تأثیرپذیری حافظ از نظامی با تکیه بر ساقی‌نامه و مغنی‌نامه
محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی
پریسا داوری
1
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران)
کلید واژه: حافظ, نظامی, می, ساقی, ساقی‌نامه, مغنی‌نامه,
چکیده مقاله :
ساقی‌نامه از انواع ادبی‌ای است که شعرای فارسی‌گوی بسیاری در گفتنِ این نوع طبع‌آزمایی کرده‌اند. نظامی و حافظ معروفترین گویندگان ساقی‌نامه هستند و ساقی‌نامه‌‌گویان دیگر، همه در سرودن این نوع شعر از آن دو الگو گرفته‌اند، چنان‌که عموماً آنان‌که ساقی‌نامة خود را ضمن منظومه‌هایشان گفته‌اند از نظامی و آنان‌که ساقی‌نامة مستقل یا با موضوعات اجتماعی و تفکر خیامیِ غالب سروده‌اند، از حافظ متأثر بوده‌اند. البته حافظ به قرائن بسیار، هم در ساخت و هم در مضمون و معانیِ ساقی‌نامه و مغنی‌نامه، بسیار به نظامی نظر داشته است. در این مقاله به مقایسۀ ساقی‌نامه و مغنی‌نامۀ حافظ با نظامی پرداخته شده است. از نتایج مهم این تحقیق آن است که اثرپذیری شاعر شیراز از ساقی‌نامة نظامی -برخلاف تصور- چنان‌که تعابیر تشبیهی، استعاری و مفاهیم پارادوکسی مربوط به می و ملزوماتش در کل غزلیات حافظ نشان می‌دهد، بیشتر در غزل او دیده می‌شود تا ساقینامهاش؛ دیگر اینکه حافظ برخلاف کلی‌گویی برخی نویسندگان، از خواجو در ترکیبات و یادکرد گذشته و از عراقی در توجه به مفاهیم عرفانی و استقلال ساقینامهاش متأثر بوده است و میان ساقی‌نامة حافظ و نظامی، با وجود مشابهات بسیار، تفاوت‌هایی نیز وجود دارد که این نوشتار به شیوۀ توصیفی-تحلیلی به این موارد نیز پرداخته است.
Saqinameh is one of the literary types that many poets have experimented in saying this type throughout the history of Persian literature. Nezami and Hafez are the most famous narrators of Saqinameh, and other Saqinameh speakers have all adopted these two models in writing this type of poetry, as generally those who have recited their Saqinameh as part of their poems have been influenced by Nezami, and those who have written Saqinameh independently or with social issues and dominant Khayami thinking have been influenced by Hafez. Of course, Hafez himself is influenced by Nezami in this poetic style. Hafez had a very Nezami opinion both in the construction and in the content and meanings of Saqinameh and Moghaninameh. In this article, we have compared Saqinameh and Moghaninameh of Hafez with Nezami in a precise way and free from generalizations.One of the important results of this research is that Hafez's effectiveness of Nezami's Saqinameh, contrary to everyone's opinion, and as shown by similes, metaphors and paradoxical concepts related to May and its essentials in all of Hafez's sonnets, is seen more in his sonnets than in his Saqinameh; Another thing is that, contrary to the generalization of some writers, Hafez was influenced by Khaju in past compositions and memory and by Eraqi in regard to the mystical concepts and independence of his Saqinameh, and between Hafez and Nezami's Saqinameh, despite many similarities, there are also differences that this writing style Analytical and descriptive has also dealt with these cases.
انوشه، حسن (1380). دانشنامۀ ادب فارسی. ج.2. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اهلی شیرازی، محمد (1369). دیوان اهلی شیرازی. به کوشش حامد ربانی. تهران: سنایی.
بیدکی، هادی، (1394). بررسی انتقادی ساقی‌نامه در فهرست‌های نسخ خطی و منابع تذکره‌ای و کتاب‌شناسی. جستارهای ادبی. 48 (2)، 80-53.
پارسا،احمد؛ آزاد مظهری، محمد (1389). ساقی‌نامة نظامی گنجه‌ای و تعداد واقعی ابیات آن. فصلنامۀ تخصصی زبان و ادب فارسی (دانشگاه سنندج). 1 (2)، 69-49.
ثروتیان، بهروز (1370). فلک جز عشق محرابی ندارد. ادبستان فرهنگ و هنر. 3 (18)، 39-34.
جامی، نورالدین عبدالرحمان (1378). هفت اورنگ. به تصحیح اعلاخان افصح زاد و حسین احمد تربیت. تهران: میراث مکتوب.
جوکار، منوچهر (1385). ملاحظاتی در ساختار ساقی‌نامه با تأکید بر دو نمونۀ گذشته و معاصر. پژوهش‌های ادبی. 3 (12 و 13)، 122-99.
حافظ، شمس الدین محمد (1373). دیوان حافظ. به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: آروین.
حافظ، شمس الدین محمد (1375). دیوان حافظ. به تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: خوارزمی.
حیدری نوری، رضا؛ خاتمی، احمد (1391). سیر تحول فکری نظامی در ساقی‌نامه. پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب. 8 (13)، 239-206.
خواجوی کرمانی (1347). همای و همایون. به کوشش کمال عینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دهلوی، امیرخسرو (1362). خمسۀ امیرخسرو دهلوی. از روی نسخۀ چاپ انستیتوی خاورشناسی شوروی. تهران: شقایق.
رستگار فسایی، منصور (1380). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید.
رضایی، احترام (1390). ساقی‌نامه در شعر فارسی. تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.
زرین‌چیان، غلامرضا (1355). ساقی‌نامه در ادب فارسی. مجله دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد. 12 (47)، 586-571.
سعادت، اسماعیل (1388). دانشنامۀ زبان و ادب پارسی. ج. 3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
شمیسا، سیروس (1383). انواع ادبی. تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس (1389). تلمیحات. تهران: میترا
صفا، ذبیح الله (1369). تاریخ ادبیات در ایران. ج. 3. تهران: نشر فردوس و مجید.
صفا، ذبیح‌الله (1373). تاریخ ادبیات در ایران. ج. 5. تهران: نشر فردوس و مجید.
عراقی، فخرالدین ابراهیم (1384). دیوان عراقی. تهران: علم.
فخرالزمانی قزوینی، ملا عبدالنبی (1367). تذکرۀ میخانه. به تصحیح احمد گلچین معانی. تهران: اقبال.
فرزاد، مسعود (1318). کشف مغنی‌نامۀ حافظ. مجلۀ موسیقی. 1 (1)، 29-17.
قیصری، ابراهیم (1390). غزل- ساقی‌نامه از هنرهای حافظ. حافظ‌پژوهی. دفتر چهاردهم. 161-153.
گلچین معانی، احمد (1368). تذکرۀ پیمانه. تهران: سنایی.
نیاز کرمانی، سعید (1368). حافظ‌شناسی. تهران: پاژنگ.
نظامی، الیاس بن یوسف (1374). کلیات حکیم نظامی گنجوی، بر اساس نسخۀ وحید دستگردی. تهران: راد.
وحشی بافقی. (1377). دیوان وحشی بافقی. با مقدمۀ سعید نفیسی و حواشی محمود علمی. تهران: جاویدان.
_||_