بررسی تطبیقی کیفیّت زندگی شهری خانواده های ساکن در سکونت‏گاه های غیر‏رسمی و رسمی شهرمشهد

محورهای موضوعی : زن و خانواده

سیمین فروغ زاده ¹ , سید مهدی پنج تنی ²

1 - مربی پژوهش، عضو هیات علمی گروه توسعه پایدار شهری و منطقه ای جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، مشهد(نویسنده مسئول) [e-mail]
2 - دانشجوی دکترای جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد و عضو پژوهشی سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، مشهد ، ایران

تاریخ دریافت : 1400/06/27 تاریخ پذیرش : 1400/09/30 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: خانواده, مشهد, کیفیّت زندگی, سکونتگاه رسمی و غیر‏رسمی,

چکیده مقاله :

کیفیت زندگی شهری یک حوزه ی اصلی در مطالعات شهری در کشورهای مختلف تلقی می شود و توجه به ابعاد چندگانه ی اجتماعی، محیطی و اقتصادی آن به دلیل نقشی که به عنوان یک مولفه کلیدی در مدیریت و برنامه ریزی شهری و بطور کلی تعیین میزان قابل زیست بودن شهرها ایفا می کند فزونی یافته است. کیفیت زندگی شهری خدمات شهری مناسب و در دسترس برای همگان در چارچوب توسعه پایدار است.سکونتگاه های غیر رسمی حاشیه شهرها مناطقی هستند که آهنگ تحولات کالبدی و رونق اقتصادی و اجتماعی آنها با سایر نقاط شهری مطابقت ندارد و سطح کیفی زندگی در آنها به علل گوناگون در سطح نازلی قرار دارد. این سکونتگاه ها عموما فاقد زیرساخت های اولیه مناسب برای زندگی شهری اند و ساکنان این مناطق در مقایسه با بخش رسمی شهرکیفیت زندگی مطلوب و رضایت بخشی ندارند. هدف تحقیق بررسی مقایسه ای کیفیّت زندگی ادراک شده در خانواده های ساکن در سکونتگاه های غیررسمی با ساکنان محدوده های رسمی شهرمشهد است که با اتکا به نظریه لی در چهار بعد اقتصادی، اجتماعی،زیست محیطی و کالبدی به عنوان پایه های توسعة پایدار شهری مورد بررسی قرار گرفت. تحقیق در سطح توصیف و به روش پیمایش و با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته ای که روایی و پایایی آن بدست آمده بود، انجام شد. داده ها از نمونه ای به حجم630 نفر از سرپرستان خانواده درمناطق دوازده گانه شهرمشهدکه به شیوه خوشه ای انتخاب شده بودند،به صورت حضوری جمع آوری شد.یافته ها نشان می دهد میانگین کل شاخصکیفیّت زندگی برابر با 2.90 در بازه یک تا چهار است اما تفاوت هایی بین دو گروه مورد بررسی وجود دارد.با توجه به میزان میانگین به دست آمده، ساکنان سکونتگاه های رسمی(میانگین 3)، در مقایسه با ساکنان سکونتگاه های غیررسمی(میانگین 2.74) از وضعیت عمومی زندگی خود رضایت بیشتری داشته و در نتیجه ارزیابی مثبت تری از کیفیّت زندگی شان در ابعاد سه گانه مورد مطالعه(اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی) دارند. مقایسه شاخص کلی بعد اجتماعی(وضعیت همبستگی اجتماعی،احساس تعلق مکانی،مشارکت غیررسمی در محله،احساس بهزیستی خانوادگی،احساس امنیت در محله)حاکی از یکسان بودن ارزیابی هر دو گروه پاسخگویان است و تنها در مولفه مشارکت غیررسمی، ساکنانِ محدوده های غیررسمی ارزیابی مثبت تری از کیفیّت زندگی خود داشتند. نتایج حاکی ازوجود رابطه میان درجه توسعه یافتگی مناطق شهری با رضایت افراد از کیفیّت زندگی شان دارد.

چکیده انگلیسی:

Quality of urban life is considered a major area in urban studies in different countries and attention to its multiple social, environmental and economic dimensions has been enhanced due to its role as a key component in urban management and planning and, in general, determining the extent of city livability.Quality of urban life is an effort to provide appropriate and accessible urban services to all in the context of sustainable development. Informal suburban settlements are areas whose pace of physical development and socio-economic prosperity is not in line with other urban areas and the quality of life in them is at a low level for various reasons. These settlements generally lack the adequate basic infrastructure of urban life and the residents of these areas do not have a satisfactory quality of life compared to the formal districts of the city. The objective of this study was to compare the perceived quality of urban life in families living in informal settlements with residents of formal areas of Mashhad. To accomplish this, the theory introduced by "Lee" on four dimensions of economic, social, environmental and physical components of quality of life as the basis of sustainable urban development was used., a sample of 630 heads of households in the twelve districts of Mashhad were interviewed using a structured questionnaire. The results show that the overall average of the quality of life index is 2.90 in the range of one to four, but there are differences between the two groups. The residents of formal settlements compared to the residents of informal settlements have a more positive assessment of the quality of their urban life in the three dimensions studied condition (Mean 3 versus 2.74 respectively) they. Comparison of general indicators of social dimension (social solidarity, sense of place attachment, informal participation in the neighborhood affairs, sense of family well-being and sense of security in the neighborhood) indicates the same assessment of both groups of respondents. It is only the informal participation in which residents of informal areas have a more positive assessment of their quality of life. The results indicate that there is relationship between the degree of development of urban areas and people perceived quality of urban life.    

منابع و مأخذ:

• ایراندوست،کیومرث؛ پاکزاد،عرفان.(1394).ارزیابی دگرگونی کیفیت زندگی در سکونتگاه­های غیررسمی دردهه گذشته، مطالعه موردی: دولت آباد کرمانشاه.رفاه اجتماعی، 15(57) : 177-151.


• براتی،ناصر؛یزدان پناه شاه‏آبادی، محمدرضا.(1390).بررسی ارتباط مفهومی سرمایه اجتماعی و کیفیّت زندگی در محیط شهری،نمونه موردی: شهرجدید پردیس.جامعه پژوهی فرهنگی.پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 2(1): 49 -25.


• بهمنی،افشین؛ اوجاقلو،مریم؛علوی،علی؛بهمنی،زانکو.(1394).تحلیل تطبیقی مناطق اسکان غیر‏رسمی از نظر شاخص‏های کیفیّت زندگی شهری، نمونه موردی: اسلام آباد و بیسیم زنجان. مجله شهر پایدار،2( 3): 58- 43.


• باسخا،مهدی؛ عاقلی کهنه شهری، لطفعلی؛ مسائلی، ارشک.(1390).رتبه بندی شاخص کیفیت زندگی در استان‌های کشور، فصلنامه رفاه اجتماعی، 10 (37): 95-112.


• پوراحمد، احمد؛عمو،ابراهیم؛حاجیان،محمد؛رئوفی،اصغر.(1396).سنجش کیفیت زندگی در سکونتگاه­های غیررسمی،مطالعة موردی:محلة اسلام آباد تهران.جغرافیای اجتماعی شهری،4 (2) : 22- 1.


• ترکمن،سولماز؛ فتحی،سروش.(1395).تحلیل اثرهای اشتغال زنان بر کیفیّت زندگی آنان، مطالعه موردی زنان شاغل در وزارت علوم تحقیقات و فناوری.فصلنامه زن و جامعه، 7 (4): 26-13.


• تقوایی،علی اکبر؛ رفیعیان، مجتبی؛سلمانی،حسن.(1393).سنجش و بررسی کیفیّت زندگی ذهنی بر اساس ادارک ساکنان،نمونه موردی: محله هاشمی در منطقه10 تهران.جغرافیا و برنامه ریزی، 18(50 ): 105-89.


• چاره جو،فرزین؛ احمدی، عاطفه.(1399).ارزیابی شاخص های کیفیّت زندگی در محلات حاشیه نشین شهر سنندج.فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه‏های انسانی،15(2): 498-483.


• حاتمی‏نژاد،حسین؛حیدری،اصغر؛نجفی،اسماعیل؛عباسی فلاح،وحید.(1396).ابعاد کیفیّت زندگی ساکنان سکونتگاه‏های خودروی شهری(مطالعه موردی:محله اسلام آباد کلانشهر تهران).دو فصلنامه جغرافیای اجتماعی شهر،4 (2): 45-23.


• حاتمی‏نژاد،حسین؛ صفدری مولان، امین؛ محمودی، مریم.(1395). ارزیابی شاخص های کیفیّت زندگی در سکونتگاه­ها و بافت های حاشیه نشین و اسکان غیر رسمی(نصیر آبادو سلطان آباد در استان تهران).تهران: چهارمین کنگره علمی پژوهشی افق های نوین در حوزه مهندسی عمران،معماری، فرهنگ و مدیریت شهری ایران.برگزار کننده: انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین و انجمن علمی تخصص عمران و معماری.


• حاتمی نژاد، حسین؛محمدی کاظم آبادی،لیلا.(1396).سنجش رضایتمندی از شاخص های کیفت زندگی در شهرهای جدید ،مطالعه موردی: شهر جدید مهاجران.مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7 (23):68-53 .


• خراسانی مقدم، صبا؛ یزدانفر،سیدعباس؛حسینی،سیدباقر.(1394).بررسی شاخص‏های کیفیّت زندگی مؤثر بر میزان رضایت مندی ساکنان سکونتگاه­های غیررسمی، مطالعة موردی: محلة فرحزاد تهران فرحزاد شمالی.پژوهش های جغرافیای انسانی،47 ( 1) :117-97.


• خادم الحسینی،احمد؛منصوریان،حسین؛ستاری،محمدحسین.(1389).سنجش کیفیّت ذهنی زندگی در نواحی شهری مطالعه موردی:شهرنورآباد استان لرستان. جغرافیا و مطالعات محیطی،1( 3): 60-45.


• روزنامه همشهری آنلاین، مشهد رتبه سوم حاشیه نشینی در کشور، 15/4/1400 ،https://b2n.ir/j60877


• زیاری،کرامت اله؛رفیعی مهر، حسین.(1396). ارزیابی کیفیّت زندگی شهری بافت حاشیه نشین، مورد شناسی: محله حصار همدان.جغرافیا و آمایش شهری منطقه ای،7: 214-199.


• سالاری سردری،فرضعلی؛حیدرمقدم،مصطفی؛سبحانی، نوبخت؛ عارفی، اعظم.(1393). بررسی مولفه های کیفیّت زندگی در فضاهای شهری، مطالعه موردی: شهر لامرد.دو فصلنامه پژوهش های منظر شهر،1( 2): 62-53.


• فتاحی، مهکامه؛ صادقی،حانیه.(1397).بررسی عوامل موثر بر ارتقا کیفیّت زندگی حاشیه نشینی مطالعه موردی: محله خاک سفید.تهران: کنفرانس بین المللی عمران،معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران.برگزار کننده:موسسه آموزش عالی صنعتی مراغه،دانشگاه صنعتی مراغه با همکاری دانشگاه تبریز و دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.


• قاسمی، مریم؛ نسیمی،زهرا ؛عاشوری گرو، الهام؛ امیدوار، نشاط.(1396).بررسی کیفیّت زندگی حاشیه نشینان شهر مشهد،مطالعه موردی:روستاهای دهرود، همت آبادگرجی سفلی.مشهد: اولین کنفرانس بین المللی برنامه ریزی و مدیریت شهری. برگزار کننده:دانشگاه فردوسی مشهد،مرکز پژوهش های شواری اسلامی شهر مشهد.


• میرزاجانی،مسعود.(1397).اطلاعات جمعتی سکونتگاه­های غیر رسمی مشهد به تفکیک مناطق، پهنه ها و محلات بر اساس سرشماری سال 1395.،شهرداری مشهد.معاونت برنامه ریزی و توسعه سرمایه انسانی.مدیریت آمار، تحلیل و ارزیابی عملکرد.


• محمدی،جمال؛ زنگنه،مهدی؛عبدلی،اصغر.(1389).سنجش شاخص های کیفیت زندگی از نظر شهروندان شهر مشهد.فصلنامه مطالعات مدیریت شهری،2(3):117-97.


• نقدی،اسداله؛بابایی،حیدر.(1394).مروری برشاخص‏ها و مولفه های کیفیّت زندگی شهری،موردمطالعه:شهرهمدان.فصلنامه مطالعات مدیریت شهری،7 (23):14-2.


• نجفی،سعید؛احدنژاد،محسن؛دویران،اسماعیل.(1394).ارزیابی کیفیّت زندگی در سکونتگاه­های غیر‏رسمی شهرها،موردشناسی:محله اسلام آباد شهر زنجان.مجله جغرافیا و آمایش شهری منطقه ای، 5 (16):90-75.


• نظم فر،حسین؛محمدی،چنور.(1396).سنجش کیفیّت زندگی شهری،مطالعه موردی:منطقه دو شهر اردبیل.فصلنامه آمایش محیط،10(36) :92-69.


• نصیری،فخرالسادات؛عبدالملکی،شوبو.(1395).تبیین ارتباط حمایت اجتماعی ادراک شده با کیفیت زندگی با نقش میانجی استرس ادراک شده در زنان سرپرست خانوار شهر سنندج.جامعه شناسی کاربردی،27(4):116-99.


• D,Visagie.J(2013).The more things change the more they remain the same: A study on the quality of life in an informal township in Tshwane. Habitat International, 39 :302-309


• B.M (2012). Quality of Life of Slum Women: A Case Study of Mangalore City, Journal of economics and sustainable development,3(1):1-8


• D, Kawachi. I (2007). U.S. State Level Social capital and Health related Quality of Life: multilevel evidence of main, mediating, and modifying effects, Annals of Epidemiology, 17( 4):258-269


• Y.J (2008). Subjective Quality of Life Measurement in Taipei, Building and Environment, 43( 7): 1205–1215


• R , Shyy. T, Stimson. R (2006). What is the Strength of the Link Between Objective and Subjective Indicators of Urban Quality of Life?, Applied Research in Quality of Life, 1: 79–96


• B, Olusola Omotayo.A, Ikponmwosa Ighodaro.D, Babatunde Agbola.S (2021). Analysis of the Living Conditions at eZakheleni Informal Settlement of Durban: Implications for Community Revitalization in South Africa, Sustainability,13(4):1-16


• A,shafik.S,khedr.F(2016).Affordable Housing as a Method for Informal Settlements Sustainable Upgrading, Procedia - Social and Behavioral Sciences , 223 : 126 – 133.


• Santos, L. and Martins, I(2007).Monitoring Urban Quality of Life: The Porto experience. Social Indicators Research,80(2): 411 – 425


• E(2017).Satisfaction with Neighborhood Quality Attributes in Port Harcourt Municipality, International Journal of Science and Research (IJSR), 6 (3):382-390


• J.S )2010(.Assessing Quality of Life in Stuttering Treatment Outcomes Research, Journal of Fluency Disorders,35(3):190–202

-Zainal, R., Kaur, G., Khalili, J.M., Ahmad, A (2012). Housing Conditions and Quality of Life of the Urban Poor in Malaysia, Social and Behavioral Sciences, 50: 827-838

 

Barati.N, Yazdanpanah.M )2011).Conceptual Relationship Between Social Capital and Quality of Life in Urban Environments (Case Study: Pardis New Town), Sociological Cultural Studies,2(1): 25-49 [in Persian].

 Bahmani.A,Ojaghlo.M,Alavi.A,Bahmani.Z(2015).Comparative analysis of informal settlements in terms of quality of urban life indicators, case study: Islamabad and  Bisim, Zanjan, Journal Sustainable City,2(3):43-58[in Persian].

Basakha.M, Agheli Kohneshahri.L,Masaeli.A(2010).Ranking the Quality of Life in Iran Provinces, Social Welfare Quarterly ,10(37): 95-112 [in Persian].

 Charejoo.F,Ahmadi.A (2020). Evaluation of Quality of Life indicators in Sanandaj City Neighbourhoods, Journal of Studies Of Human Settlement Planning(JSHSP),15(2):483-498 [in Persian].

Darkey.D,Visagie.J(2013).The more things change the more they remain the same: A study on the quality of life in an informal township in Tshwane. Habitat International, 39 :302-309

Fatahi.M,Sadeghi.H (2018). Investigating the effective factors on improving the quality of life in the suburbs, Case study: Khak-e-Sefid neighborhood, Tehran: International Conference on civil engineering, architecture and urban development management in Iran, Maragheh Industrial Higher Education Institute, Maragheh University of Technology in collaboration with Tabriz University and Shahid Madani University of Azerbaijan.[in Persian].

Ghasemi.M,Nasimi.Z,Ashori.A,Omidvar.N (2017).Assessing the quality of life of the suburbs of Mashhad, case study: Dehroud villages, Hemmat Abadgarji Sofla, First International Conference on Urban Planning and Management. Organizer: Ferdowsi University of Mashhad, Islamic Council Research Center of Mashhad. [in Persian].

Govindaraju. B.M ( 2012). Quality of Life of Slum Women: A Case Study of Mangalore City, Journal of economics and sustainable development,3(1):1-8

Hataminezhad.H, Heydari.A, Najafi.S, Abbasifallah.V (2018). Dimensions of the Quality of Life of Residents in Urban Vehicle Settlements (Case Study: Neighborhood of Islamabad of Tehran), Journal of Urban Social Geography,4(2):23-45[in Persian].

Hataminezhad.H,Safdari.M,Mahmodi.M (2017 ). Evaluation of quality of life indicators in suburban settlements and informal settlements Nasir Abado Sultanabad, Tehran province [in Persian].

Hataminezhad.H,Mohamadi kazem abadi.L(2017). Satisfaction measurement from life quality indicators in new cities(Case Study: New Town Mohajeran),Geographical Planning of Space Quarterly Journal,7(23):53-68 [in Persian].

Hamshahri online Newspaper, (2021).Mashhad ranks third in the country, https://b2n.ir/j60877, [in Persian].

Irandoost.K,Pakzad.E(2015).Evaluation of Improving Quality of Life in Informal Settlements in the Past Decade (Case study: Dowlatabad, Kermanshah),Social Welfare Quarterly,15( 57 ) : 151-177 [in Persian].

khorasani Moghadam .S,yazdanfar. A, Hosseini.B (2015).Investigation about the Factors of Life Quality Affecting Resident's Satisfaction in Informal Settlements (Case Study: Farahzad-Tehran, North Farahzad),

Human Geography Research Quarterly, 47(1): 97-117 [in Persian].

Khadem alhoseyni,A,Mansorian.H,Satari.M (2011).Assessing the mental quality of life in urban areas, Case study: Norabad city of Lorestan province, Geography and Environmental Studies.1(3):45-60 [in Persian].

Kim.D, Kawachi. I (2007). U.S. State Level Social capital and Health related Quality of Life: multilevel evidence of main, mediating, and modifying effects, Annals of Epidemiology, 17( 4):258-269

Lee.Y.J (2008). Subjective Quality of Life Measurement in Taipei, Building and Environment, 43( 7): 1205–1215

Mirzajani.M (2018). Population information of informal settlements of Mashhad by regions, pennies and neighborhoods based on the 2016 census, Mashhad Municipality. Deputy of Human Capital Planning and Development. Statistics Management, Analysis and Performance Evaluation.[in Persian].

Mohammadi.J,Zanganeh.M,Abdoli.A(2011).Assessing Life Quality Indices from the View points of Mashhad Citizens, Urban Management Studies,2(3):105-125 [in Persian].

McCrea. R , Shyy. T, Stimson. R (2006). What is the Strength of the Link Between Objective and Subjective Indicators of Urban Quality of Life?, Applied Research in Quality of Life, 1: 79–96

Mandleni. B, Olusola Omotayo.A, Ikponmwosa Ighodaro.D, Babatunde Agbola.S (2021). Analysis of the Living Conditions at eZakheleni Informal Settlement of Durban: Implications for Community Revitalization in South Africa, Sustainability,13(4):1-16

Menshawy.A,shafik.S,khedr.F(2016).Affordable Housing as a Method for Informal Settlements Sustainable Upgrading, Procedia - Social and Behavioral Sciences ,223 : 126 – 133.

 Naghdi.A,Babaei.H (2015).Urban quality of life as human development indicatores: Dimensions,elements,

Urban Management Studies,7(23): 2-14 [in Persian].

Najafi.S,Ahdnejad.M,Daviran.E(2015).Assessment of the life quality in informal settlementsin of the cities (Case study: Islamabad district of Zanjan City), Geography and Territorial Spatial Arrangement,5(16): 75-90 [in Persian].

NazmFar.H,Mohammadi.Ch(2017). Evaluate the quality of urban life in eleven localities in the Region 2 City of Ardabil , Quarterly Journal of Environmental Based Territorial Planning,10(36): 69-92 [in Persian].

Nasiri. F, Abdolmaleki. Sh (2017). Explaining the Relationship between Perceived Social Support and Quality of Life, Perceived Stress Mediator Role in Female-Headed Households in Sanandaj ,Journal of Applied Sociology,27(4):99-116 [in Persian].

 Pourahmad.A, Amoo.E, Hajian.M, Raoufi.A (2018). Measurement of quality of life in informal settlements. Case study: Islamabad neighborhood of Tehran, Journal of Urban Social Geography,4(2):1-22 [in Persian].

Salari Sardari.F,  Heydar Moghadam.M,Sobhani.N,Arefi.A(2015).Examination of the quality of life in urban areas (Case Study: Lamerd City), Journal of Urban Landscape Research,1(2):53-62 [in Persian].

Santos, L. and Martins, I ( 2007). Monitoring Urban Quality of Life: The Porto experience. Social Indicators Research,80(2)  411 – 425

 Torkaman.S,Fathi.S (2017).Study the Effect of Women's Employment Concerns Over the Quality of Their Lives, Quarterly Journal of Woman& Society,7(4):13-26 [in Persian].

Tagvae.A, Refieian.M, Salamani.H (2015).Subjective Quality of Life Assessment based on the Perceptions of Residents Case Study (Hashemi Neighborhood in Tehran),Geography and planning,18(50): 89-105 [in Persian].

Wokekoro.E(2017).Satisfaction with Neighborhood Quality Attributes in Port Harcourt Municipality, International Journal of Science and Research (IJSR), 6 (3):382-390

Yaruss.J.S )2010(.Assessing Quality of Life in Stuttering Treatment Outcomes Research, Journal of Fluency Disorders,35(3):190–202

Zainal, R., Kaur, G., Khalili, J.M., Ahmad, A (2012). Housing Conditions and Quality of Life of the Urban Poor in Malaysia, Social and Behavioral Sciences, 50: 827-838

 Ziari.k, Rafiee Mehr.H (2017). Evaluation of urban quality of life in marginal areas Case study: Hesar valley of Hamedan ,Geography and Territorial Spatial Arrangement,7(23): 199-214 [in Persian].