تحلیل زبان‌شناختی خطبه «متقین» نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتاری جان سرل
محورهای موضوعی : پژوهشهای زبان شناختی و معنا شناسی در سطح واژگان
1 - گروه زبان و ادبیات عربی دانشکده علوم انسانی دانشگاه ازاد اسلامی شهر قم
کلید واژه: نهج‌البلاغه, خطبه متقین, نظریه کنش گفتاری جان ,
چکیده مقاله :
هدف پژوهش حاضر بررسی کنش‌های گفتاری در خطبه ۱۹۳ نهج‌البلاغه که به خطبه «متقین» شهرت دارد، است. این خطبه به‌عنوان یکی از متون برجسته در حوزه دینی، بلاغی و معرفتی، ظرفیت بالایی برای تحلیل زبان در بافت‌های اجتماعی، اخلاقی و معرفتی دارد. ویژگی‌های بلاغی و محتوایی این خطبه، آن را به بستری غنی برای مطالعه نقش زبان در انتقال مفاهیم عمیق اعتقادی و اخلاقی تبدیل کرده است. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی ساختارهای زبانی و کنش‌های گفتاری موجود در این خطبه و تحلیل و بررسی نقش زبان به‌عنوان ابزار کنشی در تولید معنا، هدایت، تعهد و حتی تأثیرگذاری بر مخاطب است. پرسش اصلی پژوهش این است که چگونه زبان در این خطبه از کارکرد صرفاً خبری و توصیفی فراتر رفته و به ابزار تغییر نگرش و رفتار مخاطبان تبدیل می‌شود. از منظر روش‌شناسی، این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده است. داده‌های زبانی از متن خطبه ۱۹۳ استخراج شده و براساس نظریه کنش گفتاری جان‌سرل طبقه‌بندی و تحلیل شده‌اند. طبقه‌بندی پنج‌گانه سرل شامل کنش‌های اظهاری، ترغیبی، تعهدی و اعلامی، مبنای اصلی تحلیل قرار گرفته است. در این راستا، تلاش شده است تا با بهره‌گیری از شاخص‌های بافت‌محور، ارتباط میان هدف کنش گفتاری، زمینه معنایی و ساختار جمله به‌شکل دقیق بررسی شود. رویکرد بافت‌محور، درک عمیق‌تری نسبت به نحوه عملکرد زبان در بسترهای دینی و معنوی شکل می‌دهد. این مضمون، نشان می‌دهد که گفتار در این متون حامل معناست و عامل تحول در ذهن و رفتار مخاطب به‌شمار می‌رود. یافته‌های پژوهش، حاکی از آن است که خطبه متقین به شکلی هوشمندانه از انواع کنش‌های گفتاری بهره می‌برد. کنش‌های اظهاری به‌منظور توصیف خصوصیات پرهیزگاران و ترسیم الگوی اخلاقی برای مخاطب به کار رفته‌اند؛ این توصیف‌ها در خدمت ایجاد تصویری ذهنی از انسان آرمانی در منظومه فکری اسلام هستند. کنش‌های ترغیبی به‌ویژه در قالب جملات امری، به‌منظور واداشتن مخاطب به تأمل، اصلاح رفتار و پیروی از اصول اخلاقی و ایمانی به‌کار رفته‌اند. همچنین، کنش‌های تعهدی نمایانگر تأکید گوینده بر ارزش‌های دینی و دعوت به پایبندی به این اصول هستند. در مواردی نیز کنش‌های عاطفی و اعلامی در انتقال احساسات دینی، ابراز عشق و خشیت نسبت به خداوند و ایجاد پیوند عاطفی با مخاطب نقش قابل‌توجهی دارند. تنوع، توزیع و تعامل این کنش‌ها در متن، نشانه‌ای از انسجام بلاغی، غنای معنایی و هدف‌مندی محتوایی خطبه است. در مجموع، زبان در خطبه ۱۹۳ صرفاً نقش ابزاری در انتقال مفاهیم ندارد، بلکه کنشی فعال، هدفمند و تأثیرگذار است که در جهت هدایت ذهن، قلب و رفتار مخاطب عمل می‌کند. نظریه کنش گفتاری سرل، بستری مفهومی فراهم می‌کند تا عملکرد چندلایه زبان در متون دینی تحلیل‌پذیر گردد. این نوع تحلیل و ارزیابی کنش‌های گفتاری، افق‌های تازه‌ای در برابر معناشناسی متون مقدس و بلاغت اسلامی پدید می‌آورد و مسیر روشنی را برای پژوهشهای بینارشته‌ای در حوزه فلسفه زبان، الهیات و زبان‌شناسی فراهم سازد. یافته‌های این پژوهش، مبنایی برای گسترش ابزارهای تحلیلی در بررسی تأثیر زبان دینی در شکل‌گیری باورها، هویت و رفتارهای دینی به‌وجود می‌آورد.
The present study aims to examine the speech acts in Sermon 193 of Nahj al-Balagha, renowned as the “Sermon of the Pious” (Khuṭbat al-Muttaqīn). As one of the most prominent religious, rhetorical, and epistemological texts, this sermon holds significant potential for linguistic analysis within social, ethical, and cognitive contexts. Its rhetorical and thematic characteristics render it a rich framework for studying the role of language in conveying profound theological and ethical concepts. The primary objective of this research is to identify linguistic structures and speech acts within the sermon and analyze the role of language as an instrumental tool in meaning production, guidance, commitment, and even influencing the audience. The central research question explores how language in this sermon transcends mere informative and descriptive functions to become a means of transforming the audience’s attitudes and behaviors. Methodologically, this study adopts a descriptive-analytical approach, extracting linguistic data from Sermon 193 and classifying them based on John Searle’s speech act theory. Searle’s fivefold classification—assertives, directives, commissives, expressives, and declaratives—serves as the foundational framework for analysis. Contextual indicators are employed to meticulously examine the relationship between speech act objectives, semantic fields, and sentence structures. A context-oriented approach facilitates a deeper understanding of how language functions within religious and spiritual frameworks, demonstrating that speech in such texts carries meaning and serves as an agent of transformation in the audience’s cognition and conduct. The findings indicate that the Sermon of the Pious strategically employs various speech acts: assertives describe the traits of the pious and outline an ethical model for
the audience, serving to construct a mental image of the ideal human within Islamic thought; directives, particularly imperative sentences, urge the audience to reflect, reform their behavior, and adhere to moral and faith-based principles; commissives emphasize the speaker’s commitment to religious values and invite adherence to these principles; expressives and declaratives play a notable role in conveying religious emotions, expressing love and reverence for God, and fostering an emotional connection with the audience. The diversity, distribution, and interaction of these speech acts reflect the sermon’s rhetorical coherence, semantic richness, and purposeful content. In summary, language in Sermon 193 is not merely an instrumental medium for conveying meaning but an active, intentional, and influential force that guides the audience’s intellect, heart, and behavior. Searle’s speech act theory provides a conceptual framework for analyzing the multifaceted functions of language in religious texts. This analytical approach opens new horizons for the semantics of sacred texts and Islamic rhetoric, paving the way for interdisciplinary research in philosophy of language, theology, and linguistics. The findings of this study establish a foundation for expanding analytical tools to examine the impact of religious language in shaping beliefs, identity, and religious practices.
آلام، کر (۱۳۸۲). نشانه‌شناسی تئاتر و درام. ترجمه فرزان سجودی. تهران: قطره.
افضلی، فرشته و همکاران (۱۴۰۳). گونه‌های کنش گفتاری در صنعت التفات بر پایه نظریه جان سرل (موردپژوهی: آیات الاحکام قرآن کریم). علوم قرآن و حدیث، 56(112)، ص۱۵۵-۱۷۹.
بجنوردی وحید، فریده و همکاران (1393). تحلیل زبان‌شناسانه خطبه 52 نهج البلاغه براساس طبقه‌بندی سرل از کنش‌های گفتاری. در: گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران.
بختیاری، ژاله و همکاران (۱۳۹۰). بررسی کنش‌های گفتاری مولوی در دفتر اول و دوم مثنوی‌معنوی (با تأکید بر کنش‌های گفتاری عمل روایت). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه کردستان.
زرقانی، سید مهدی؛ اخلاقی، الهام (۱۳۹۱). تحلیل ژانر شطح براساس نظریه کنش‌گفتار. ادبیات عرفانی، 4(6)، ص۶۱-۸۰.
صرفی، فریده و همکاران (۱۳۹۸). تحلیل کنش‌های گفتاری در خطبه‌غدیر براساس نظریه آستین و سرل. امامت‌پژوهی، 8(24)، ص۱۰۵-۱۴۲.
صفوی، کوروش (۱۳۸۷). درآمدی بر معناشناسی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، چاپ سوم.
طباطبایـی‌لطفـی، سـید عبدالمجیـد و همکاران (۱۳۹۳). بررسـی و طبقه‌بنـدی خطبه‌هـای نهـج‌البلاغه از دیـدگاه نظریه کنـش‌گفتـاری. سیاسـت متعالیـه، 2(6)، ص۹-۳۰.
عبداللهی، مهدی (۱۴۰۲). نظریه کنش از دیدگاه جان سرل. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علی‌ابن‌أبی‌طالب (۱۳۹۸). نهج‌البلاغه: متن، ترجمه و شرح خطبه متقین (هَمّام) براساس متن تصحیح شده از مرحوم دکتر صبحی صالح. ترجمه محمد دشتی؛ شرح ناصر مکارم شیرازی. نشر دیجیتالی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
فضائلـی، سـیده مریـم و همکاران (۱۳۹۰). تحلیـل خطبـۀ پنجـاه و یکم نهج‌البلاغه براسـاس طبقه‌بنـدی سـرل از کنش‌هـای گفتـاری. رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، 43(68)، ص۸۱-۱۱۸.
نجفی‌ایوکی، علی و همکاران (۱۳۹۶). تحلیل متن‌شناسی خطبه شقشقیه براساس نظریه کنش گفتاری «سرل». پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 5(19)، ص۱-۱۷.
Barber, A. & Stainton, R. (eds.) (2010). Concise Encyclopedia of Philosophy of Language and Linguistics. Elsevier.
Huang, Y. (2007). Pragmatics. Oxford: Oxford University Press.
Searl. J.R. (1998). Mind, Language and Society: Philosophy in The Real World. New York: Basic Books.
Searle, J.R. (1975). A taxonomy of Illocutionary Acts. Language and Knowledge. Minneapolis Studies in the Philosophy of Science, 7, p. 344-369.
Searle, J.R. (1979). Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts. Cambridge: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (1983). Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. New York: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (1999). Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. New York and Melbourne: Cambridge University Press.
Yule, G. (1996). Pragmatics. Oxford university press. New York.