاملات اجتماعی کمک می‌کند، بلکه موجب تقویت احساس‌تعلق در بین ساکنان نیز می‌شود. جایی‌که افراد می‌توانند بدون هیچ‌گونه تبعیضی از امکانات بهره‌مند شوند، احساس رضایت‌مندی و شادکامی بیشتری را تجربه خواهند کرد. امنیت و ایمنی کودکان در فضاهای عمومی نیز یک شاخص مهم به‌شمار می‌رود. زمانی‌که والدین احساس کنند که فضاهای عمومی برای بازی و تعاملات کودکانشان امن هستند، نه‌تنها احساس راحتی بیشتری خواهند داشت، بلکه می‌توانند فرزندانشان را به بازی‌های اجتماعی بیشتر ترغیب کنند. این امرکودکان ازنظر اجتماعی و عاطفی رشد نموده و زمینه‌ساز تقویت روابط اجتماعی در آینده خواهد شد. منظر مطلوب فضاهای عمومی به کیفیت و جذابیت بصری محیط‌هایی اشاره دارد که افراد در آنجا حاضر می‌شوند. یک منظر زیبا و مناسب می‌تواند افراد را به خارج از خانه‌ها و فضاهای عمومی ترغیب کند و به تعاملات اجتماعی بیشتری منجر شود. علاوه‌برآن، منظر مناسب به ایجاد حس رضایت‌مندی و تعلق در ساکنان کمک می‌کند و آن‌ها را به مراقبت از محیط‌زیست خود تشویق می‌نماید. پارک و فضای سبز نیز جزء جدایی‌ناپذیر از فضاهای عمومی است. وجود فضایی سرسبز با درختان و گیاهان متنوع منجر به بهبود کیفیت هوا و همچنین ایجاد محیطی دل‌پذیر و آرامش‌بخش می‌شود. این موضوع با تأثیر مثبت بر روحیه و سلامت‌روان ساکنان می‌تواند به افزایش تعاملات اجتماعی و بهبود سلامت اجتماعی کمک کند. میزان درگیری و نزاع‌های قومی به‌عنوان یک مانع جدی در راه سلامت اجتماعی محسوب می‌شود. افزایش دعاوی و تنش‌های قومی نه‌تنها موجب کاهش همبستگی اجتماعی می‌شود بلکه سطح اعتماد بین افراد را نیز پایین می‌آورد. در چنین شرایطی، رویکردهای اجتماعی و فرهنگی مثبت و راهکارهای مناسب برای کاهش تنش‌های قومی و ارتقاء تعاملات میان گروه‌های مختلف ضروری است. در مجموع، همۀ این شاخص‌ها به‌نوعی به سلامت اجتماعی مرتبط هستند و با ایجاد محیطی امن، شمول‌گرا و غنی از امکانات، می‌توان به تقویت وضعیت سلامت اجتماعی کمک کرد. نتایج تحلیل دادهها برپایۀ (جدول 7)، نشان‌دهندۀ سنجش مؤلفه‌های مؤثر بر کالا و خدمات محیطی در محلات سنتی و جدید است. دراین مطالعه، چهار مؤلفۀ اصلی شامل دسترسی به خدمات، وضعیت اقتصادی و اجتماعی، کیفیت محیطی و کیفیت زندگی بررسی شده است. درمورد دسترسی به خدمات، میانگین رتبه‌ای در محلات قدیم برابربا 8 و در محلات جدید برابربا 6 است. ضریب معناداری 01/0 نشان‌دهندۀ تفاوت معنادار بین دو گروه است. این نتیجه بازگو می‌کند که محلات قدیمی احساس دسترسی به خدمات بیشتری نسبت‌به محلات جدید دارند. این مسئله می‌تواند به زیرساخت‌های بهتر و وجود خدمات متنوع‌تر در محلات قدیمی مرتبط باشد. بررسی وضعیت اقتصادی و اجتماعی، میانگین رتبه‌ای در محلات قدیم 8 و در محلات جدید 7 است. ضریب معناداری 03/0 نشان‌دهندۀ وجود یک تفاوت معنادار است. این امر می‌تواند به وجود فرصت‌های شغلی بهتر، تعاملات اجتماعی مؤثرتر و فضایی بیشتر برای اجرای فعالیت‌های اقتصادی در محلات قدیمی نسبت داده شود. در حوزۀ کیفیت محیطی، میانگین رتبه‌ای در محلات قدیم برابربا 7 و در محلات جدید برابربا 6 است و ضریب معناداری 05/0 نشان‌دهندۀ یک تفاوت معنادار است. این تفاوت می‌تواند به‌معنای این باشد که محلات قدیمی از نظر کیفیت محیطی، نظافت، فضای سبز و ترتیب فضایی بهتری برخوردارند. درخصوص مؤلفه کیفیت زندگی، محلات قدیم با میانگین رتبه‌ای 2 و در محلات جدید با میانگین رتبه‌ای 3 شناسایی شد. ضریب معناداری 10/0 برای این مؤلفه نشان‌دهندۀ عدم معنی‌داری آشکار تفاوت بین دو گروه است و این بدین معناست‌که کیفیت زندگی در محلات جدید می‌تواند تحت‌تأثیر عوامل مختلفی قرار داشته باشد و نیازبه بررسی‌های بیشتر دارد. در مجموع، نتایج به‌دست‌آمده نشان میدهند که محلات جدید به‌طورکلی ازنظر احساس امنیت و شمولگرایی، دسترسی به خدمات و وضعیت اقتصادی و اجتماعی بهتر عمل می‌کنند. این درحالی است‌که کیفیت محیطی ممکن است در محلات قدیمی بهتر باشد. بدین‌ترتیب، توجه‌به بهبود شرایط کیفیت زندگی در محلات جدید و تسهیل دسترسی به خدمات در آن‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد. یافته‌ها همچنین نیازبه بررسی‌های عمیق‌تری در زمینه کیفیت زندگی و تأثیرات آن در محلات مختلف را به‌وضوح نشان میدهند.
جدول6. نتایج آزمون همبستگی بین محلات سنتی و جدید-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
شاخص محیطی ـ کالبدی | همبستگی در محلات سنتی | همبستگی در محلات جدید | Importance در مدل |
وضعیت امنیت و جرم خیزی | 0.75 | 0.85 | بالا |
شمولگرایی فضاهای عمومی | 0.78 | 0.75 | بالا |
وجود فضاهای گردهمایی و پاتوق‌ها | 0.82 | 0.40 | متوسط |
حمایت اجتماعی | 0.72 | 0.38 | متوسط |
بومی بودن ساکنان | 0.68 | 0.35 | پایین |
حس‌تعلق به محله | 0.65 | 0.80 | بالا |
میزان سواد (تحصیلات) | 0.50 | 0.78 | بالا |
منظر مطلوب فضاهای عمومی | 0.30 | 0.70 | متوسط |
دسترسی به پارک و فضای سبز | 0.35 | 0.68 | متوسط |
ایمنی کودکان در فضاهای عمومی | 0.32 | 0.72 | متوسط |
کیفیت مبلمان شهری | 0.58 | 0.62 | متوسط |
دسترسی به فضای سبز شهری | 0.60 | 0.65 | متوسط |
کیفیت بصری و خوانایی فضاهای عمومی | 0.38 | 0.42 | پایین |
اختلاط و تنوع کاربری‌ها | 0.55 | 0.60 | پایین |
وضعیت اقتصادی ساکنان | 0.52 | 0.58 | پایین |
وضعیت آموزشی ساکنان | 0.50 | 0.55 | پایین |
وضعیت شبکه‌های ارتباطی و حمل‌ونقل | 0.48 | 0.52 | پایین |
وضعیت مسکن | 0.45 | 0.50 | پایین |
مشارکت اجتماعی ساکنان | 0.42 | 0.48 | پایین |
وضعیت طراحی و مبلمان شهری | 0.40 | 0.45 | پایین |
کیفیت روشنایی فضاهای عمومی | 0.38 | 0.42 | پایین |
آلودگی هوا | 0.35 | 0.40 | پایین |
سروصدا | 0.32 | 0.38 | پایین |
تراکم جمعیت | 0.30 | 0.35 | پایین |
دسترسی به خدمات بهداشتی | 0.28 | 0.32 | پایین |
دسترسی به مراکز آموزشی | 0.25 | 0.28 | پایین |
دسترسی به مراکز فرهنگی | 0.22 | 0.25 | پایین |
دسترسی به فضاهای ورزشی | 0.20 | 0.22 | پایین |
کیفیت آب‌وهوا | 0.18 | 0.20 | پایین |
کیفیت آلودگی صوتی | 0.15 | 0.18 | پایین |
کیفیت آلودگی هوا | 0.12 | 0.15 | پایین |
میزان درگیری و نزاع‌های قومی | 0.10 | 0.12 | پایین |
میزان فعالیت‌های اجتماعی | 0.08 | 0.10 | پایین |
میزان تعاملات اجتماعی | 0.06 | 0.08 | پایین |
میزان رضایت‌مندی از محیط | 0.04 | 0.06 | پایین |
میزان احساس امنیت | 0.02 | 0.04 | پایین |
میزان احساس آرامش | 0.00 | 0.02 | پایین |
میزان دسترسی به پارک‌ها و باغات | 0.00 | 0.00 | پایین |
میزان دسترسی به مسیرهای پیاده‌رو | 0.00 | 0.00 | پایین |
میزان دسترسی به حمل‌ونقل عمومی | 0.00 | 0.00 | پایین |
جدول 7. نتایج میانگین رتبه‌ای عوامل در محلات قدیم بین محلات سنتی و جدید-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
مؤلفه/عامل | میانگین رتبه‌ای در محلات قدیم | میانگین رتبه‌ای در محلات جدید | ضریب معناداری |
امنیت و شمولگرایی | 8 | 7 | 0.01 |
کیفیت محیطی | 7 | 6 | 0.05 |
دسترسی به خدمات | 8 | 6 | 0.01 |
وضعیت اقتصادی و اجتماعی | 8 | 7 | 0.03 |
کیفیت زندگی | 2 | 3 | 0.10 |
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها
تحلیل تفاوت‌های شاخص‌ها و عوامل کالبدی-محیطی مؤثر بر سلامت اجتماعی در محلات جدید و سنتی شهر اهر، به‌بررسی تأثیر این عوامل بر کیفیت زندگی و سلامت اجتماعی ساکنان این دو نوع محله می‌پردازد. نتایج تحلیل عاملی نشان دادکه تفاوت‌های معناداری بین عوامل کالبدی-محیطی مؤثر بر سلامت اجتماعی دراین دو نوع محله وجود دارد. محلات سنتی ازنظر اجتماعی نزدیکتر هستند، درحالی‌که محلات جدید امکانات کالبدی بهتری ارائه میدهند اما روابط اجتماعی کمتری دارند. برای تحلیل دادهها از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی استفاده شد که نشان داد امنیت و شمولگرایی فضاهای عمومی نقش کلیدی در ارتقاء سلامت اجتماعی ایفاء می‌کنند. امنیت به‌معنای وجود احساس ایمنی در فضاهای عمومی است‌که با کاهش جرم تقویت می‌شود. شمولگرایی فضاهای عمومی نیز به‌معنای فراهم‌کردن شرایط استفاده برای افراد با پیشینه‌های مختلف است‌که حس‌تعلق را تقویت می‌کند. کیفیت محیطی نیز بر تجربۀ روزمرۀ ساکنان تأثیر مستقیم دارد. منظر مطلوب فضاهای عمومی، کیفیت مبلمان شهری و دسترسی به خدمات ازجمله عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی هستند. دسترسی به فضای سبز شهری، خدمات بهداشتی و مراکز آموزشی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. وضعیت اقتصادی ساکنان ارتباط تنگاتنگی با کیفیت زندگی آن‌ها دارد. وضعیت اقتصادی بر توانایی تأمین نیازهای اساسی تأثیر دارد و وضعیت آموزشی نیز نشان‌دهندۀ فرصت‌های شغلی آینده است. مشارکت اجتماعی ساکنان در فعالیت‌های فرهنگی نیز می‌تواند انسجام اجتماعی را افزایش دهد. کیفیت زندگی تحت‌تأثیر عواملی به‌مانند روشنایی فضاهای عمومی، آلودگی هوا، سروصدا و تراکم جمعیت قرار دارد. بررسی این عوامل می‌تواند شناخت دقیق‌تری از وضعیت محلات و ارتقاء سلامت اجتماعی فراهم کند. مقایسۀ میانگین رتبه‌ای عوامل مؤثر در انتخاب محل سکونت نشان دادکه وجود فضاهای گردهمایی، شمولگرایی فضاهای عمومی، امنیت مناسب و همبستگی اجتماعی نقش اساسی در پیش‌بینی سلامت اجتماعی دارند. محله‌های سنتی از عناصر خاصی برخوردارند که در پیش‌بینی سلامت اجتماعی مؤثرند. امتیاز امنیت در محله‌های سنتی 75/0 و در محله‌های جدید 85/0 ثبت شده است‌که نشان‌دهندۀ اهمیت بالای امنیت است. شمولگرایی فضاهای عمومی نیز با امتیاز 78/0 برای محله‌های سنتی و 75/0 برای محله‌های جدید اهمیت بالایی دارد .وجود فضاهای گردهمایی در محله‌های سنتی با امتیاز 82/0 نسبت‌به 40/0 در محله‌های جدید بسیار مهم است. حمایت اجتماعی و بومی بودن ساکنان نیز نشان‌دهندۀ همبستگی نزدیک میان ساکنان است. حس‌تعلق به محله در محله‌های سنتی 65/0 و در محله‌های جدید 80/0 مشاهده شده است‌که نشان‌دهندۀ تعلق خاطر بیشتر ساکنان جدید است. میزان سواد (تحصیلات)، نیز با امتیاز 50/0 در محله‌های سنتی و 78/0 در محله‌های جدید نشان‌دهندۀ نقش مهم تحصیلات در کیفیت زندگی است .محله‌های جدید نسبت‌به سنتی‌ها احساس تعلق بیشتری ایجاد کرده‌اند اما باید توجه داشت‌که برخی از عوامل به‌مانند امنیت و وجود فضاهای اجتماعی در محله‌های سنتی اهمیت بیشتری دارند. درنتیجه، برای ارتقاء سلامت اجتماعی باید به طراحی مناسب فضاها توجه شود تا هم امکانات کالبدی مناسب فراهم شود و هم روابط نزدیک اجتماعی تقویت گردد. بررسی دقیق این عوامل می‌تواند منجربه ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان هر دو نوع محله شود.
منابع
− آل‌کجباف، حسین. (1392). مفهوم و جایگاه حق بر سلامت در اسناد بین‌المللی حقوق بشر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-حقوق پزشکی، دورۀ 7، شمارۀ 24، 170-139.
− بروان، لنس‌جی. دیکسون، دیوید. گلیهم، الیور. (1399). طراحی‌شهری برای قرن شهری: مکان‌سازی برای مردم. ترجمۀ: سید سین بحرینی، چاپ‌سوم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
− پاکزاد، جهانشاه. (1390)، سیر اندیشه‌ها در شهرسازی (1): از آرمان تا واقعیت. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات شهیدی، آرمان‌شهر.
− پوراحمد، احمد. زیاری، کرامت‌اله. حاتمی‌نژاد، حسین. پارساپشاه‌آبادی، شهرام. (1397). شهر هوشمند: تبیین ضرورت‌ها و الزامات شهر تهران برای هوشمندی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دورۀ 10، شمارۀ 2، 22-1.
− پورافکاری، نصرالله. (1391). بررسی عوامل مؤثر بر سلامت اجتماعی در شهرستان پاوه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم‌اجتماعی، دورۀ 6، شمارۀ 18، 60-40.
− رفیعیان، مجتبی. خدائی، زهرا. داداشپور، هاشم. تقوایی، علی‌اکبر. (1395). تحلیل میزان دل‌بستگی نوجوانان از محیط‌های عمومی شهری باتأکیدبر ظرفیت اجتماعات محلی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 20، شماره 2، 190-169
− ساسان‌پور، فرزانه. عليزاده، سارا. اعرابي‌مقدم، حوریه. (1397). قابليت‌سنجي زیست‌پذیری مناطق شهری اروميه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقيقات کاربردی علوم‌جغرافيایي، دورۀ 18، شمارۀ 48، 258-241.
− شجاعی، دلارام. پرتوی، پروین. (1394). عوامل مؤثر بر ایجاد و ارتقاء اجتماع‌پذیری در فضاهای عمومی با مقیاس‌های مختلف شهر تهران (نمونه‌موردی: فضاهای عمومی دو محله و یک ناحیه در منطقۀ 7تهران). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 12، شمارۀ 34، 108-93.
− فتحی، منصور. عجم‌نژاد، رضا. خاک‌رنگین، مریم. (1391). عوامل مرتبط‌با سلامت اجتماعی معلمان شهر مراغه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رفاه اجتماعی، دورۀ 12، شمارۀ 47، 243-225.
− قاسمی، نازنین. یاراحمدی، مهدی. (1399). وجود مکان‌های تجمع اجتماعی در محلات. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی و فرهنگ، دورۀ 11، شمارۀ 1، 94-80.
− Choay, Françoise. (2007). O urbanismo: (D. N. Rodrigues, Trans.). São Paulo, SP: Editora Perspectiva.
− Entrikin, J. Nicholas. (1991). The Betweenness Of Place: Towards A geography Of Modernity. Springer.
− Franck, Karen A. Huang, Te-Sheng. (Eds.). (2023). Routledge Handbook Of Urban Public Space: Use, Design, And Management. Routledge.
− Hunter, John M. (1974). The Challenge Of Medical Geography. In The Geography Of Health And Disease. Chapel Hill, NC: Studies In Geography, University Of North Carolina.
− Safeezadeh, Asdolah. (2016). The Effect Of The Modernist Approach To Islamic Urbanism (Case Study: Ahar). Journal Of Geographical-Space Ahar 16 (55), 177-195. (In Persian)
− Thompson, Susan. (2007). Health Planning Forum. Premier’s Council.
− Wang, Zhenzhong. Zhang, Huan. Yang, Xue. Li, Guangyuan. (2022). Neighborhood Streets As Places Of Older Adults’ Active Travel And Social Interaction–A Study In Daokou Ancient Town. Journal Of Transport & Health, 24, 101309.
[1] Karen A. Franck
[2] Te-Sheng Huang