پدیدارشناسی مکان در تطبیق نظریات پیتر زومتور، یوهانی پالاسما و استیون هال

محورهای موضوعی : معمار شهر

حافظ عبدالکریمی کومله ¹ , حسین ذبیحی ^{2 *} , خسرو دانشجو ³

1 - گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - دانشیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/11/21 تاریخ پذیرش : 1403/12/03 تاریخ انتشار : 1403/11/08

کلید واژه: پدیدارشناسی, کیفیت مکان, پیتر زومتور, یوهانی پالاسما, استیون هال,

چکیده مقاله :

پدیدارشناسی، رویکردی فلسفی و کیفی است که بر «تجربه‌ی زیسته» و ادراک چندحسی انسان از فضا تأکید دارد و در معماری، مفاهیمی همچون بدن‌مندی، خاطره و اتمسفر را برجسته می‌سازد. هدف پژوهش حاضر، مطالعه‌ی تطبیقی اندیشه‌های سه معمار برجسته‌ی معاصر—پیتر زومتور، یوهانی پالاسما و استیون هال—در زمینه‌ی «پدیدارشناسی مکان» است. پرسش اصلی این است که چگونه هر یک از آنان، با اتکا به مؤلفه‌هایی نظیر نور، سکوت، زمان زیسته و خاطره، برداشتی متمایز از مکان ارائه می‌کند و چه وجوه اشتراکی در تفسیرشان از فضا وجود دارد؟ در این راستا، ابتدا با مرور مبانی نظری پدیدارشناسی مکان (بر پایه‌ی آرای هوسرل، هایدگر، مرلوپونتی و باشلار)، چارچوبی برای تبیین مفهوم مکان به‌مثابه پدیده‌ای ادراکی-حسی ارائه می‌شود. سپس، با روش مطالعه‌ی کیفی-تفسیری و تحلیل محتوای منابع مکتوب و نمونه‌های طراحی، مؤلفه‌های اصلی هر رویکرد استخراج و در یک مقایسه‌ی تطبیقی، نقاط اشتراک و افتراق آنان روشن می‌گردد. نتایج نشان می‌دهد که با وجود تمایز در سبک و فرم، هر سه معمار، معماری را رویدادی وجودشناختی می‌بینند که با مشارکت فعال حواس و احضار خاطره در بطن فضا معنا می‌یابد. زومتور بر تجربه‌ی سکوت و حس حضور در ترکیب با مصالح تأکید داشته و پالاسما بر لامسه و نقد نگاه صرفاً بصری پافشاری می‌کند؛ درحالی‌که هال، با طرح «پارالاکس» و نور، فضا را پدیده‌ای پویا و چندلایه معرفی می‌نماید. این یافته‌ها بیانگر آن است که رهیافت پدیدارشناسی مکان در آثار این سه معمار، فراتر از فرم یا عملکرد، بر کیفیت حضور، عمق ادراک و پیوند بدن‌مند انسان با محیط متمرکز است.

چکیده انگلیسی:

Phenomenology, as a philosophical and qualitative approach, emphasizes lived experience and embodied perception in understanding the built environment. In architecture, it foregrounds multi-sensory engagement, memory, atmosphere, and the sense of dwelling. This study compares three contemporary architects—Peter Zumthor, Juhani Pallasmaa, and Steven Holl—and their phenomenological interpretations of “place.” Zumthor emphasizes silence and materiality; Pallasmaa advocates for multi-sensory perception; and Holl explores parallax and temporality.

The research employs a qualitative-interpretative methodology rooted in phenomenological inquiry. A literature review of Husserl, Heidegger, Merleau-Ponty, and Bachelard established a framework viewing place as embodied and memory-laden. The study then analyzed the architects’ theoretical writings, lectures, and selected projects through content analysis, identifying themes such as silence, tactile perception, atmosphere, and temporality. A comparative matrix mapped their conceptual priorities, use of materials, sensory elements, and interpretations of user experience.

Findings indicate that all three architects regard architecture as an existential event rather than merely a functional or aesthetic object. Zumthor’s work evokes a “quiet beauty” through materiality and subtle lighting, Pallasmaa critiques the dominance of vision by emphasizing touch, hearing, and smell, and Holl promotes an architecture that unfolds through movement and shifting perspectives via light and color. Together, their approaches demonstrate that integrating phenomenological themes can enrich architectural theory and create profound, human-centered experiences.

منابع و مأخذ:

 بورچ، کریستین، بالاسما، یوهانی و بومه، گرنوت. (۱۳۹۶). اتمسفر معماری: تاثیر اتمسفرها بر تجربه و سیاست‌های معماری. ترجمه مرتضی نیک‌فطرت. تهران: انتشارات فکر نو.
 پالاسما، یوهانی. (۱۳۹۳). هندسه احساس. ترجمه محمد امین شریفیان. ماهنامه کتاب ماه هنر. شماره ۱۸۹.
 پالاسما، یوهانی. (۱۳۹۵). خیال مجسم: تخیل و خیال‌پردازی در معماری. ترجمه علی اکبری. تهران: انتشارات پرهام نقش.
 پالاسما، یوهانی. (۱۳۹۶). بدن ذهن: جوهر ذهنی معماری. برگرفته از کتاب ذهن در معماری. تهران: انتشارات معمار نقش.
 پالاسما، یوهانی. (1398). چشمان پوست. ترجمه علیرضا فخرکننده. تهران: نشر چشمه.
 پالاسما، یوهانی. (1400). چشمان پوست: معماری و ادراکات حسی. ترجمه رامین قدس. تهران: پرهام نقش.
 پالاسما، یوهانی. (1400). چشمان پوست: معماری و ادراکات حسی. ترجمه رامین قدس. تهران: پرهام نقش.
 پالاسما، یوهانی. زومتور، پیتر. بومه، گرنوت. (1399). اتمسفر: ساختمان، فرم و بی‌فرمی. ترجمه مرتضی نیک‌فطرت و احسان بیطرف. تهران: انتشارات فکر نو.
 پالمر، ریچارد (1387). علم هرمنوتیک. ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: هرمس.
 جنکز، چارلز. (1398). داستان پست مدرنیسم. ترجمه احسان حنیف. تهران. فکر نو.
 رابینسون، سارا و پالاسما، یوهانی. (۱۳۹۶). ذهن در معماری. ترجمه رضا امیررحیمی. تهران: انتشارات معمار.
 رابینسون، سارا. (۱۳۹۶). بدن‌های آشیان‌گرفته. برگرفته از کتاب ذهن در معماری. ترجمه رضا امیررحیمی. تهران: انتشارات معمار.
 زومتور، پیتر و لندینگ، ماری. (۱۳۹۷). احساسی از تاریخ. ترجمه مرتضی نیک فطرت و نیما کیوانی. تهران: انتشارات فکر نو.
 زومتور، پیتر. (۱۳۹۴). رهیافت پدیدارشناسانه در اندیشه پیتر زومتور. ترجمه مرتضی نیک فطرت و همکاران. تهران: انتشارات فکرنو.
 شار، آدم. (1400). کلبه هایدگر. ترجمه ایرج قانونی. تهران: نشر ثالث.
 شیرازی، محمدرضا. (۱۳۸۹). معماری حواس و پدیدارشناسی ظریف یوهانی پالاسما. تهران: رخداد نو.
 عبدالکریمی کومله، حافظ؛ طهوری، نیر (1400). مطالعه نسبت رابطه انسان و مکان در معماری بر اساس روش پدیدارشناسی هرمنوتیک. سومین کنگره بین المللی مهندسی، تکنولوژی و نوآوری، دارمشتات، آلمان.
 عبدالکریمی کومله حافظ، ذبیحی حسین، دانشجو خسرو. تبیین معیارهای مؤثر پدیدارشناسی هرمنوتیکی مکان در فرایند طراحی معماری. کیمیای هنر. ۱۴۰۲; ۱۲ (۴۸) :۱-۲۴
 عبدالکریمی کومله، حافظ.، ذبیحی، حسین.، دانشجو، خسرو. (1403). تبیین مدل مفهومی نسبت رابطه مکان و سکونت در معماری مبتنی بر روش هرمنوتیکی گادامری-ریکوری. فضای زیست، 4(1).
 عبدالکریمی، بیژن (1396). هایدگر و استعلا (چاپ دوم). تهران: ققنوس.
 کوکلمانس، یوزف (1388). هیدگر و هنر. ترجمۀ محمدجواد صافیان، تهران: پرسش.
 کیسی، تیموتی کی (1394). پدیدارشناسی معماری. ترجمۀ علی نجات غلامی، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت، سال دهم، 10 (5)، 112.
 مالگریو، هری فرانسیس. (۱۳۹۵). مغز معمار. ترجمه کریم مردمی و سیما ابراهیمی. تهران: انتشارات هنرمعماری قرن.
 نسبیت، کیت. (۱۳۹۶). تئوری معماری پست مدرن. ترجمه پویان روحی. تهران: انتشارات کسری.
 نیک‌فطرت، مرتضی و میرگذار، لنگرودی، سیده صدیقه. (۱۳۹۴). رهیافت پدیدارشناسی در اندیشه‌ی پیتر زومتور. تهران: ناشر علم معمار.
 هال، استیون. (۱۳۹۹). خانه تئوری قوی سیاه .ترجمه افشین قربانی. تهران: عصر کنکاش.
 هال، استیون، پوهانی پالاسما و آلبرتو پرز گومز. (۱۳۹۴). پرسش‌های ادراک: پدیدارشناسی معماری. ترجمه علی اکبری و محمد امین شریفیان. تهران: پرهام نقش.
 شولتز، کریستین نوربرگ. (۱۳۸۷). معماری: حضور، زبان و مکان. ترجمه محمود امیر یاراحمدی. تهران: آگاه.
 الکساندر، کریستوفر. (۱۳۹۵). زبان الگو: شهرها ترجمه رضا کربلایی نوری. تهران: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی. (چاپ دوم)
 توان، یوفو. (۱۳۹۶). فضا و مکان. ترجمه رسول و محسن سلیمانی. تهران: انتشارات پرهام نقش.
 شار، آدام. (1397). هایدگر برای معماران. ترجمۀ مرتضی نیک¬فطرت، تهران: فکرنو.
 اینگ، ورونیکا. ۱۳۹۴. بازنگری نقادانه‌ای بر سرشت پیچیده مکان. ترجمه ویدا نوروزی برازجانی. ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت. سال دهم، شماره ۱۱۲. صص ۲۷-۳۲.
 ابل، کریس. (۱۳۸۷). معماری و هویت. ترجمه فرح حبیب. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
 پرتوی، پروین. (۱۳۹۴). پدیدارشناسی مکان. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
 رلف، ادوارد. (۱۳۸۹). مکان و بی‌مکانی. ترجمه محمدرضا نقصان محمدی و همکاران. تهران: انتشارات آرمانشهر.

 Blackwood, S. J. (2015). The 'Consolation' of Boethius as poetic liturgy. Oxford University Press.
 Böhme, G. (1993). Atmosphere as the fundamental concept of a new aesthetics. Thesis Eleven, 36(1), 113–126.
 Böhme, G. (2004). Atmosphere: Essays on the new aesthetics (D. Fernbach, Trans.). Mimesis International.
 DeMarrais, K., & Tisdale, K. (2002). What happens when researchers inquire into difficult emotions? Reflection on women anger through qualitative interview. Journal of Education.
 Frampton, K. (1983). Towards a critical regionalism: Six points for an architecture of resistance. In H. Foster (Ed.), The anti-aesthetic: Essays on postmodern culture (pp. 16–30). Bay Press.
 Heidegger, M. (1971). Poetry, language, thought (A. Hofstadter, Trans.). Harper & Row. (Original work published 1954)
 Holl, S. (2000). Parallax. Princeton Architectural Press.
 Holl, S. (2007). Questions of perception: Phenomenology of architecture (2nd ed.). San Francisco, CA: William K Stout.
 Holl, S., & Lang, J. (2016). Color surprise in architecture: Cultural and climatic influences. [Publisher].
 Holl, S., Pallasmaa, J., & Pérez-Gómez, A. (2006). Questions of perception: Phenomenology of architecture (2nd ed.). William Stout Architectural Books.
 Husserl, E. (1970). The crisis of European sciences and transcendental phenomenology (D. Carr, Trans.). Northwestern University Press. (Original work published 1936)
 Merleau-Ponty, M. (1962). Phenomenology of perception (C. Smith, Trans.). Routledge & Kegan Paul. (Original work published 1945)
 Merleau-Ponty, M. (1996). Phenomenology of perception (C. Smith, Trans.). New York, NY: Routledge.
 Moran, D., & Mooney, T. (2002). The phenomenology reader. London & New York: Routledge.
 Moran, Dermot. (2011). Edmond Husserl’s Pheomenology of Habituality and Habitus. Journal of the British Society for Phenomenology, 42(1), 53-77.
 Mugerauer, Robert & Manzo, Lynne (2008). Environmental Dilemmas: Ethical Decision Making. Lexington Books.
 Norberg-Schulz, C. (1980). Genius loci: Towards a phenomenology of architecture. Rizzoli.
 Pallasmaa, J. (2005). The eyes of the skin: Architecture and the senses (2nd ed.). John Wiley & Sons.
 Pallasmaa, J. (2012). The embodied image: Imagination and imagery in architecture. John Wiley & Sons.
 Relph, E. C. (1976). Place and placelessness. London: Pion. .
 Rotenberg, R. (2012). Space, place, site and locality: the study of landscape in cultural anthropology. In Exploring the boundaries of landscape architecture, Edited by Bell, S., Herlin, I. & Stiles, R. Routledge. Sharr, Adam (2007). Heidegger for architects. New York: Routledge.
 Schmitz, H. (1990). Der unerschöpfliche Gegenstand: Grundzüge der Philosophie. Bonn: Bouvier Verlag.
 Schmitz, H. (2014). Atmosphären (3rd ed.). Suhrkamp.
 Schmitz, H. (2014a). Gibt es die Welt? Freiburg: Alber Verlag.
 Schmitz, H. (2014b). Atmosfere. Rivista di Estetica, 46(33), 1-13.
 Seamon, D. (1982). The phenomenological contribution to environmental psychology. Journal of Environmental Psychology, 2(2), 119–140. https://doi.org/10.1016/S0272-4944(82)80044-3
 Seamon, D. (2005). Phenomenology, place, environment, and architecture: A review of the literature. Available from http://www.arch.ksu.edu/seamon/articles/2000_phenomenology_review.htm
 Seamon, David; Sowers, Jacob (2013). Place and Placelessness, Edward Relph, Human Geography. London: Sage.
 Sirowy, B. (2010). Phenomenological Concepts in Architecture: Towards a User-Orient-ed Practice. Doctoral thesis, Oslo: Oslo School of Architecture and Design.
 Sixsmith, J. A., & Sixsmith, A. J. (1984). Empirical phenomenology: Principles and method. Quality and Quantity, 21, 313-333.
 Tellenbach, H. (1968). Geschmack und Atmosphäre: Medien menschlichen Elementarkontaktes. Schwabe.
 Tschumi, B., & Irene, A. (2003). The state of architecture in the twenty-first century. [Publisher].
 Van Manen, M (2014). Phenomenology of Practice: Meaning-Giving Methods in Phenomenological Research and Writing, California. Walnut Creek.
 Van Manen, M. (2014). Phenomenology of practice: Meaning-giving methods in phenomenological research and writing. Walnut Creek, CA: Left Coast Press.
 Von Eckartsberg, R. (1998b). Existential Phenomenological Research. In R. Valle (Ed.), Phenomenological Inquiry in Psychology. New York: plenum
 Yanowa, D., & Schwartz-Shea, P. (2006). Interpretation and method, empirical research methods and the interpretive turn. Psychologist, 32(2), 115-123.
 Yanowa, Dvora; Schwartz-shea, Peregrine (2006), Interpretation and Method, Emperical Research Methods and The Interpretive Turn, By M.E, SHARPE London Inc Psychologist, 32(2), 115-123.
 Yorgancioglu, D. (2004). Steven Holl: a translation of phenomenological philosophy into the realm of architecture. Unpublished Doctorate thesis. Ankara: Middle East Technical University.
 Zumthor, P. (2006). Thinking architecture (3rd ed.). Birkhäuser.