تحلیل معناشناختی استعاره «قلب سلیم» در قرآن کریم و تطبیق آن با سلامت روان
محورهای موضوعی : پژوهشهای زبان شناختی و معنا شناسی در سطح واژگان
1 - استادیار، گروه روانشناسی و مشاوره، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.
کلید واژه: قلب سلیم, قرآن, سلامت روان.,
چکیده مقاله :
هدف اصلی پژوهش حاضر مقایسۀ تطبیقی استعارۀ قلب سلیم و نسبت آن با سلامت روان است. پرسش اصلی پژوهش آن است که آیا معنای اصطلاح «قلب سلیم» مترادف با «اختلالات روانی» است؟ روش پژوهش مطالعه کتابخانه‌ای و تفسیری بوده و نتایج نشان داد که در فرهنگ‌های ایرانی، عبری، رومی، یونانی و اعراب پیش از اسلام، قلب مرکز احساسات تلقی می‌شده و تنها با ظهور اسلام، قلب به عنوان مرکزی برای شناخت وارد فرهنگ اعراب شده و بر کارکرد آن افزوده شده است. در نوعی دیگر از بررسی‌ها روش همنشینی و جانشینی نشان داد که مقصود اصلی قرآن از نام بردن قلب با سایر ابزارهای احساس مادّی همچون سمع و صدر و فؤاد، کاملاً جنبۀ مجازی داشته و مقصود نوعی درک عقلانی و احساسی باطنی و غیرمادّی است. نمی‌توان «قلب سلیم» را مترادف با «سلامت روان» دانست؛ همچنان که نباید «مرض قلب» ناشی از گناهان مورد اشاره در قرآن را با «اختلال روانی» مترادف دانست؛ چراکه از یک‌سو در تحقق قلب مریض عنصر تعمّد و اختیار، نقش مهمی را ایفا می‌کند و این در حالی است که بسیاری از اختلالات روانی نتیجۀ تحقق گناهان نبوده و اختیار یا حداقل تعمّدی در تحقق آنها نبوده و تنها برخی از آنها نتیجۀ ضعف مرتبۀ ایمان فرد بوده و بسیاری از اختلالات روانی هم با منشاء بدنی صورت می‌گیرد که بالطبع ارتباطی با گناه ندارد. در نتیجه، به دلیل وجود موارد نقض فراوان، تفسیر مفهوم «قلب سلیم» به اصطلاح روان‌شناختی «سلامت روانی» خطاآمیز است و باید از آن اجتناب نمود و هر کدام از اصطلاحات مورد اشاره را باید صرفاً در حیطۀ همان علم مورد استفاده قرار داد.
The main aim of this research is to conduct a comparative analysis of the metaphor Qalb Salīm (sound heart) and its relation to mental health. The primary question is whether the term Qalb Salīm is synonymous with "mental disorders." The research methodology is based on a library-based study and interpretative analysis. The findings indicate that in Iranian, Hebrew, Roman, Greek, and pre-Islamic Arab cultures, the heart was considered the center of emotions. However, with the advent of Islam, the heart was introduced as a center for cognition in Arab culture, thus expanding its function. In another type of analysis, the collocation and substitution method revealed that the Quran's mention of the heart alongside other sensory tools such as samʿ (hearing), ṣadr (chest), and fuʾād (intellect) is entirely metaphorical, implying a form of rational and emotional inner, non-material understanding. Qalb Salīm cannot be equated with "mental health," just as Maraz al-Qalb (disease of the heart) due to sins, as mentioned in the Quran, cannot be equated with "mental disorder." This is because, on the one hand, the realization of a diseased heart involves an element of intent and choice, while many mental disorders are not the result of sins and do not involve intention, or at least deliberateness, in their occurrence. Moreover, many mental disorders stem from physical causes that are unrelated to sin. As a result, due to the numerous inconsistencies, interpreting the concept of Qalb Salīm as the psychological term "mental health" is erroneous and should be avoided. Each term should be used exclusively within the scope of its respective discipline.
قرآن کریم.
آلوسی، سید محمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه، ج1.
ابن اثیر، مبارک بن محمد (1367). النهایه فی غریب الحدیث و الاثر. تحقیق محمود محمد طناحی. قم: انتشارات مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ج4.
ابن جوزی، جمال‌الدین (1407ق). نزهه العین النواظر فی علم الوجوه و النظائر. تصحیح محمد عبدالکریم الراضی. بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ سوم.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: انتشارات دارالصدر، چاپ سوم.
افلاطون (1353). جمهور. ترجمه محمدحسن لطفی. تهران: خوشه.
ایازی، سید محمدعلی؛ پورافخم، مریم (1393). ایزوتسو و نقد و بررسی دو اثر قرآنی وی. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 11(23).
ایزوتسو، توشیهیکو (1361). خدا و انسان در قرآن. ترجمه احمد آرام. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ایزوتسو، توشیهیکو (1378). مفاهیم اخلاقی- دینی در قرآن مجید. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: فروزان روز.
پالمر، فرانک (1366). نگاهی تازه به معنی‌شناسی. ترجمه کوروش صفوی. تهران: نشر مرکز.
تستری، سهل بن عبدالله (1423ق). التفسیر. به کوشش محمد باسل عیون السود. بیروت: منشورات محمدعلی بیضون. دارالکتب العلمیه.
جالینوس (بی‌تا). منافع الأعضاء. ترجمه حنین بن اسحاق. نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملّی فرانسه، شمارۀ 2853 از نسخه‌های عربی.
جرجانی، عبدالقاهر (1331ق). دلایل الاعجاز. به کوشش محمد رشیدرضا. قاهره: نشر دارالمعارف.
جرجانی، عبدالقاهر (1991م). الرساله الشافیه. در: ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، به کوشش محمد خلف‌الله و محمد زغلول سلام. قاهره: نشر دارالمعارف، ج1.
جعفر طیاری، مصطفی (1394). گناه و پیامدهای آن از منظر قرآن و حدیث. آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، شمارۀ 2.
جوادی آملی، عبدالله (1378). تفسیر موضوعی قرآن کریم: قرآن در قرآن. تنظیم و ویرایش: محمد محرابی. قم: اسراء، چاپ یازدهم، ج1.
حاجتی شورکی، محمد؛ حسنی، علی (1396). بررسی تطبیقی واژگان قرآنی و اوستایی دربارۀ ساحت غیرمادی انسان. معرفت ادیان، شمارۀ 32.
حسینی همدانی (1404ق). انوار درخشان در تفسیر قرآن. تهران: لطفى، ج1.
حمیری، نشوان بن سعید (1420ق). شمس العلوم و داوء کلام العرب من الکلوم. دمشق: دارالفکر، ج8.
خطابی، حمد بن محمد (1968م). بیان اعجاز القرآن. در: ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن. تحقیق: محمد خلف‌الله و محمد زغلول سالم. قاهره: نشر دارالمعارف.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). المفردات فی غرائب القرآن. به کوشش صفوان عدنان دادوی. دمشق؛ بیروت: دارالعلم؛ الدارالشامیه.
رضی، هاشم (1350). زرتشت و تعالیم او. تهران: نشر فروهر.
شرفی، احمد بن محمد بن صلاح (1411ق). شرح الاساس الکبیر. تحقیق احمد عارف. صنعاء: دارالحکمه الیمانیه.
صدر، سیدحسن (بی‌تا). نهایه الدرایه فی شرح الوجیزه للشیخ للبهائی. تهران: نشر مشعر.
طباطبایی، حسن، (1376). قلب در قرآن. بینات، شمارۀ 13، ص30-35.
طباطبایی، سید محمدحسین (1374). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ج8، 17.
طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان. به کوشش محمدجواد بلاغی. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
طریحی، فخرالدین (1385). مجمع البحرین. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
طوسی، محمد بن حسن (1383ق). التبیان فی تفسیر القرآن. به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی. نجف: دار احیاء التراث، ج9.
عبدالباقی، محمد فؤاد (1364). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن. تهران: اسلامی.
عبدالتواب، رمضان (1367). مباحثی در فقه اللغه و زبان‌شناسی عربی. ترجمه حمیدرضا شیخی. مشهد: آستان قدس رضوی.
عقبه، بگم؛ مهروش، فرهنگ (1397). کارکرد قلب در قرآن کریم. مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، 2(4).
عقبه، بگم؛ مهروش، فرهنگ (1398). تبارشناسی انگارۀ قرآنی قلب. پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 7(14)، ص77-94.
عهد عتیق. ترجمۀ فارسی فاضل خان همدانی. لندن: بریتیش بایبل سوسایتی، 1856م.
غزالی، ابوحامد (بی‌تا). احیاء علوم‌الدین. بیروت: دارالمعرفه، ج3.
غزالی، محمد (1386). کیمیای سعادت. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ج1.
فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج24.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1414ق). کتاب العین. قم: مؤسسه دارالهجره، ج5، 3.
فعالی، محمدتقی (1380). دانشنامۀ امام علی(ع). تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
قائمی‌نیا، علیرضا؛ نصرتی، شعبان (1399). تحلیل شناختی طبع قلب با تأکید بر نمابرداری ساختاری در قرآن. ذهن، شماره 84، ص5-40.
قراباغی، جواد (1394). اسباب قساوت قلب از منظر قرآن و حدیث. مبلغان، شمارۀ 194.
قرشی، سید علی اکبر(1371). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم.
قرشی، سید علی اکبر(1412ق). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامی، ج6.
قرطبی، محمدبن احمد (1372ق). الجامع لاحکام القرآن. به کوشش احمد عبدالعظیم بردونی. قاهره: دارالشعب، ج4.
قطب، سید (1412ق). فی ظلال القرآن. بیروت: دار الشروق للنشر و التوزیع، چاپ هفدهم، ج5.
مصباح یزدی، محمدتقی (1379). پند جاوید: شرح وصیت امیرالمؤمنین به امام حسن مجتبی. نگارش: علی زینتی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ج2.
مصباح یزدی، محمدتقی (1385). پندهای الهی. تدوین و نگارش: کریم سبحانی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1389). سجاده‌های سلوک. تدوین و نگارش: کریم سبحانی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ج2.
مصباح یزدی، محمدتقی (1393). جرعه‌ای از دریای راز. نگارش: محمدعلی محیطی اردکان. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصطفوی، حسن (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: نشر کتاب، ج9.
مغنیه، محمدجواد (1424ق). تفسیر الکاشف. تهران: دارالکتب الإسلامیه، ج5.
ملاصدرا، محمدبن ابراهیم (1366). شرح اصول کافی. تصحیح محمد خواجوی و تحقیق علی عابدی شاهرودی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ج1.
ملاصدرا، محمدبن ابراهیم (1981م). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ج3.
نحاس، احمد بن محمد (1409ق). معنای القرآن. به کوشش محمدعلی صابونی. مکه: جامعه ام القری، ج6.
نصرتی، شعبان؛ رکعی، محمد (1392). نمابرداری شناختی در مفهوم‌سازی قرآنی. ذهن، شماره 44.
Alberti, F.B. (2010). Matters of The Heart: History, Medicine and Emotion. Oxford University Press.
Cheyne Rev. (1903). Heart. In: Encyclopedia Biblica. vol. II. London: MacMillan.
Crystal, D. (1992). An Encyclopedia Dictionary of Language and Language. Oxford: Blackwell.
Ejik, P. (n.d.). Body and Spirit in Greek medicine and philosophy. Royal College of Psychiatrists.
URL= https://www.rcpsych.ac.uk/docs/default-source/members/sigs/spirituality-spsig/spirituality-special-interest-group-publications-philip-van-der-eijk-body-and-spirit-in-greek-medicine-and-philosophy.pdf?sfvrsn=9623821e_2
Erikson, R.A. (1997). The Language of the Heart 1600-1750. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Meslin, M. (1987). Heart. In: Encyclopedia of Religion. tr. from French by Kristine Anderson.