تبیین مسأله لزوم علم الهی امام در میان متفکران امامیه ،معتزله و اشاعره
محورهای موضوعی : کاوش های عقلی"سیدرضا موسوی 1 * , روح اله خدادادی 2
1 - گروه معارف اسلامی،دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، اهواز، ایران
2 - استادیار و عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی،دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز،اهواز،ایران
کلید واژه: علم الهی, امامت, امامیه, معتزله, اشاعره, عصمت, اجتهاد.,
چکیده مقاله :
مسأله اصلی پژوهش، اختلاف نظر درباره ماهیت، کیفیت و منابع علم امام است. از دیدگاه امامیه، امام به عنوان جانشین معصوم پیامبر(ص)، باید دارای علم الهیِ خطاناپذیر و متصل به منبع وحیانی باشد تا بتواند تمام نیازهای دینی و رهبری جامعه را پاسخ دهد. در مقابل، معتزله و اشاعره علم اجتهادیِ مشروط به خطا را کافی دانسته و اتصال مستقیم به علم الهی را ضروری نمی دانند.هدف این پژوهش، تبیین مبانی نظری هر مکتب و تحلیل ادله آنها درباره علم امام است که بر اساس روش توصیفی-تحلیلی،سامان یافته است. یافته ها نشان می دهد که امامیه با استناد به نصب الهی امامت و روایات معصومین(ع)، علم امام را فراتر از علم بشری و مبتنی بر الهام و اتصال به غیب میداند. در مقابل، معتزله و اشاعره با تأکید بر اجتهاد و امکان خطا، علم امام را در حد یک مجتهد جامع الشرایط تعریف میکنند. همچنین، اشاعره برخلاف معتزله، امکان بهره مندی غیرپیامبران از علم الهی را میپذیرند، اما آن را مختص امام نمیدانند.
نتیجه گیری حاکی از آن است که اختلاف این مکاتب ریشه در مبانی کلامی مانند عصمت، نصّ الهی و نقش عقل در شناخت دارد. این پژوهش زمینه را برای مطالعات مقایسه ای عمیق تر پیرامون مسأله امامت را فراهم میکند.
The main issue of the research is the disagreement about the nature, quality and sources of the Imam's knowledge. From the Imamiyyah's perspective, the Imam, as the infallible successor of the Prophet (PBUH), must have infallible divine knowledge connected to the source of revelation in order to be able to meet all the religious and leadership needs of the society. In contrast, the Mu'tazilites and Ash'arites consider ijtihad knowledge conditional on error sufficient and do not consider direct connection to divine knowledge necessary. The aim of this research is to explain the theoretical foundations of each school and analyze their evidence about the Imam's knowledge, which is organized based on the descriptive-analytical method. The findings show that the Imamiyyah, citing the divine appointment of the Imamate and the narrations of the Infallibles (PBUH), considers the Imam's knowledge to be beyond human knowledge and based on inspiration and connection to the unseen. In contrast, the Mu'tazilites and Ash'arites, emphasizing ijtihad and the possibility of error, define the Imam's knowledge as that of a comprehensive mujtahid. Also, unlike the Mu’tazilites, the Ash’arites accept the possibility of non-prophets benefiting from divine knowledge, but they do not consider it exclusive to the Imam. The conclusion indicates that the differences between these schools are rooted in theological foundations such as infallibility, divine text, and the role of reason in cognition. This research paves the way for more in-depth comparative studies on the issue of Imamate.
قرآن کریم؛
1.آشتيانى، سيد جلال الدين، شرح مقدمه فصوص الحكم ابن عربى،قم، دفـتر نـشر تـبليغات اسلامى قم، 1380
2.آلوسی، سید محمود (م قرن 13 ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم،بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق، اول، تحقیق: علی عبدالباری عطیة
3.آمدی، سیف الدین (م 623 ق)، ابکار الأفکار فی اصول الدین، قاهره،دارالکتب، 1423 ق، به تحقیق احمد محمد مهدی
4.ابن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل (م 241 ق)، مسند احمد مخرجا، مؤسسة الرسالة، 1421 ق، محقق: شعيب الأرنؤوط- عادل مرشد
5.ایجی ، قاضی عضدالدین (م 756 ق-م 816 ق)، شرح المواقف،قم، نشر شریف رضی، اول، 1325 ق، به تصحیح نعسانی
6.بحرانی، میثم ابن میثم (م 679 ق)، قواعد المرام فی علم الکلام،قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی،1406 ق، محقق: سید احمد حسینی
7.جوینی، عبدالملک (م 478 ق)، الارشاد الی قواطع الادله فی اول الاعتقاد،بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416، تعلیق از زکریا عمیراث
8.حجتی، سیدمحمدباقر -روانشناسی از دیدگاه عزالی و دانشمندان اسلامی، دفتر دوم،تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1361 ق
9.حلی،حسن بن یوسف (م 726 ق)، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت،قم، نشر الشریف الرضی،1363 ش.
10.ربانی گلپایگانی، علی، امامت در بینش اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،1386 ه-ش
11.شریف مرتضی ، رسائل الشریف المرتضی،قم، دارالقرآن الکریم، اول،4 جلدی،1405 ق، محقق: سیدمهدی رجائی
12.صدوق،محمد بن علی بن بابویه،کمال الدین و تمام النعمة،تهران، اسلامیه، 1395 ق، دوم
13.------------،كمال الدين وتمام النعمه-ترجمه کمرهای،تهران، انتشارات اسلامیه ،1374 ق، اول
14.طباطبائى، محمد حسين،ترجمه تفسیر المیزان،قم، دفتر انتشارات اسلامي( وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم)،1374
15.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،مشهد، انتشارات آستان قدس، بی تا، ترجمه محمد بیستونی
16.طوسی محمد بن حسن (م 460 ق)، الاقتصادفیمایتعلق بالاعتقاد، بیروت،دار الأضواء، 1406 ق.
17.فیض کاشانی (م 1091)، علم الیقین فی اصول الدین،قم،انتشارات بیدار، 1418 ق، تحقیق و تصحیح از محسن بیدارفر
18.كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي،قم، دار الحدیث، اول، 1429 ق
19.معتزلی، قاضی عبدالجبار (م 415 ق)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل،قاهره، دارالمصریه، 1965 ـ 1962 م، تحقیق جورج قنواتی
20.مفید، محمد بن محمد نعمان،اوائل المقالات،قم، نشر کنگره‌ی جهانی شیخ مفید،اول، 1413 ق
21.نجاشی، أبي العبّاس أحمد بن علي (م 450 ق)، رجال النجاشی،قم، مؤسسة النشر الإسلامي، بی تا، المحقق: السيّد موسى الشبيري الزنجاني
22.هیتمی، ابن حجر أحمد بن محمد (م 974 ق) الفتاوی الحدیثه، دار الفكر، بی تا