قرائت رایج در ایران در قرن‌های پنجم و ششم قمری؛ مطالعۀ موردی قرائات مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوی

محورهای موضوعی : تاریخ قرائات

الهه شاه‌پسند ¹ , سیده مهناز شریفیان فر ²

1 - دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد
2 - دانش آموختۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن مجید، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.

تاریخ دریافت : 1401/08/09 تاریخ پذیرش : 1402/04/21 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: اختلاف مصاحف امصار, سنت اختیار, مصاحف مخطوط, قرائات عشر, قرائت عاصم,

چکیده مقاله :

گزارش‌ها دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از بلاد اسلامی در سده‌های متقدّم اندک و گاه غیردقیقند. ازاین‌رو، بررسی شواهد عینی برجای مانده از آن دوران راهگشاست. یکی از مهم‌ترین شواهد، قرائت مضبوط در مصاحف کهن هر منطقه است. این پژوهش به منظور کشف قرائتِ رایج در قرن‌های پنجم و ششم ایران، به بررسی قرائت مضبوط در سه قرآن از قرن پنجم و سه قرآن از قرن ششم در کتابخانۀ آستان قدس رضوی پرداخته‌است. بدین جهت، جدولی مشتمل بر 1000 کلمه تهیه شد. بعد از تهیۀ آمارِ میزان شباهت قرائت این کلمات با هریک از قرائات ده‌گانه و نیز موارد برجای مانده از اختیار ابوحاتم، این نتیجه حاصل شد که رسم این مصاحف بیشترین شباهت را به رسم بوم بصره، و سپس کوفه دارد. کمترین مشابهت آن نیز به رسم شامی است. از این نظر، نسبت به قرن چهارم تغییری ایجاد نشده است. بررسی فرش الحروف مصاحف و مقایسۀ آن با قرائات ده‌گانه نیز نشان می‌دهد که این مصاحف تابع قرائت واحدی نبوده‌اند، بلکه مشتمل بر اختیاری هستند که یکی از ملاک‌های آن، موافقت با قرائت بیشتر قاریان است. در یک میانگین کلّی، قرائت این مصاحف ابتدا به قرائت عاصم و سپس خَلَف شبیه است. درمقایسه با قرن چهارم، قرائت رایج، از مشابهتِ بیشتر با قرائت بصری ابوعمرو روی برتافته و به قرائات کوفی، به خصوص روایت حفص از قرائت عاصم، متمایل شده‌است.

چکیده انگلیسی:

In order to discover common recitations in the 5th and 6th centuries of Iran, this research has investigated the recitations recorded in three Qur'ans from the fifth century and three Qur'ans from the sixth century in the library of Astan Quds Razavi. Therefore, a table containing 1000 words was prepared. After preparing the statistics of the degree of similarity of the reading of these words with each of the ten readings as well as the remaining cases from Abu Hatem's authority, it was concluded that the calligraphy of this book is most similar to the script of Būm of Basrah, and then Kufah. It has the least resemblance to the Shami script. In this sense, there has been no change compared to the fourth century. Examining the "field of the letters" (farsh al-ḥorūf) of the Qur'an and comparing it with the ten recitations also shows that these Qur'an were not subject to a single reading, but they contain an authority, one of the criteria of which is the approval of more reciters. In general, the recitation of these books is similar to the recitation of Āṣim and then Khalaf". In comparison with the fourth century, the common recitation has turned away from being more similar to Abu Amr's Basri recitation and is inclined to the Kufic recitations, especially the Ḥafs narration of the Āṣim recitation.

منابع و مأخذ:

منابع
1 .قرآن کریم، آستان قدس رضوی، نسخۀ شمارۀ 95م، مربوط به قرن 5ق.
2 .قرآن کریم، آستان قدس رضوی، نسخۀ ش ۳۷8م، مربوط به قرن ۶ق.
۳ .قرآن کریم، آستان قدس رضوی، نسخۀ ش ۶۶1م، مربوط به قرن ۶ق.
4 .قرآن کریم، آستان قدس رضوی، نسخۀ ش 2224م، مربوط به قرن 5ق.
5 .قرآن کریم، آستان قدس رضوی، نسخۀ ش 22۶1م مربوط به قرن ۶ق.
۶ .قرآن کریم، آستان قدس رضوی، نسخۀ ش 245۷م، مربوط به قرن 5ق.
۷ .ابنجزری، شمس الدین. )1۳51 .)غایۀ النهایۀ. مکتبۀ ابن تیمیۀ.
8 .ابنسلّار، عبدالوهّاب. )142۳ .)طبقات الق راء الس بعۀ . )أحم د محمّ د ع زوز، محق ق(. المک تب ۀ
العصریۀ.
9 .ابنعربی، ابوبکر. )14۳۳ .)العواصم من القواصم. )عمار طالبی، محقق(. مکتبۀ دار التراث.
>110 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 74 ،سال بیست و نهم، بهار 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 74, year 29, Spring 2023
10 .ابنعساکر، علی. )1415 .)تاریخ دمشق. )عمرو بن غرامۀ، محقق(. دار الفکر.
11 .اندرابی، احمد بن ابیعمر. )55۶ .)االیضاح فی القرآن. )محمد بن عم ر ب ن حم ز ه(. کتابخان ه
بخش تحقیقات شرقی وابسته به دانشگاه استانبو .
12 .پارچهباف دولتی، کریم. )1۳92 .)تاریخ تحو قرائات قرآن کریم در ایران ط ی ق رون س ه ت ا
دوازده هجری قمری )پایاننامه دکتری(. دانشکده آزاد، دانشگاه واحد علوم و تحقیقات.
1۳ .پاکتچی، احمد. )1۳۶۷الف(. ابنمجاهد. در دائرۀ المعارف بزرگ اس المی )ج 4 .)مرک ز دائ رۀ
المعارف بزرگ اسالمی.
14 .پاکتچی، احمد. )1۳۶۷ب(. ابنمهران. در دائ رۀ المع ارف ب زرگ اس المی )ج 4 .)مرک ز دائ رۀ
المعارف بزرگ اسالمی.
15 .پاکتچی، احمد. )1۳9۳ .)تاریخ علوم قرآن و حدیث در ایران. در تاریخ جامع ایران. مرکز دائرۀ
المعارف بزرگ اسالمی.
1۶ .پاکتچی، احمد. )1۳۶۷ج(. خراسان. در دائ رۀ المع ارف ب ز رگ اس المی )ج 22 .)مرک ز دائ رۀ
المعارف بزرگ اسالمی.
1۷ .پاکتچی، احمد. )بیتا(. ابوعبید قاسم بن سالم خزاعی. در دایرۀالمعارف بزرگ اس المی )ج 5 .)
بنیاد دایرۀ المعارف بزرگ اسالمی.
18 .تاج الدین، سیرین حسین. )201۳ .)کتاب القراءات ألبی حاتم السجستانی. دار ومکتبۀ البصائر.
19 .حاجیاسماعیلی، محمدرضا. )1۳9۳ .)گسترۀ جغرافیای تاریخی قرائات در جهان اسالم. قرائت
.128-109 ،)2ش، 2 سا، )پژوهی
20 .خطیب، مریم. )1۳98 .)قرائات مضبوط در مصاحف مخطوط قرن هفتم کتابخانۀ آس تان ق د س
رضوی )پایاننامه کارشناسی ارشد(. دانشگاه پیام نور.
21 .دروش، فرانسوا. )1۳94 .)قرآنهای عصر اموی. )مرتضی کریمینی ا و آالء وحی دنیا، مت رجم(.
هرمس.
22 .رجبی، محمّد حسین. )1۳8۷ .)کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسالمی. دانشگاه امام حسین.
2۳ .سلّوم، احمد بن فارس. )142۷ .)جهود االمام ابی عبید القاسم بن سالم فی علوم القرآن. دار ابن
حزم.
24 .شاهپسند، الهه. )1۳9۳ .)قرائت عاصم به روایت حفص از ابتدا تا اش تهار )پای ان نام ه دکت ری(.
دانشگاه فردوسی مشهد.
25 .شاهپسند، الهه؛ و عظیمیان، مژگان. )1401 .)قرائ ات رای ج در ای ران در ق رن چه ارم؛ بررس ی
قرائت رایج در ایران در قرنهای پنجم و ششم قمری؛
مطالعۀ موردی قرائات مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوی
موردی قرائت مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوی. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، )؟(، ؟.
2۶ .طوسی، محمد بن حسن. )1409 .)التبیان فی تفسیر القرآن. )احمد حبیب عاملی، مص حح (. دار
احیاء التراث العربی.
2۷ .عظیمیان، مژگان. )1۳9۶ .)بررسی قرائت مضبوط در مص احف مخط وط ق رن چه ارم آس تان
قدس رضوی )پایاننامه کارشناسی ارشد(. دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
28 .عمر، احمد؛ و مکرم، عبدالعا . )1408 .)معجم القراءات القرآنیۀ. مطبوعات جامعۀ کویت.
29 .قاسم بن سالم. )1415 .)فضائل القرآن. )مروان عطیه و دیگران، محقق(. دار ابن کثیر.
۳0 .کرم همدانی، علی. )1۳۶۷ .)جِب ا . در دائ رۀ المع ارف ب زرگ اس المی )ج 1۷ .)مرک ز دائ رۀ
المعارف بزرگ اسالمی.
۳1 .لسانیفشارکی، محمدعلی. )1۳۶۷ .)اندرابی. در دائرۀ المعارف ب زرگ اس الم ی )ج 10 .)مرک ز
دائرۀ المعارف بزرگ اسالمی.
۳2 .مطیع حافظ، محمّد. )1424 .)القراءات وکبار القراء فی دمشق. دارالفکر.
۳۳ .مالیی و شاهپسند. )1۳98 .)بررسی قرائت مصاحف منسوب به ائمه)ع(. مطالعات قرائت ق رآن ،
.25۶-2۳1 ،)12(
۳4 .نعیمی، عبدالقادر. )1410 .)الدارس فی تاریخ المدارس. )اب راهیم ش مس ال دین، محق ق(. دار
الکتب العلمیۀ.

_||_