شاخصه های محبت الهی در انسان خداباور از دیدگاه قرآن و روایات

محورهای موضوعی : نشریه پژوهشنامه معارف اهل بیت علیه السلام

علی محمد میرجلیلی ¹ , محمد فاکر میبدی ² , نسرین علوی نیا ^{3 *}

1 - استاد گروه قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه میبد، میبد، ایران.
2 - استاد گروه قرآن و حدیث، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، تهران، ایران.
3 - طلبه حوزه سطح 4، موسسه آموزش عالی جامعه النور، شیراز، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/09/07 تاریخ پذیرش : 1403/12/28 تاریخ انتشار : 1404/05/12

کلید واژه: انسان خداباور, محبت الهی, حب, قرآن, روایات.,

چکیده مقاله :

این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و با ابزار کتابخانه­ای به بررسی شاخصه­های محبت الهی در انسان خداباور از دیدگاه قرآن و روایات می­پردازد و بدین منظور از قرآن کریم، روایات و اندیشه­های مفسران برای تکمیل بحث کمک گرفته است. یافته­های پژوهش که در قالب شش شاخصه بررسی شده است بیانگر این است که رابطه انسان خداباور و خدا محبت است. انسان وجودی مستقل ندارد و وجودش وابسته به خداوند است، خداوند رب انسان و جهان است و تمام امورات آنها را تدبیر می­کند. انسان تحت تربیت دائم پروردگار است و تمام عقاید و رفتار او در ارتباط با رب معنا می­شود. وقتی خدا محبوب انسان باشد همه زندگی و رفتار انسان بر اساس این محبت انجام می­شود و محبت به تبعیت از خداوند منجر می­گردد. شاخصه های محبت الهی در انسان خداباور شامل شاخصه اول تفضل ابتدایی خداوند به انسان، شاخصه دوم محبت انسان به خداوند، تنها موجود فناناپذیر، شاخصه سوم پذیرش ربوبیت محبوب و تبعیت از محبوب، شاخصه چهارم محبت ورزی بر اساس ایمان، شاخصه پنجم محبوب خدا شدن و شاخصه ششم رسیدن به رضایت و رضوان الهی در آخرت است.

 

چکیده انگلیسی:

This article, with a descriptive-analytical method and library tools, investigates the characteristics of divine love in a God-believing person from the perspective of the Qur'an and hadiths, and for this purpose, the Holy Qur'an, hadiths and the thoughts of commentators have been helped to complete the discussion. The findings of the research, which have been examined in the form of six indicators, show that the relationship between a person who believes in God and God is love. Man does not have an independent existence and his existence depends on God, God is the Lord of man and the world and arranges all their affairs. Man is under the constant training of the Lord and all his thoughts and behavior are meaningful in relation to the Lord. When God loves man, all his life and behavior is based on this love, and love leads to obeying God. The indicators of divine love in a God-believing person include the first indicator of God's primary kindness to man, the second indicator of man's love for God, the only immortal being, the third indicator of accepting the beloved's lordship and obeying the beloved, the fourth indicator of loving kindness based on faith, the fifth indicator of becoming God's beloved. And the sixth indicator is to reach God's satisfaction and satisfaction in the hereafter.

منابع و مأخذ:

*قرآن کریم
ابن بابویه، محمد بن علی، (1385)، علل الشرائع، قم: کتاب فروشی داوری.
ابن قیم الجوزيه، شمس الدین ابی عبداله، (1419)، روضه المحبين و نزهه المشتاقين، تحقیق سید جمیلی، چاپ چهارم، دارالکتب العربی.
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1387)، لسان العرب، چاپ سوم، قم: نشر ادب.
برقی، احمد بن محمد بن خالد، (1371)، المحاسن، تحقیق و تصحیح: بلال الدین محدث، چاپ دوم، قم دارالکتب الْسلامیة.
برومر، وین سنت، (1395)، الگوی عشق پژوهشی در الهیات فلسفی، ترجمه عبدالمحمد دلخواه، تهران، نگاه
معاصر.
جوادی آملی، عبدالله، (1397)، تفسیرتسنیم، تحقیق: حسین اشرافی و دیگران، ج2، قم، اسراء.
خمینی، روح الله، (1381)، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره )، قم.
دهخدا، علی اکبر، (1388)، لغت نامه دهخدا، ج4، چ3 ، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، محمد، (1416)، مفردات غریب القرآن، تحقیق عرفان داودی، انتشارات دارالثامیه بیروت.
رافعی، علی،(1390)، محبت در قرآن و حدیث و تجلی آن در سیره نبوی و اقوال و وحوال عارفان، چاپ اول، قم، ادیان.
صابری، علی محمد، (1389)، حدیث عشق، عشق از دیدگاه 4 متفکر)میهمانی افلاطون، فی حقیقة العشق سهروردی، سوانح العشاق غزالی، لمعات عراقی)، تهران نشر علم.
طباطبایی، محمدحسین، (1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد باقر موسوی، چاپ پنجم، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی.
طوسى، محمد بن حسن، (1417)، التبیان فى تفسیر القرآن، به کوشش احمد قیصر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربى، اول.
عمید، حسن، (1382)، فرهنگ فارسی عمید، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چ28، قم.
قرائتی، محسن، (1383)، تفسیر نور، ج 4، چ 11، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
کلینى، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی (ط- الإسلامیه)، به کوشش علی اکبر غفاري و محمد آخوندي، تهران، دار الکتب الإسلامیه.
مجلسی، محمد باقر، (1403)، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: نشر دار الاحیا التراث العربی.
مصباح یزدی، محمد تقی، (1383)، اخلاق در قرآن،ج2، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.
مصطفوی، حسن، (1360)، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، چاپ اول، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
معین، محمد، (1381)، فرهنگ معین، ج 2 ، چ8 ، امیر کبیر، تهران.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، (1371)، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
هاشمی، احمد، (1381)، ‌جواهر البلاغه، چاپ پنجم، قم:مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

متن کامل:



<1>  پژوهشنامه معارف اهل بیت (ع)، سال چهارم، شمارۀ یازدهم، بهار 1404 ش

Research for the Studies of the Ahl al-Bayt (as), Year 4, Issue 11, Spring 2025

 

 

شاخصه­های محبت الهی در انسان خداباور از دیدگاه قرآن و روایات

 

علی­ محمد میرجلیلی¹

محمد فاکرمیبدی²

نسرین علوی­نیا³

 

تاریخ دریافت: 07/09/140۳ تاریخ پذیرش: 28/12/140۳، صفحۀ 33 تا 51 (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده

       این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و با ابزار کتابخانه­ای به بررسی شاخصه­های محبت الهی در انسان خداباور از دیدگاه قرآن و روایات می­پردازد و بدین منظور از قرآن کریم، روایات و اندیشه­های مفسران برای تکمیل بحث کمک گرفته است. یافته­های پژوهش که در قالب شش شاخصه بررسی شده است بیانگر این است که رابطه انسان خداباور و خدا محبت است. انسان وجودی مستقل ندارد و وجودش وابسته به خداوند است، خداوند رب انسان و جهان است و تمام امورات آنها را تدبیر می­کند. انسان تحت تربیت دائم پروردگار است و تمام عقاید و رفتار او در ارتباط با رب معنا می­شود. وقتی خدا محبوب انسان باشد همه زندگی و رفتار انسان بر اساس این محبت انجام می­شود و محبت به تبعیت از خداوند منجر می­گردد. شاخصه های محبت الهی در انسان خداباور شامل شاخصه اول تفضل ابتدایی خداوند به انسان، شاخصه دوم محبت انسان به خداوند، تنها موجود فناناپذیر، شاخصه سوم پذیرش ربوبیت محبوب و تبعیت از محبوب، شاخصه چهارم محبت ورزی بر اساس ایمان، شاخصه پنجم محبوب خدا شدن و شاخصه ششم رسیدن به رضایت و رضوان الهی در آخرت است.

کلیدواژه­ها: انسان خداباور، محبت الهی، حب، قرآن، روایات.

1- درآمد

قرآن کریم در طی 23 سال در موقعیت­ها و شرایط متعدد به خاطر وجود حکمت­های مختلف نازل شده است که کمتر اتفاق می­افتد در آن، موضوعی یک­جا و در کنار هم مورد بررسی باشد به همین دلیل موضوعات مختلف در کل متن به صورت پراکنده ذکر شده است؛ لذا اگر کسی بخواهد نگاهی کلی به تمام متن داشته باشد یا معنای نسبتاً جامعی را از یک معنا مورد کنکاش قرار دهد ناگزیر است که آن را در گوشه گوشه قرآن جست و جو نماید.

حب و محبت از موضوعاتی است که مورد بحث در علوم مختلف قرار گرفته و عرفا، ادبا، شعرا، نویسندگان و فیلسوفان مختلف در این زمینه قلم­فرسایی کرده­اند و گستره­ای به قدمت تاریخ دارد. قرآن کریم و روایات نیز به این موضوع اهمیت ویژه­ای داده اند. بنابراین پرداختن به این واژه حائز اهمیت است و تاکنون تحت عناوین و از زاویه­هاي مختلف، مورد بحث و بررسی در مجامع علمی و دینی قرارگرفته است.

از طرفی هر انساني بر اساس نگرش­ها، بينش­ها، گرايش­ها و رفتارهاي بيروني که متأثر از باورها و ارزش­های پذيرفته­شده نزد اوست شناخته می­شود. اين نگرش­ها و شناخت­ها زمینه­ساز تغییرات اساسی در رفتار اوست. بدین­جهت روند زندگی انسان­ها و آثار به­جا مانده گواه این مطلب است که اگر باوری الهی در روح و اندیشه انسان تاثیر بگذارد، قطعا به زندگی و هدف فرد و آداب و رسوم او، رنگ و بوی خدایی خواهد­داد و خداباوری علاوه بر ساحت بینش، در منش و کنش فردی و اجتماعی انسان نیز ظهور پیدا می­کند که نمونه بارز آن ابتدا در زندگی فردی و سپس اجتماعی بروز می­یابد.

گرچه تاکنون پژوهش مستقلی که شاخصه های محبت الهی در انسان خداباور از دیدگاه قرآن و روایات را مورد بررسی قرار داده باشد، صورت نگرفته است اما پژوهش­هایی مشابه در خداباوری وجود دارد پس به نوعی می­توان گفت تحقیق پیش رو، از این حیث بدیع به شمار می­آید. از مقالات مشابه در خداباوری می­توان به  خداشناسی از ابراهیم تا کنون «دین یهود، مسیحیت و اسلام» از کارن آمسترانگ⁴ که توسط محسن سپهر در سال 1393 ترجمه و چاپ شده است.

مقاله ای با عنوان «خداباوری و یافته های علوم شناختی دین: سازگاری یا ناسازگاری» توسط سیدمهدی بیابانکی در مجله پژوهشهای فلسفی کلامی تابستان 1398 شماره 80 به چاپ رسیده است.

مقاله ای با عنوان «تحلیل نقش خداباوری در کارکردهای علوم انسانی دستوری از منظر آیت الله مصباح یزدی» توسط علیرضا رجبی و محمدعلی محیطی اردکان در مجله تحقیقات بنیادین علوم انسانی در پاییز 1399 شماره 20 چاپ شده است.

مقاله ای با عنوان «تطور و خداباوری؛ طرح و بررسی دیدگاه الیوت سوبر⁵» توسط روزبه زارع و سیدحسن حسینی در مجله معرفت فلسفی در تابستان 1400 شماره 72 به چاپ رسیده است.

مقاله ای با عنوان (When and why does belief in a controlling deity strengthen cultural goal commitment ) به معنی (چه­زمانی و چرا اعتقاد به خدای کنترل­کننده تعهد هدف فرهنگی را تقویت می­کند) در سنگاپور توسط اسمارت⁶ در سال 2018 چاپ شده است. در این مقاله سعی شده­است تا با استفاده از نظریات جامعه‌شناسی و بهره‌گیری از یافته‌های پژوهشی اندیشمندان، به بررسی رابطه اعتقاد به خداوند با اهداف فرهنگی پرداخته شود و نهایتاً به این پرسش پاسخ داده­شود که اعتقاد به خداوند، چه رابطه­ای با اهداف فرهنگی دارد؟

مقاله دیگر با عنوان (The difference between the culture of God-believing and God-unbelieving society) به معنی (تفاوت فرهنگ جامعه خداباور و خدا ناباور) توسط اودن⁷ در سال 2017 در استکهلم سوئد چاپ شده است. در این پژوهش بعد از مرور اندیشه‌های کلاسیک، بدبینانه و خوش‌بینانه در مورد فرهنگ جوامع دینی و غیردینی از نظریه‌های اندیشمندان جهت ساخت چارچوب نظری بهره گرفته می‌شود.

روش این مقاله توصیفی – تحلیلی و ابزار آن کتابخانه­ای است و به بررسی این سوال که شاخصههای محبت الهی در انسان خداباور از دیدگاه قرآن و روایات چیست می­پردازد.

2-معنای خداباوری

خداباوري را مي­توان باور به «خداي يكتا، پروردگاري نامتناهي»، (معین، 1381 :1/257) دانست. خداباوري دارای سه مرتبه است كه نخستين مرتبه آن ياد خدا به قلب، همراه با انجام واجبات و ترك محرمات است. در حديثي آمده­است: منظور از اينكه هميشه به ياد خدا باشي، اين نيست كه مرتب سبحان الله بگويي، بلكه منظـور ايـن اسـت كه واجبات و محرماتي را كه برايت تعيين شده، رعايت كني و مراقب باشي در اين مورد كوتاهي نكني (کلینی، 1407: 2/80).

در مرتبه دوم، خداباوري يعني انسان پيوسته به ياد داشته باشد كه در حضور خداست و او شاهد اعمالش است و بداند اگر او خدا را نمي­بيند خداوند او را مي­بيند. قرآن­كريم مي­فرمايد: «لاتدركه الابصار و هو يدرك الابصار و هو الطيف الخبير.» (انعام:30) «چشم­ها او را نمي­يابد و اوست كه ديده­ها را درمي­يابد و او لطيف و آگاه است.»

مرتبه بالاتر اين است كه انسان به گونه­اي ذكر گويد كه یقین داشته باشد هرلحظه خدا او را مي­بيند. اين حالت بالاتر از مرحله پيشين است. بدين معنا كه گرچه انسان خدا را نمي­بيند، ولي به اين باور رسيده است كه خدا در همه حال شاهد و ناظر اوست. خداوند متعال در قرآن كريم مي­فرمايد: «و هو معكم اين ما كنت و الله بما تعملون بصير» (حدید: 4) «و هركجا باشيد، او با شماست و خـدا بـه هر­چه مي­كنيد بيناست.» (مکارم شیرازی، 1371: 2/108)

خداباوری در این مقاله مرتبه اول است که شامل انجام واجبات و ترک محرمات می­شود.

3-معنای محبت

محبت در لغت به معنی اراده (عمید، 1382: 1/318) آمده است. از نظر راغب محبت، اراده آنچه دیده می­شود، یا درباره آن گمان خیر می­رود، است علامه مصطفوی در التحقیق دربارۀ حُب می­گوید:

همانا اصل در این ماده (حب) «وداد و میل شدید» است و مقابل آن بغض و تنفر است. (مصطفوی،1360: 418). این کلمه در فارسی نیز به معنای «دوست داشتن، دوستی و دوست­داری» است (دهخدا، 1388: 1218).

علامه طباطبایی بیان کرده­اند: «حُب عبارت­است از تعلق و ارتباط وجودی بین محب و محبوب و یا به عبارتی، انجذاب بین علت مکمل و یا شبیه به آن، و بین معلول مستکمل و یا شبیه به آن، و چون حُب عبارت از این است، لذا ما افعال خود را دوست می­داریم تا به وسیله آن استکمال کنیم و آنچه را هم که متعلق به افعال ماست دوست می­داریم، تا آن را وسیله و ابزار کار خود کنیم» (طباطبایی، 1374: 1/168).

امام خمینی می­فرمایند: «حُب و بغض، از صفات نفسانیه است متقابل با هم و حقیقت آنها وجداناً واضح است؛ چون سایر وجدانیات و صفات نفسانیه، که حقایق ذاتیاتشان واضح تر است از شرح مفهوم آن ها». (خمینی، 1381: 52)

از نظر آیة الله مصباح یزدی: «محبت در حقیقت، حالتی است که در دل یك موجود ذی شعور، نسبت به چیزی که با وجود او ملایمتی و با تمایلات و خواسته­های او تناسبی داشته باشد، پدید می­آید. محبت، یك جاذبه ادراکی است همانند جاذبه­های غیر ادراکی؛ ملاك این جذب و انجذاب، ملایمتی است که آن موجود با مُحب دارد؛ و محبت انسان به چیزی تعلق می­گیرد که ملایمت کمال آن را با وجود خودش دریافته است.» (مصباح یزدی، 1383: 1/284). 

4-رابطه انسان خداباور و خدا

رابطه انسان خداباور و خدا محبت است. انسان وجودی مستقل ندارد و وجودش وابسته به خداوند است و آن به آن در ارتباط با خداوند است که همه این روابط بر اساس محبت می­باشد. انسان خداباور در یک مسیر مرحله به مرحله پیش می­رود تا به محبت و رضوان نهایی الهی در آخرت می­رسد. شاخصه­های این محبت در قرآن کریم و روایات بدین شکل بیان شده است: 

5- شاخصه­های محبت الهی

5-1- شاخصه اول: تفضل ابتدایی خداوند به انسان

قرآن بیان می­کند که خداوند یک «فضل» ابتدایی به انسانها دارد «وَ لَاكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّةَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيَانَ أُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ. فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَنِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» (حجرات:7و8) که سه مؤلفه دارد:

۱. خداوند بذر محبت ایمان به خودش را در انسان کاشته است،

۲. (محبت) ایمان را در قلب انسان زیبا جلوه داد؛

3.بذر کراهت نسبت به کفر و فسوق و عصیان را در انسان قرار داده است. (قرائتی،1383: 2/98).

در تفسیرالميزان آمده است که «فضل بودن موهبت به معنای این است که صرفا عطیه و نعمتی است که خدا به انسان ارزانی داشته، نه اینکه خواسته باشد عوضی عایدش گردد».(طباطبایی، 1374: 18/469) این مرحله که موهبت مقدم خداوند به انسان است دانشمندان از آن به «محبت» یاد کرده­اند در قرآن با تعبیر «فضل و نعمت» یاد شده است. قرآن این مرحله را تفضل خداوند می­داند و لفظ «محبت» بر آن اطلاق نکرده است. دانشمندان مختلف نیز درباره محبت مقدم خداوند به انسان سخن گفته­اند. آگاپه (عشق از دید الهیات مسیحی) می­گوید محبت خدا به انسان مقدم بر محبت انسان به خداوند است. (صابری، 1389: ٨٦.). در آگاپه، عشق هدیه عاشق به معشوق است که به طور طبیعی از فراوانی عاشق جاری می­شود. خداوند سرشاری خود را با اختیار و سخاوتمندانه می­بخشد. عشق الهی به بشر بیان طبیعی سرشاری دائمی و زوال­ناپذیر سرشت خداوند است. خدا عشق نمی­ورزد که منفعتی از آن ببرد، بلکه عشق می­ورزد چون ذاتش عشق­ورزیدن است عشق خداوند به ما ریشه در خود خداوند و سرشاری او دارد و ریشه در ما ندارد. اروس (عشق از نگاه فلسفه یونانی) اشتیاق رسیدن به آرزوست، اما خدا هیچ نیاز و خواسته­ای ندارد، بنابراین اشتیاق و تلاشی برایش متصور نیست، لذا عشق خداوند به انسان از نوع آگاپه است و نه اروس. (برومر، 1395:١٤٩)

شیخ احمد غزالی می­گوید: «خداوند مبدأ و اصل عشق است» (صابری، 1389: ١٥١) و «هر محبتی از سوی بنده مسبوق به محبتی از طرف خداوند است». (جوادی آملی، 1397: 2/ 92) «محبت انسان محفوف به دو محبت الهی است. تردیدی نیست که محبت خداوند به بنده، عنایت وی به بنده است. (عنایت ملحوق) اما اصل توفیق عبد به محبت ـ با آنکه به ظاهر کار خود اوست- نیز عنایت ابتدایی خدا است. رو آوردن بنده به خداوند با محبت نعمت است (صغرای قیاس) و هر نعمتی از خداوند و عنایت اوست (کبرای قیاس). پس این امر مسبوق به عنایت الهی است. (نتیجه) بدین ترتیب هر محبت عبد محفوف به دو عنایت الهی است (عنایت مسبوق و عنایت ملحوق). خداوند محبت اولیه ایمان و کراهت کفر را در انسان قرار داده است، اگر انسان با اختیار خود در این مسیر حرکت کند و محب ایمان شود به رشد می­رسد». (جوادی آملی، 1397: 2/ 100).

رابطه محبت و ایمان

خداوند رب انسان و جهان است یعنی تمام امورات آنها را تدبیر می­کند و انسان تحت تربیت دائم پروردگار است و تمام عقاید و رفتار او در ارتباط با رب معنا می­شود. عقاید و اعمال انسان یا در راستای ایمان به رب و اطاعت از اوست یا خلاف این جهت است. «ایمان به صورت فطری در همه انسان­ها قرار گرفته است» (اعراف/172 و 173)، یعنی هر چند انسان در لسان و در ظاهر منکر خدا شود اما ایمان به خداوند درونش وجود دارد.

وقتی ایمان محبوب انسان قرار گرفته و آنچه مقابلش قرار دارد یعنی کفر و فسوق و عصیان مورد کراهت او قرار گرفته، یعنی منحصرا آنچه محبوب انسان قرار گرفته ایمان است (برقي، 1371: 1/262)، فقط و فقط ایمان محبوب انسان واقع شده است. در روایات رابطه محبت و ایمان بیان شده است و گفته شده که ایمان و دین چیزی غیر از حب و بغض نیستند: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْحُبِّ وَ الْبَعْضِ أَمِنَ الْإِيمَانِ هُوَ فَقَالَ وَ هَلِ الْإِيمَانُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْضُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الآيَةَ - حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّةَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَالْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ.(الحجرات/ ٧). (کلینی، 1407: 2/125)

راوی می­گوید از امام پرسیدم: «آیا حب و بغض از ایمان است؟ پاسخ دادند آیا ایمان چیزی غیر از حب و بغض است؟ سپس این آیه را تلاوت فرمودند: حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَ.... گویی راوی نمی­دانسته حب و بغض داشتن جزء ایمان محسوب می­شود. امام می­فرمایند: ایمان چیزی جز حب و بغض نیست و برای توضیح حرف خود این آیه را می­آورند. طبق این آیه آنچه محبوب انسان قرار می­گیرد فقط ایمان است و کفر مکروه انسان است و تمام اشیاء یا در محدوده ایمان هستند یا کفر و خارج از این دو حوزه چیزی نیست. لذا هیچ چیز دیگری محبوب انسان نیست لذا حب برابر با ایمان است. از طرفی مفهوم آیه این است که چون ایمان محبوبتان قرار گرفته در نتیجه آن شما از پیامبر اطاعت می­کنید یعنی همه ایمان محبوب انسان است و این­گونه نیست که قسمتی از ایمان محبوب انسان نشده باشد. اگر همه ایمان محبوب انسان نباشد، در اثر همان قسمتی که محبوب انسان نیست انسان به ایمان عمل نمی­کند و به رشد نخواهد رسید. اینکه همه ایمان محبوب انسان است یعنی ایمان برابر با حب است.

گفته شده حصر در (و هل الايمان الا الحب و البغض) برای مبالغه است، زیرا ایمان به چیزی بدون محبت آن و بغض ضد آن محقق نمی­شود. (هاشمی، 1381: 341).

«كُنتُ عِندَ أَبِي جَعْفَر (ع) ... و قَالَ لَهُ عِنْدَ ذَلِكَ زِيَادٌ إِنِّي أَلِمُ بِالذُّنُوبِ حَتَّى إِذَا ظَنَنتُ أَنِّي قَدْ هَلَكْتُ ذَكَرْتُ حُبِّكُمْ فَرَجَوْتُ النَّجَاةَ وَ تَجَلَّى عَنِّي - فَقَالَ أَبو جَعْفَرِعَ وَ هَلِ الدِّينُ إِلَّا الْحُبُّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى – حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ (الحجرات: ٧) وَ قَالَ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ  (آل عمران: ۳۱) وَ قَالَ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ إِنَّ رَجُلًا أَتَى النَّبِيَّ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أُحِبُّ المُصَلِّينَ وَلَا أُصَلِّي وَأُحِبُّ الصَّوَّامِينَ وَلَا أَصُومُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ أَنْتَ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكَ مَا اكْتَسَبْتَ وَ قَالَ مَا تَبْغُونَ وَ مَا تُرِيدُونَ أَمَا إِنَّهَا لَوْ كَانَ فَزْعَةٌ مِنَ السَّمَاءِ فَزِعَ كُلُّ قَوْمٍ إِلَى مَأْمَنِهِمْ وَ فَزِعْنَا إِلَى نَبِيِّنَا وَ فَزِعْتُمْ إِلَيْنَا. (الحشر : ۹)

این روایت را محاسن با کمی تفاوت بیان کرده است. در روایت محاسن امام می­فرمایند: «الدِّينُ هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدِّينُ».(برقي، 1371: 120)

زیاد می­گوید که به امام باقر (ع) گفتم که از گناهانم ناراحت بودم و گمان می­کردم که هلاک شده­ام. محبت شما را یاد کردم و به نجات امیدوار شدم. امام گفتند آیا دین غیر از حب است؟ خداوند می­فرماید ایمان را نزد شما محبوب کردیم و آن را نزد قلب شما زینت دادیم. و نیز گفته اگر خدا را دوست دارید از پیامبر تبعیت کنید تا خدا هم شما را دوست داشته باشد و نیز فرموده انصار کسانی را که نزد آنها هجرت کرده بودند دوست داشتند. مردی نزد پیامبر آمد و گفت ای رسول الله من نماز گزاران را دوست دارم اما خودم اهل نماز (نافله) نیستم و کسانی که زیاد روزه می­گیرند را دوست دارم اما خودم اهل روزه استحبابی نیستم پیامبر فرمودند تو با هرکس که او را دوست می­داری هستی و هرچه کسب کنی برای توست.

در روایات امیرالمومنین مصداق حب ایمان بیان شده­است:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) ... وَ قَوْلِهِ- حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ كَرَّةَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَ الْعِصْيَانَ (حجرات: ۷) الْأَوَّلَ وَالثَّانِيَ وَالثَّالِثَ. (کلینی، 1407: 2/129)

در روایت بیان شده که «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ» یعنی امیرالمؤمنین و «كَرَّةَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ» یعنی اولی و دومی و سومی. این روایت یک مصداق از این آیه را بیان کرده است.

5-2- شاخصه دوم: محبت انسان به خداوند، تنها موجود فناناپذیر

خداوند محبت ایمان را درون انسان قرار داده و کراهت از کفر را در او نهاده و او با اختیار خودش یا محبت ایمان یا محبت کفر را بر می­گزیند. برای اینکه چه محبتی را برگزیند نیاز به معرفت دارد.

خداوند می فرماید که ما ملکوت آسمان و زمین را به حضرت ابراهیم نشان دادیم و از اهل یقین شد:

«وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ» (انعام:75)

و به واسطه ی این معرفت ایشان در می­یابد که چیز آفل و زوال­پذیر شایسته محبت نیست و می­فرماید: «لا أُحِبُّ الأفلين» (انعام: 76) انسان با هدایت الهی معرفت پیدا می­کند که چه کسی شایسته محبت است و در می­یابد که امور زوال­پذیر شایسته محبت نیست. وقتی انسان معرفت پیدا کرد که فقط موجود زوال­ناپذیر شایسته محبت است، آنگاه ارزیابی می­کند که آن زوال­ناپذیر کیست؟ و مصداق آن را پیدا می­کند و به او محبت می­ورزد. می­بیند که فقط خداوند زوال­ناپذیر است و بقیه موجودات همه زوال­پذیر هستند، پس فقط خداوند زوال­ناپذیر شایسته محبت است و محبتی که در نهاد او قرار داده­شده در مسیر فعلیت قرار می­گیرد اما اگر انسان به این معرفت نرسید که فقط موجود زوال­ناپذیر شایسته محبت است الهه­های دیگری را دوست خواهد­داشت:

«وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا  ُيحِبُّونَهُمْ كَحُبِ اللَّهِ» (بقرة: ١٦٥).

5-3-شاخصه سوم: پذیرش ربوبیت محبوب و تبعیت از محبوب

وقتی انسان محبوبی برمی­گزیند دو پیامد به دنبال خواهدداشت. اول او را معبود خود قرار می­دهد. دوم: از او تبعیت می­کند.

1- پذیرش ربوبیت محبوب

انسان به طور طبیعی چیزی را که شدیدترین محبت را به آن دارد، رب و معبود خود قرار می­دهد، پس اگر خداوند زوال­ناپذیر محبوب­ترین موجود نزد او باشد، او را رب خود قرار می­دهد و به او ایمان می­آورد، اما اگر الهه­های دیگری را دوست بدارد آنها را رب و معبود خود قرار می­دهد.

2- تبعیت از محبوب

تبعیت لازمه محبت است و محبت همواره به تبعیت منجر می­شود:

«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» (آل عمران: 31)

اگر خدا را دوست می­دارید و می­خواهید خدا هم شما را دوست داشته باشد باید از پیامبر تبعیت کنید، یعنی اگر محبت شما به تبعیت بیانجامد، این محبت واقعی است و آنگاه شما هم محبوب خدا می­شوید. یعنی لازمه محبت، تبعیت است و محبت همواره به تبعیت می­انجامد. لذا کسی که محب خداوند است از او تبعیت می­کند. پیامبر دستورات الهی را به انسان­ها می­رسانند، لذا گفته شده که اگر خداوند را دوست دارید از پیامبر تبعیت کنید که همان تبعیت از خداست هم محبت الهی و هم محبت غیر الهی هر دو به تبعیت از محبوب منجر می­شود.

وقتی خدا محبوب انسان باشد همه زندگی و رفتار انسان بر اساس این محبت انجام می­شود و منشأ همه رفتار انسان می­شود و محبت به تبعیت از خداوند منجر می­شود.

اهل بیت که محبتشان به خداوند به مراتب بیشتر از محبت دیگران به خدا ست و «التَّامِّينَ فِي مَحَبَّةِ اللَّه» (ابن بابويه،1385: 2/610) کاملان در دوستی خدا خطاب شده­اند تمام زندگی و رفتارشان به خاطر محبت خداوند است.

طبق ترسیم قرآن محبت فضایی است که رفتار انسان در آن معنا می­شود به عنوان نمونه رسیدن به نیکی با صرف­نظر کردن از دوست­داشتنی­هاست انسان باید از آنچه دوست دارد انفاق کند تا به نیکی برسد:

«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ» (آل عمران:۹۲) هرگز به نیکی (کامل) نمی­رسید تا از آنچه خود دوست­دارید انفاق نمایید؛ و هر چه انفاق نمایید حتما خداوند بدان داناست.

مضمون این آیه در آیه زیر نیز بیان شده­است:

«لَيْسَ البرِّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرَب وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ الْكِتَابِ وَ النَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِي الرِّقابِ» (بقرة:١٧٧)

برای مرجع ضمیر (ه) در (علی حبه) دو احتمال وجود دارد: ۱. به مال بر می­گردد و معنای آیه این است که با وجود حب مال آن را انفاق می­کنند که معنای آن شبیه آیه «لن تنالو البر حتى تنفقوا مماتحبون» می­شود که گفته اگر از آنچه دوست دارید ببخشید به «بر» می­رسید، این آیه هم می­گوید «بر» بخشیدن مال با وجود محبت به آن است. ۲. به «الله» بر می­گردد و معنای آیه این است که مال را به خاطر محبت خدا انفاق می­کنند.

اگر مرجع ضمیر «ه»، مال باشد ضمیر به اسم نزدیکتر برگشته تا الله که دورتر از آن است و شاید برای برگشت ضمیر به کلمه دورتر قرینه لازم باشد همچنین از آنجا که این آیه و آیه «لن تنالو البر حتى تنفقوا مما تحبون» هر دو درباره یک موضوع هستند و درباره اثر انفاق مال در رسیدن به بر هستند به نظر می­رسد احتمال اول مناسبتر است. با وجود هر کدام از احتمالات این آیه نیز درباره محبت و اثر آن در رسیدن به بر و نیکی است.

روایات بیان می­کنند که با فضیلت­ترین مومنان کسانی هستند که محبت بیشتر به یکدیگر دارند.«أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا الْتَقَى الْمُؤْمِنَانِ قَطُّ إِلَّا كَانَ أَفْضَلُهُمَا أَشَدَّهُمَا حُبّاً لِأَخِيهِ وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ أَشَدَّهُمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ و در حدیث دیگر عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الْمُسْلِمَيْنِ يَلْتَقِيَانِ فَأَفْضَلُهُمَا أَشَدُّهُمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ. (برقي، 1371: 1/ ۲۶۴).

«الهیات مسیحی در خصوص احساس– رفتارهای (حالات) اجتماعی مانند عشق معتقد است که واکنش صرفا یک منش رفتاری درازمدت ناخواسته ناشی از این عاطفه نیست بلکه مشی هدفمند عملی است که عاشق در رابطه با معشوق خود را متعهد به انجام آن می­کند پس عشق صرفا یک احساس و عاطفه نیست بلکه تعهدی هدفمند برای انتخاب طرح پیچیده­ای از اعمال و نگرش­ها در رابطه با معشوق نیز است» (برومر،1395:١٧٧).

قرآن بیان می­کند که محبت به تبعیت منجر می­شود و الهیات مسیحی نیز بیان می­کند که عشق همراه با تعهد عاشق به معشوق است.

پس انسان از رب و محبوبش اطاعت می­کند و تمام زندگی و از جمله محبت­ورزی او در مسیر محبوب شکل می­گیرد. یکی از اموری که خداوند به آن امر کرده این است که محبت­ورزیدن باید بر اساس ایمان باشد و محبتی که بر پایه ایمان و تقوا نباشد پایدار نیست.

5-4-شاخصه چهارم: محبت ورزی بر اساس ایمان

محبت به خدا به تبعیت از او منجر می­شود یکی از اموری که خداوند امر کرده این است که محبت­کردن انسان به سایر انسانها باید در مسیر محبت به خداوند و ایمان به او باشد انسان باید ارزیابی کند که محبت او در مسیر محبت الهی و ایمان به خداوند باشد.

«عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِأَصْحَابِهِ أَيُّ عُرَى الْإِيمَانِ أَوْثَقُ فَقَالُوا اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الصَّلَاةُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الزَّكَاةَ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الصَّوْمُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الْجِهَادُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِكُلِّ مَا قُلْتُمْ فَضْلٌ وَ لَيْسَ بِهِ وَ لَكِنْ أَوْثَقُ عُرَى الْإِيمَانِ الْحُبُّ فِي اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِي اللَّهِ وَ تَوَالِي أَوْلِيَاءِ اللَّهِ وَ التَّبَرِّي مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَ» (برقي، 1371: 1/ ۲۶۴).

رسول­خدا (ص) به یارانش فرمود: استوارترین دستاویزهای ایمان کدام است؟ یاران عرض کردند خدا و رسولش آگاهتر است و بعضی گفتند نماز و بعضی گفتند زکات و بعضی روزه و بعضى حج و عمره و بعضى جهاد؛ رسول خدا (ص) فرمود: برای همه آنچه گفتید فضیلتی است اما استوارترین دستاویزهای ایمان نیست ولی استوارترین دستاویز ایمان دوستی برای خداوند و دشمنی برای خدا و دوست­داشتن دوستان خداوند و دوری­جستن از دشمنان خدا است.

مشابه مضمون این روایات، در روایات دیگری نیز بیان شده: «أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: مِنْ أَوْثَقِ عُرَى الْإِيمَانِ أَنْ تُحِبَّ فِي اللَّهِ وَ تُبْغِضَ فِي اللَّهِ وَ تُعْطِيَ فِي اللَّهِ وَ تَمْنَعَ فِي اللَّهِ وَ تَمْنَعَ فِي اللَّه. (برقي، 1371: 1/ ٢٦٣).

اگر فردی، دیگری را به خاطر خدا دوست­بدارد به پاداش محبتی که به خاطر خداوند داشته می­رسد، هرچند فردی که محبوب واقع شده در علم خداوند از اهل جهنم باشد و اگر فردی به خاطر خداوند با دیگری بغض داشته باشد، به پاداش بغضی که به خاطر خداوند داشته خواهد­رسید هر چند فرد مبغوض در علم خداوند از اهل بهشت باشد. (برقي، 1371: 1/ ٢٦٥).

5-5-شاخصه پنجم: محبوب خدا شدن

از دید قرآن فضل ابتدایی خدا به انسان کل الگوی محبت خدا به انسان نیست خدا یک فضل و نعمت اولیه دارد که در انسان ارزش می­آفریند و محبت ایمان را در انسان قرار­داده اما انسان اختیار دارد ارزش را در خود ایجاد کند یا نکند. تفضل خدا به انسان لزوما در انسان ارزش ایجاد نمی­کند بلکه انسان با اختیار خود باید این ارزش را ایجاد کند. اگر صرف تفضل خدا در انسان ارزش ایجاد کند پس چرا با وجودی که خدا به همه انسان­ها یک تفضل اولیه دارد اما همه پرهیزگار و رستگار نیستند و عده­ای مشمول عذاب اخروی خداوند می­شود؟

غیر از این تفضل ابتدایی که خداوند به همه دارد خداوند یک محبت ثانوی دارد که بر اساس ارزش انسان است، وقتی انسان آن ارزش اولیه که خداوند به طور بالقوه به او داده در خود محقق کند و در عمل صاحب ارزش شود یک محبت ثانویه و ویژه خداوند نصیب او خواهد­شد که در آیات فراوانی درباره این محبت و اینکه خدا چه کسانی را دوست دارد سخن گفته است.

«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» (آل عمران:/ ۳۱).

اگر انسان­ها خدا را دوست می­دارند پس باید این محبت به تبعیت از پیامبر (ص) منتهی شود، در این هنگام خداوند نیز آنها را دوست می­دارد یعنی کسانی که خداوند را دوست­دارند و از دستورات پیامبر (ص) پیروی می­کنند، مورد محبت خداوند قرار می­گیرند و انسان با محبت به خدا و تبعیت از رسولش محبوب خدا می­شود. آیات قرآن کسانی که مورد محبت خدا قرار می­گیرند را چنین بیان می­کند: محسنین، (بقرة :۱۹۵) توابین و متطهرين، (بقرة:۲۲۲) متقین، (آل عمران:۷۶) مقسطين،(مائدة:٤٢) مطهرین، (توبه:۱۰۸) کسانی که محکم و استوار در راه او جهاد می­کنند(صف:4). آیه زیر نیز کسانی که محب و محبوب خدا هستند را توصیف می­کند:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ اللهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» (مائده: 54)

خداوند می­فرماید: اگر کسانی که ایمان آورده­اند از دین مرتد شوند خداوند قومی را می­آورد که آنها را دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند اینها نسبت به مؤمنان فروتن و نسبت به کافران سرسخت هستند و در راه خدا جهاد کرده و از سرزنش نمی­هراسند. این از فضل خداوند است که به هر کس بخواهد می­دهد و خداوند بسیار عطاکننده و علیم است.

درباره ارتباط عبارت اول: «يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَه» با عبارت دوم «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ...» دو احتمال وجود دارد، احتمال اول عبارت دوم علت عبارت اول است و چون این عده با مؤمنان فروتن هستند و ... و فضیلت­های خاصی دارند خداوند آنها را دوست دارد؛ احتمال دوم عبارت دوم نتیجه عبارت اول است، و چون خداوند آنها را دوست دارد در نتیجه آن آنها با مؤمنان فروتن و ... شده­اند. در ادامه می­گوید این فضل خداوند است و به هرکس بخواهد عطا می­کند. یعنی فضل و عنایت خداوند شامل آنها شده و در اثر عنایت الهی چیزی به آنها عنایت شده و سبب فضل خداوند هم این است که خدا به هرکس بخواهد این عنایت را می­کند. آن فضل الهی که شامل آنها شده چیست؟ دو احتمال در معنای این آیه وجود دارد: ۱. به سبب فضل و محبت الهی به آنها، آنها دارای فضایل خاصی شدند و این فضایل موجب شد خداوند آنها را مورد محبت خود قرار دهد و به مرحله بالاتر محبت الهی برسند طبق این سخن «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ» علت «يُحِبُّهُمْ» است (احتمال اول درباره ارتباط این دو قسمت آیه)؛ ۲.خداوند آنها را محبوب خود قرار داده و این به سبب فضل الهی است که به هرکس بخواهد عطا کند، و در اثر محبت خداوند، آنها دارای فضایل خاصی شدند و نسبت به مؤمنان فروتن و ... شدند، طبق اين تفسير «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ» نتیجه ى «يُحِبُّهُمْ» است، (احتمال دوم درباره ارتباط این دو قسمت آیه).

هر دو تفسیر درباره ی آیه نزدیک و شبیه هم هستند و نشان می­دهد که محبت خداوند به انسان­های خاصی و هرکسی که خودش بخواهد، در آنها فضیلت و ارزش­آفرین است. و فضل و محبت خداوند در انسان فضایل خاصی خلق می­کند و موجب فروتنی با مؤمنان و سرسختی با کافران و ... می­شود. این سخن شبیه دیدگاه عشق آگاپه است که می­گوید خداوند با محبت به انسان­ها در آنها ارزش می­آفریند البته با دیدگاه آنها تفاوت نیز دارد. آگاپه در الهیات مسیحی می­گوید محبت خدا به انسان مشروط به ارزشمندی انسان نیست و خدا به همه مؤمن و فاسق یکسان محبت می­کند و محبت خداوند در همه ارزش می­آفریند، در­حالی­که قرآن می­گوید که خداوند یک تفضل (قرآن این مرحله را تفضل خداوند می­داند و لفظ «محبت» بر آن اطلاق نکرده است) اولیه به همه انسانها دارد و ایمان را محبوب آنها قرار داده است و انسان با اختیار خود می­تواند در عمل محب ایمان شود یا نشود و فعل الهی لزوما در انسان محبت به ایمان، خلق نمی­کند و محبت خدا به انسان در این مرحله لزوما ارزش­آفرین در انسان نیست و قانون محبت الهی این است که وابسته به ارزش مخاطب دارد. طبق آیات زیادی که می­گوید خداوند چه کسانی را دوست دارد و چه کسانی را دوست ندارد، محبت خداوند به انسان به ارزشمندی انسان وابسته است. البته طبق آیه ۵۴ مائده خداوند به افراد خاصی محبت کرده و فضایلی در آنها می­آفریند که این تفضل برای افراد خاصی و هرکه خدا بخواهد است. این آیه محبت دو طرفه خدا و انسان را بیان می­کند دو­سویگی در عشق لازمه دیدگاه ارسطویی عشق است هر چند ممکن است محبت دو طرف به یکدیگر برابر نباشد. (صابری، 1389: ۹۲)

امام صادق محبت اهل طاعت و بغض اهل معصیت را موجب محبوبیت نزد خداوند بیان می­کند:

إ«ِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّ فِيكَ خَيْراً فَانْظُرْ إِلَى قَلْبِكَ فَإِنْ كَانَ يُحِبُّ أَهْلَ طَاعَةِ اللَّهِ وَ يُبْغِضُ أَهْلَ مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَفِيكَ خَيْرٌ وَ اللَّهُ يُحِبُّكَ وَ إِنْ كَانَ يُبْغِضُ أَهْلَ طَاعَةِ اللَّهِ وَ يُحِبُّ أَهْلَ مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَفِيكَ شَرُّ وَ اللَّهُ يُبْغِضُكَ وَالْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَ.» (برقي، 1371: 1/ ۲۶۳).

هنگامی که بخواهی بدانی که در تو خیری است، به قلبت نگاه کن، اگر اهل طاعت خدا را دوست داری و به اهل معصیت بغض داری در تو خیر است و خدا تو را دوست می­دارد و اگر به اهل طاعت بغض داری و به اهل معصیت محبت داری در تو شر است و خدا نسبت به تو بغض دارد و انسان با کسی است که او را دوست دارد.

علامه جوادی آملی بیان می­کنند که آیه «قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» (آل عمران:۳۱)

ترتیب محبت انسان به خدا و تقدم آن بر محبت خدا به انسان را بیان می­کند زیرا با «فاء» آمده که ترتب را بیان می­کند. از طرفی در آیه «يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ»، محبت خدا به انسان مقدم شده­است. این آیه با واو عطف بیان شده نه با با فاء و نفرموده «يُحِبُّهُمْ فيُحِبُّونَهُ»(المائدة: ٥٤) در حالی که در آیه ۳۱ آل عمران با فاء آمده که ترتب را می­رساند پس أولا مشخص نیست که محبوب شدن مقدم بر محب بودن باشد، ثانیا آیه ٥٤ مائده فقط برای اهمیت و شرافت محبت­الهی محبت بندگان مقدم شده است و اقتضای نظم طبیعی و ظاهر آیه ۳۱ آل­عمران تقدم محب بودن است. (جوادی آملی، 1397: 2/۹1) همچنین کسانی که گفته شده در این آیه مورد محبت خدا قرار می­گیرند مومنانی هستند که در این آیه توصیف شده­اند و این آیه محبت عمومی خدا به همه انسان­ها را نمی­گوید.

همچنین ایشان می­گویند که هر محبتی از سوی عبد مسبوق به محبتی از سوی خداوند است. (جوادی آملی، 1397: 2/۹۲) به نظر می­رسد این محبت سابق و ابتدایی خدا به انسان با تعبیر «فضل و نعمت» خدا به انسان بیان شده نه تعبیر محبت، و محبت خداوند به انسان ارزش­گراست و به انسان­های دارای صفات ارزشمند تعلق می­گیرد.

هر چیزی که در آن معلولیت بیشتر باشد واسطه­ها بین او و حق محض بیشتر است پس او ناقص­تر است، پس وقتی این ثابت شد پس هیچ موجودی از محبت و عشق الهی و عنایت ربانی خالی نیست و اگر لحظه­ای از آن خالی باشد هلاک می­شود. (جوادی آملی، 1397:  ۷/ ١٤٩).

علامه طباطبایی در سبب محبت خداوند به خلق می­گویند که حب رابطه­ای است وجودی- و هستی روابط وجودی، خارج از وجود موضوعات خود و تنزلات آن نیست- لذا نتیجه می­گیریم که هر چیزی ذات خود را دوست می­دارد و چون هر محبی همه متعلقات محبوب خود را نیز دوست می­دارد در نتیجه هر چیزی آثار وجودیش را هم دوست می­دارد از اینجا معلوم می­شود که خدای سبحان بدین جهت که خود را دوست می­دارد، خلق خود را دوست می­دارد و اگر خلق خود را دوست می­دارد بدین جهت است که انعام او را می­پذیرند و باز اگر خلق خود را دوست می­دارد بدان جهت است که هدایت او را می­پذیرند. (طباطبایی، 1374: 1/۶۲۱).

علامه جوادی آملی می­گویند که چون همه کمالات بشر از خداوند است خداوند دوست­داشتنی است و بر أساس این نظم طبیعی انسان ابتدا محب خدا می­شود. (جوادی آملی، 1397:۹۰) به نظر می­رسد که چون علامه جوادی منشأ محبت را صاحب کمال بودن محبوب و رفع نیاز محب می­دانند از نظر ایشان طبق نظم طبیعی، ابتدا انسان محب خدا می­شود، زیرا خداوند نیاز انسان را برطرف می­کند و صاحب همه کمالات است لذا ابتدا انسان محب او می­شود؛ اما اگر بگوییم یک منشأ دیگر محبت این است که محبت از درون محب بجوشد و محب به خاطر غنا و فضل و بی­نیازیش محبت را هدیه دهد طبق این نظر محبت خدا به انسان بر محبت انسان به خدا مقدم خواهد­بود. بعضی از نویسندگان محبت انسان به خدا را مقدم می­دانند، (جوادی آملی، 1397: 92) و بعضی مانند عرفا محبت خدا به انسان را مقدم می­دانند طبق نظر قرآن خدا یک تفضل مقدم به انسان دارد و اگر انسان محب خدا و پیرو دستورات او شود، شایسته محبت خدا در یک مرحله بالاتر می­شود.

همان طور که محبت انسان دارای مراتب مختلف است، محبت خدا به انسان نیز دارای مراتب مختلف است و هرکس مطابق شایستگی خودش از مرتبه­ای از محبت خداوند بهره می­برد پیامبران و امامان بیشترین محبوبیت را نزد خداوند دارند. چنانکه خداوند درباره حضرت ابراهيم (ع) فرموده: «وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَليلا» (نساء: ۱۲۵) خليل به معنای دوست است. خله خاص و محبت عام است خلیل افضل بر حبیب است. (ابن قیم جوزيه، 1409: ٦٣).

5-6-شاخصه ششم رسیدن به رضایت و رضوان الهی در آخرت

انسان پس از اینکه در دنیا محبوب خداوند شد، در آخرت به رضایت و رضوان الهی نائل می­شود. انسان در مسیری حرکت می­کند که از تفضل خدا به او شروع شده و به رسیدن به رضوان و لقای­الهی در آخرت منتهی می­شود. اگر انسان با اختیار خود و هدایت و محبت خداوند این مسیر را برگزیند و در این مسیر پیش رود به حداعلای محبت الهی و رضوان او در اخرت خواهد رسید، اما اگر انسان به این معرفت نرسید که فقط موجود زوال­ناپذیر شایسته محبت است، الهه­های دیگری را دوست می­دارد و آنها را رب و معبود خود قرار می­دهد و از آنها اطاعت می­کند اما این محبت و اطاعت پایدار نیست. اگرانسان محبت معبودان غیر الهی را برگزید در آخرت مورد غضب الهی قرار گرفته و به عذاب خداوند دچار خواهدشد. انسان در یک مسیر حبی حرکت می­کند که از خدا شروع می­شود و به لقای­الهی در آخرت منتهی می­شود. در طول این مسیر، محبت جلوه­های مختلف پیدا می­کند ابتدا در فضل خدا به انسان و سپس محبت انسان به خدا و پذیرش خداوند به عنوان رب و معبود و ایمان به یگانگی ربوبیت خدا جلوه کرده، سپس در اطاعت از خدا، بعد از آن در محبت به دیگران به خاطر محبت به خدا سپس در محبوب­شدن نزد خدا در ادامه در رسیدن به غفران و رضایت و لقای­الهی جلوه­گر می­شود.

انسان وقتی خدا را به عنوان یگانه محبوبی که شایسته دوست­داشتن است دوست داشت، محبتش به بقیه موجودات نیز در طول این محبت قرار­خواهد­گرفت. به دو دلیل محبت انسان به سایر انسان­ها در طول محبت خدا و بر پایه ایمان شکل می­گیرد . چون خداوند تنها موجود شایسته محبت است پس محبت به دیگران باید در مسیر این محبت قرار گیرد چون بقیه موجودات به طور مستقل شایستگی محبت را ندارند. ۲. علاوه بر دلیل نخست خداوند می­فرماید که محبت انسان به دیگران باید بر اساس ایمان باشد و مؤمنان نباید از غیر مؤمنان دوست برگزینند لذا انسانی که محب و مطیع خداست، محبت­ورزی او در مسیر محبت الهی خواهد­بود. وقتی انسان از خداوند اطاعت کرد خداوند نیز محب او می­شود و مورد غفران و رضوان الهی قرار می­گیرد.

بنابراین محبت ذو مراتب است و هر چه انسان توسعه وجودی بیشتری پیدا­کند، محبت او به خدا بیشتر خواهد­شد و در آخرت به درجات والاتر محبت به خدا می­رسد محبوب خدا شدن نیز دارای مراتب است و انسان با توسعه وجودی بیشتر و عنایت خود خدا به درجات والاتر محبت خدا می­رسد تا اینکه در آخرت به رضوان الهی می­رسد.

در زمینه توحید دو جنبه وجود­شناسی و معرفت­شناسی وجوددارد جنبه وجود­شناسی توحید به واقعیت قضیه توحید در عالم واقع می­پردازد که در واقع همان سیر حبی است که انسان به سمت خداوند دارد و اشاره جنبه معرفت­شناسی آن به باور و پذیرش انسان نسبت به توحید می­پردازد و به قسمتی از این سیر حبی می­کند که به پذیرش انسان مربوط می­شود اینکه انسان کسی را که دوست­داشته­باشد، رب خود قرار می­دهد، جنبه معرفت­شناسی این قضیه را بیان می­کند انسان کسی را که دوست بدارد، رب خود قرار می­دهد، هرچند بداند که رب واقعی خداوند است، مشرکان می­دانستند که مدبر امور خداوند است، اما باز شرک می­ورزیدند.

«قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَ مَنْ يُخْرِجُ الْحَيَ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ مَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ» (يونس:٣١)

خداوند رب همه عالم است چه انسان­ها این قضیه را بپذیرند و چه نپذیرند اما از جنبه معرفت­شناسی و باور انسان نسبت به توحید، انسان کسی را که دوست­دارد و شدیدترین محبت را به او دارد رب و معبود خود می­داند، هر چند در عالم خارج ممکن است او رب واقعی انسان نباشد. لذا مؤمن خداوند که رب واقعی عالم است را دوست می­دارد و رب خود می­داند اما مشرک الهه­ای دیگر غیر خدا را دوست­می­دارد و رب خود داند. پس محبت معیار برگزیدن رب است و قرآن برهانی بر این اساس بیان می­کند:

«فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَباً قَالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ» (انعام: 76) که برهان محبت نامیده شده است.

محبت به خدا                پذیرش ربوبیت خدا (ایمان به خدا)  محبت براساس ایمان 

محبوبیت نزد خدا پيروي از خدا                  محبوب شدن به واسطه ایمان.

نتیجه

محبت خدا به انسان دارای شاخصه­های مختلف است و هرکس مطابق شایستگی خودش از محبت خداوند بهره می­برد. پیامبران و امامان بیشترین محبوبیت را نزد خداوند دارند.

وقتی ایمان محبوب انسان قرار گرفته و آنچه مقابلش قرار دارد یعنی کفر و فسوق و عصیان مورد کراهت او قرار گرفته، یعنی منحصرا آنچه محبوب انسان قرار گرفته ایمان است

خداوند محبت ایمان را درون انسان قرار داده و کراهت از کفر را در او نهاده و او با اختیار خودش یا محبت ایمان یا محبت کفر را بر می­گزیند. برای اینکه چه محبتی را برگزیند نیاز به معرفت دارد.

انسان با هدایت الهی معرفت پیدا می­کند که چه کسی شایسته محبت است و در می­یابد که امور زوال­پذیر شایسته محبت نیست. وقتی انسان محبوبی برمی­گزیند دو پیامد به دنبال خواهدداشت. اول او را معبود خود قرار می­دهد. دوم: از او تبعیت می­کند.

انسان به طور طبیعی چیزی را که شدیدترین محبت را به آن دارد، رب و معبود خود قرار می­دهد، پس اگر خداوند زوال­ناپذیر محبوب­ترین موجود نزد او باشد، او را رب خود قرار می­دهد و به او ایمان می­آورد، اما اگر الهه­های دیگری را دوست بدارد آنها را رب و معبود خود قرار می­دهد.

لازمه محبت، تبعیت است و محبت همواره به تبعیت می­انجامد. لذا کسی که محب خداوند است از او تبعیت می­کند. پیامبر دستورات الهی را به انسان­ها می­رساند، لذا گفته شده که اگر خداوند را دوست دارید از پیامبر تبعیت کنید که همان تبعیت از خداست هم محبت الهی و هم محبت غیر الهی هر دو به تبعیت از محبوب منجر می­شود.

انسان از رب و محبوبش اطاعت می­کند و تمام زندگی و از جمله محبت­ورزی او در مسیر محبوب شکل می­گیرد. یکی از اموری که خداوند به آن امر کرده این است که محبت­ورزیدن باید بر اساس ایمان باشد و محبتی که بر پایه ایمان و تقوا نباشد پایدار نیست.

از دید قرآن فضل ابتدایی خدا به انسان کل الگوی محبت خدا به انسان نیست خدا یک فضل و نعمت اولیه دارد که در انسان ارزش می­آفریند و محبت ایمان را در انسان قرار­داده اما انسان اختیار دارد ارزش را در خود ایجاد کند یا نکند. غیر از این تفضل ابتدایی که خداوند به همه دارد خداوند یک محبت ثانوی دارد که بر اساس ارزش انسان است، وقتی انسان آن ارزش اولیه که خداوند به طور بالقوه به او داده در خود محقق کند و در عمل صاحب ارزش شود یک محبت ثانویه و ویژه خداوند نصیب او خواهد­شد.

انسان پس از اینکه در دنیا محبوب خداوند شد، در آخرت به رضایت و رضوان الهی نائل می­شود. انسان در مسیری حرکت می­کند که از تفضل خدا به او شروع شده و به رسیدن به رضوان و لقای­الهی در آخرت منتهی می­شود.

اگر انسان به این معرفت نرسید که فقط موجود زوال­ناپذیر شایسته محبت است، الهه­های دیگری را دوست می­دارد و آنها را رب و معبود خود قرار می­دهد و از آنها اطاعت می­کند اما این محبت و اطاعت پایدار نیست.

منابع

علاوه بر قرآن کریم،

1. ابن بابویه، محمد بن علی (1385)، علل الشرائع، قم: کتاب فروشی داوری.

2. ابن قیم الجوزيه، شمس الدین ابی عبداله (1419)، روضه المحبين و نزهه المشتاقين، تحقیق سید جمیلی، چاپ چهارم، دارالکتب العربی.

3. ابن منظور، محمد بن مکرم (1387)، لسان العرب، چاپ سوم، قم: نشر ادب.

4. برقی، احمد بن محمد بن خالد (1371)، المحاسن، تحقیق و تصحیح: بلال الدین محدث، چاپ دوم، قم دارالکتب الْسلامیة.

5. برومر، وین سنت (1395)، الگوی عشق پژوهشی در الهیات فلسفی، ترجمه عبدالمحمد دلخواه، تهران، نگاه

معاصر.

6. جوادی آملی، عبدالله (1397)، تفسیرتسنیم، تحقیق: حسین اشرافی و دیگران، ج2، قم، اسراء.

7. خمینی، روح الله (1381)، شرح چهل حدیث،  مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره )، قم.

8. دهخدا، علی اکبر (1388)، لغت نامه دهخدا، ج4، چ3 ، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

9. راغب اصفهانی، محمد (1416)، مفردات غریب القرآن، تحقیق عرفان داودی، انتشارات دارالثامیه بیروت.

10. رافعی، علی (1390)، محبت در قرآن و حدیث و تجلی آن در سیره نبوی و اقوال و واحوال عارفان، چاپ اول، قم، ادیان.

11. صابری، علی محمد (1389)، حدیث عشق، عشق از دیدگاه 4 متفکر)میهمانی افلاطون، فی حقیقة العشق سهروردی، سوانح العشاق غزالی، لمعات عراقی)، تهران نشر علم.

12. طباطبایی، محمدحسین (1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد باقر موسوی، چاپ پنجم، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی.

13. طوسى، محمد بن حسن (1417)، التبیان فى تفسیر القرآن، به کوشش احمد قیصر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربى، اول.

14. عمید، حسن (1382)، فرهنگ فارسی عمید، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چ28، قم.

15. قرائتی، محسن (1383)، تفسیر نور، ج 4، چ 11، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.

16. کلینى، محمد بن یعقوب (1407)، الکافی (ط- الإسلامیه)، به کوشش علی اکبر غفاري و محمد آخوندي، تهران، دار الکتب الإسلامیه.

17. مجلسی، محمد باقر (1403)، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: نشر دار الاحیا التراث العربی.

18. مصباح یزدی، محمد تقی (1383)، اخلاق در قرآن، ج2، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.

19. مصطفوی، حسن (1360)، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، چاپ اول، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب.

20. معین، محمد (1381)، فرهنگ معین، ج 2 ، چ8 ، امیر کبیر، تهران.

21. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1371)، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

22. هاشمی، احمد (1381)، ‌جواهر البلاغه، چاپ پنجم، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

 

---

[1] . استاد گروه قرآن و حدیث، دانشکده الهیات دانشگاه میبد، میبد، ایران: [e-mail]

[2] . استاد گروه قرآن و حدیث، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، تهران، ایران: [e-mail]

[3] . طلبه حوزه سطح 4، موسسه آموزش عالی جامعه النور، شیراز، ایران: [e-mail]

[4] . Karen Armstrong

[5] . Elliott Sober

[6] . Smart

[7] . Oden