بررسی تصویر شاه- انسان کامل در متون نثر تعلیمی (قابوس‌نامه، سیاست‌نامه، اخلاق ناصری، گلستان سعدی و سلوک ‌الملوک)

محورهای موضوعی : شاهنامه

اسماعیل صادقی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد)
راضیه رئیسی نافچی ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عرفانی دانشگاه شهرکرد)

تاریخ دریافت : 1400/02/19 تاریخ پذیرش : 1400/02/19 تاریخ انتشار : 1399/12/01

کلید واژه: اخلاق ناصری, گلستان سعدی, قابوس‌نامه, سیاست‌نامه, شاه-انسان کامل, سلوک ‌الملوک,

چکیده مقاله :

عرفان و سیاست دو مقوله‌ای هستند که با هم نسبت دارند و بر هم تأثیر می‌نهند. تلفیق شخصیت شاه- حاکم با انسان کامل عرفانی، یکی از جایگاه‌های این اثرگذاری است. انسان‌ها در پی پیدا کردن الگوی انسان کامل عرفانی، با نسبت دادن فره ایزدی و تأیید الهی، شاهان را نمونۀ آن الگو دانسته‌اند. این الگو دارای ویژگی‌‌هایی مشابه با انسان کامل مورد نظر ادیان غیر الهی و الهی است؛ از جمله داشتن فره ایزدی، عادل، خردمند و حکیم بودن. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل-محتوا، تأثیر عرفان را در شکل‌گیری تصویر شاه-انسان کامل در متون تعلیمی (قابوس‌نامه، سیاست‌نامه، اخلاق ناصری، گلستان سعدی و سلوک ‌الملوک) بررسی کرده و نتایج تحقیق حاکی از آن است که نگرش عرفانی در تصویر و ترسیم شخصیت شاه- حاکم در متون غیر عرفانی (تعلیمی) نقش بسزایی داشته است. بر این اساس، ما با دو نوع نگرش روبه‌رو هستیم: 1. شاه-انسان کامل قابل ‌تحقق؛ 2. شاه-انسان کامل غیر قابل ‌تحقق (ایدئال). بر اساس بررسی‌های به‌‌عمل‌‌آمده شاه-انسان کامل غیر قابل‌ تحقق، فقط در سلوک ‌الملوک توصیف ‌شده است.

چکیده انگلیسی:

Mysticism and politics are two related categories that affect each other. The combination of the character of the king-ruler with the mystical perfect man is an instance of such influence. Seeking for the perfect human model, people attributed the Divine Farreh (a divine mystical force) and divine confirmation to the kings and considered the kings as the examples of this model. This model has similar characteristics with the model of the perfect man in theistic and non-theistic religions; including having Divine Farreh and being just, wise and sage. In this study, which is a content analysis study, the effect of mysticism on the formation of the image of perfect king-human has been studied in didactic texts (Qābus-Nāmeh, Siyāsatnāmeh (Book of Government), ‎Akhlāq-i Nāsirī (Nasirean Ethics), Saadi’s Gulestān and Soluk-olMoluk). The results indicated that Mystical attitude has played an important role in characterization of the king-ruler in non-mystical (or educational) texts. Accordingly, there are two different attitudes: 1. achievable perfect king-human; 2. unachievable perfect (or ideal) king-human. Based on results, the unachievable perfect king-human has only been considered in Solukol-Moluk.  

منابع و مأخذ:

1. احمدوند، شجاع (1384)، قدرت و دانش در ایران، تهران: فرهنگ اندیشه.

2. ایزدی یزدان‌آبادی، احمد (1385)، «بررسی تطبیقی آراء حکما و اندیشمندان ایرانی- اسلامی دربارۀ انسان کامل»، خردنامه صدرا، شمارۀ ۴۵، 40ـ60.

3. ایزدی، حسین (1370)، «اندیشۀ سیاسی فضل ‌بن ‌روزبهان خنجی»، کیهان اندیشه، شمارۀ 39، 50ـ67.

4. ایزوتسو، توشیهیکو (1379)، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمۀ محمدجواد گوهری، تهران: روزنه.

5. الیاده، میرچا (1391)، تصاویر و نمادها، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چ۱، تهران: پارسه.

6. حلبی، علی‌اصغر (1381)، تاریخ فلاسفۀ ایرانی از آغاز تا امروز، تهران: زوار.

7. خنجی، فضل‌الله ‌بن ‌روزبهان (1362)، سلوک ‌الملوک، تصحیح و مقدمۀ محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.

8. خواجه نظام‌الملک ‌طوسی، ابوعلی‌حسن ‌بن‌ علی (1344)، سیاست‌نامه (سیرالملوک)، تصحیح محمد قزوینی و تصحیح مجدد و تعلیقات مرتضی مدرّسی چپاردهی، تهران: کتابفروشی زوار.

9. رازی، نجم‌الدین (1381)، مرموزات اسدی در مزمورات داودی، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

10. رجب‌زاده، شهرام (1377)، گزیدۀ اخلاقناصری، تهران: قدیانی.

11. رزمجو، حسین (1375)، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، تهران: امیرکبیر.

12. زرین‌کوب، عبدالحسین (1396)، جستجو در تصوف ایران، چ14، تهران: امیرکبیر.

13. دایرةالمعارف تشیع (1366)، زیر نظر احمدصدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، تهران: بنیاد اسلامی طاهر.

14. سعدی، مشرف‌الدین مصلح ‌بن ‌عبدالله (1371)، گلستان، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: مؤسسه ندای حق.

15. سیوری، راجر (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.

16. شاکر، محمدکاظم و موسوی، فاطمه السادات (1389)، «قرائتی بین ادیانی از انسان کامل با رویکرد عرفانی»، مجله الهیات تطبیقی، سال اول، شمارۀ 4، 19ـ38.

17. صفا، ذبیح‌الله (1364)، سیری در تاریخ شاهنشاهی ایران، تهران: دانشگاه تهران.

18. طباطبایی، سید جواد (1373)، درآمد فلسفی بر تاریخ سیاسی ایران، چ۲، تهران: کویر.

19. ــــــ (1380)، دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران، چ۷، تهران: نگاه معاصر.

20. ــــــ (1375)، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: کویر.

21. خواجه‌ نصیرالدین طوسی (1364)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چ۳، تهران: خوارزمی.

22. ظریفیان ‌شفیعی، غلامرضا (1376)، دین و دولت در اسلام، پژوهشی نظری از آغاز تا پایان خلافت راشدین، تهران: ملل.

23. عنصرالمعالی، کیکاوس ‌بن ‌اسکندر (1352)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

24. فاضلی، قادر (1387)، عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی، تهران: فضیلت علم.

25. فدایی ‎مهربان (1388)، پیدایی اندیشه سیاسی عرفانی در ایران، عزیزالدین نسفی تا صـدرالدین شـیرازی، تهران: نی.

26. مدرس‌ رضوی، محمدتقی (1370)، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: اساطیر.

27. نسفی، عزیزالدین (1379)، الانسان الکامل، تهران: تابان.

28. نصری، عبدالله (1371)، سیمای انسان کامل از دیدگاه مکاتب، چ۳، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

29. نیکلسون ا. رینولد (1392)، تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ5، تهران: سخن.

30. هیئت تحریریه (1361)، انسان کامل از دیدگاه فارابی، عرفا، مولوی، تهران: مؤسسۀ مکاتباتی اسلام‌شناسی.