وسواس های طهارت و عبادت در یهودیت و تشیع با التفات به رویکرد علمی

محورهای موضوعی : نامه الهیات

رویا هذبی ¹ , علیرضا ابراهیم ² , طاهره حاج ابراهیمی ³

1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
2 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی- واحد تهران شمال
3 - عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران

تاریخ دریافت : 1403/01/30 تاریخ پذیرش : 1403/03/28 تاریخ انتشار : 1403/03/30

کلید واژه: شکیات, تردید دینی, وسواس, یهودیت, تشیع,

چکیده مقاله :

تردید یکی از ویژگی‌های اندیشه‌ی انسان و عارضه‌ای شناختی است که از فقدان آگاهی سرچشمه می‌گیرد و در صورت تداوم، می‌تواند به ایجاد اضطراب و رفتار وسواسی بیانجامد. امور دینی در سرشت خویش رازآمیز به‌شمار می‌روند و بر همین اساس، همواره در معرض تردید، تولید اضطراب و مستعد وسواس هستند. این پژوهش که با روش تحلیلی- تطبیقی و با التفات به یافته‌های روانشناسی صورت پذیرفته، نشان می‌دهد که وسواس دینداران در یهودیت و تشیع، تا اندازه‌ای مرهون رازآمیز بودن امور مقدس است و تا حدی نیز از تفاسیر اضطراب‌انگیز برخی دینیاران بر متون مقدس سرچشمه می‌گیرد. از دیدگاه درون‌دینی، القائات شیطانی هم در ایجاد وسواس سهیم هستند و می‌توانند رفتارهایی ناهنجار را در پاکسازی بدن از خون و دفعیات و یا خواندن نیایش باعث شوند. درمان وسواس به شیوه‌هایی چون تغییر نگرش فرد مبتلا نسبت به امور مقدس، تصحیح و تلطیف تفاسیر اضطراب‌انگیز از متون مقدس، و آگاهی بخشی در مورد نقش شیاطین صورت می‌گیرد. البته استفاده از روش‌های شبه‌دینی (طب سنتی) یا مراجعه به مراکز روان‌درمانی نیز مرسوم است.

چکیده انگلیسی:

Doubt is one of the characteristics of human thought and cognitive disorders that originate from lack of awareness and if persisted, can lead to anxiety and obsessive behavior. Religious affairs are inherently "mysterious" and, accordingly, are always subject to doubt, anxiety, and obsession. This research, which has been done analytically-comparatively and with regard to psychological findings, shows that the obsession of religious people in Judaism and Shi'sm is partly due to the "mystery" of the sacred and partly due to interpretations of anxiety. The motivation of some religious people originates from the sacred texts. From an intra-religious point of view, evil instincts also contribute to obsessive-compulsive disorder and can lead to abnormal behaviors in cleansing the body of blood and feces or reciting prayers. Obsessive-compulsive disorder is treated in ways such as changing the sufferer's attitude toward sacred things, correcting and softening anxious interpretations of sacred texts, and raising awareness about the role of demons. Of course, the use of pseudo-religious methods (traditional medicine) or referring to psychotherapy centers is also common.

متن کامل:



به نام خداوند دانا

وسواس­های طهارت و عبادت در یهودیت و تشیع؛ با التفات به رویکرد علمی

 

چکیده

تردید یکی از ویژگی­های اندیشه‌ی انسان و عارضه­ای شناختی است که از فقدان آگاهی سرچشمه می‌گیرد و در صورت تداوم، می­تواند به ایجاد اضطراب و رفتار وسواسی بیانجامد. امور دینی در سرشت خویش «رازآمیز» به­شمار می­روند و بر همین اساس، همواره در معرض تردید، تولید اضطراب و مستعد وسواس هستند. این پژوهش که با روش تحلیلی- تطبیقی و با التفات به یافته­های روانشناسی صورت پذیرفته، نشان می­دهد که وسواس دینداران در یهودیت و تشیع، تا اندازه­ای مرهون «رازآمیز» بودن امور مقدس است و تا حدی نیز از تفاسیر اضطراب­انگیز برخی دینیاران بر متون مقدس سرچشمه می­گیرد. از دیدگاه درون­دینی، القائات شیطانی هم در ایجاد وسواس سهیم هستند و می­توانند رفتارهایی ناهنجار را در پاکسازی بدن از خون و دفعیات و یا خواندن نیایش باعث شوند. درمان وسواس به شیوه­هایی چون تغییر نگرش فرد مبتلا نسبت به امور مقدس، تصحیح و تلطیف تفاسیر اضطراب­انگیز از متون مقدس، و آگاهی بخشی در مورد نقش شیاطین صورت می­گیرد. البته استفاده از روش­های شبه­دینی (طب سنتی) یا مراجعه به مراکز روان­درمانی نیز مرسوم است. 

کلید واژه­ها: شکیات، تردید دینی، وسواس، یهودیت، تشیع، احکام نماز، احکام طهارت 

مقدمه

ادیان ابراهیمی یهودیت و اسلام دارای آداب مفصل و الزامات عملی دقیق هستند که در طول صدها سال میان پیروان آن‌ها رواج داشته است. گستره‌ی نظام مناسک یهودی و اسلامی مشتمل بر اموری فردی و جمعی است و مجموعه‌ای از سنت­های گوناگون را در بر دارد؛ از آیین­های گذار (مثل: تولد) تا آیین­های مربوط به چرخه‌ی زندگی (همانند: نام­گذاری فرزند) همگی دارای ظرایفی اجرایی هستند که متونی مختلف در باب آن‌ها نگاشته شده است. تاکید دینیاران یهودی (حاخام­ها) و شیعی (روحانیون) بر لزوم انجام جزئیات این آیین­ها و البته، اشتیاق دینداران نسبت به اجرای اعمال دینی، به لحاظ تاریخی سبب بقای آیین­ها بوده است. به ویژه مومنان، این‌گونه آیین‌ها را وسیله­ای برای سعادت و رستگاری خود قلمداد می­کرده­اند و چه بسا بیش از دینیاران بدانها پایبند بوده­اند. در طیف مومنان مذکور نیز گاهی التزام و اهتمام به جزئیات دقیق سنن دینی، منجر به نوعی اختلال فکری و رفتاری گردیده است که عموما آن را به نام وسواس دینی می­شناسند. پسوند «دینی» به این واسطه به مفهوم وسواس افزوده شده است که سائق اختلال­های مذکور، نهفته در افکار و اعمال دینی است و زمینه­ی عرفیِ اندکی دارد.

        این تحقیق در مقام توصیف دلایل بروز وسواس و شیوه­های مهار آن در دانش روانشناسی و مقایسة آنها با رویکردهای دو سنت یهودی و شیعی قرار دارد. نظر به این که هر دو سنت فوق در پارادایمی توحیدی شکل گرفته­اند، مقایسة سنت­های آنها، مانع منطقی نداشته و می­توان با حفظ جوانب، نتایج برآمده از یکی را بر دیگری نیز تعمیم داد. البته با توجه به تناسب حجم این تحقیق با وسعت اعمال و آیین­های یهودی و شیعی، تنها مناسک مربوط به پاکسازی و نماز را هدف قرار داده و مقوله‌ی وسواس را صرفا در ارتباط با این دو محور بررسی خواهیم کرد.

        لازم به ذکر است که نویسندگان این نوشتار، تعریف عامه از مفهوم وسواس را ملاک قرار نداده­اند، زیرا چه بسا عموم مردم برخی رفتارهای تکراری را به اشتباه، وسواس بنامند، در حالی که آن رفتارها وسواس نیستند، بلکه ظاهری وسواس‌گونه دارند. بعضی اشخاص برای این‌که روند کارها را به شیوه‌ی درست انجام دهند، دقتی بیش از اندازه را معطوف به جزئیات می­سازند و همین توجه زیاد، باعث متهم شدن آنان به وسواس است؛ در حالی که به لحاظ علمی، افراد وسواسی در واقع کسانی هستند که با رفتارهای اجباری، کارهای تکراری بی‌معنی را به علت فرونشاندن اضطراب و استرس خود انجام می‌دهند. این افراد حتی کارهای خود را در مواقعی بیهوده و مشکل ساز می‌دانند. 

 

دیدگاه روان‌شناسان

روانشناسان از دیرباز مطالعاتی جسته و گریخته درباره‌ی «وسواس» انجام می­دادند و درپی شناخت سرچشمه­ی این پدیده بودند. کوشش­های ایشان سرانجام در نیمه‌ی دوم قرن بیستم به این نتیجه رسید که وسواس نوعی «اختلال» محسوب می­شود و مستلزم درمان به وسیله‌ی روش­های علمی است. در مورد سرچشمه‌ی این اختلال نیز نظریاتی متعدد ارائه شد که مهمترین آن‌ها چنین­اند:

الف) شماری بر این باور پافشاری می­کنند که گرایش‌ها یا آمادگی‌های «وراثتی» همراه با عوامل «محیطی» در ایجاد وسواس دخیل هستند. (Pauls, David L., 2010, pp.149-160) البته با وجود جاذبه­هایی که در این احتمال نهفته است، تاکنون هیچ ژن مشخصی در این ارتباط کشف نشده است (Lervolino, Alessandra c., and other, 2011, p.643) لذا به نظر می­رسد که یافته­های موردنظر، تنها برپایه‌ی مقایسه‌ی شباهت میان وسواس­های والدین با فرزندان حاصل شده باشد.

ب) برخی محققین هم بروز وسواس را به ترشحات شیمیایی نسبت می­دهند که به دلایلی نامعلوم، در سامانه‌ی عصبی ایجاد می­شوند. بنا بر آزمایش­های مکرر، در افراد وسواسی میزان سروتونین در گیرنده‌های غشای عصبی زیاد بوده و موجب رفتارهای نابهنجار می­شود. (جنیک، ام.، 1996، به نقل از هایمن بروس، 1395، ص65) افزایش ترشحات مذکور چه بسا ناشی از یک بیماری زمینه­ای، مانند تب روماتیسمی، باشد (هایمن، بروس، 1395، صص ۶۷-۶۴  ) اما به هر روی، بروز وسواس را نمی­توان فارغ از واکنش­های عصبی به اختلال­های جسمی دانست.

ج) بسیاری از روان‌شناسان ریشه‌ی وسواس را در «اختلال‌های اضطرابی» و «اختلال شخصیتی» می­دانند. برای نمونه، در کتاب راهنمای تشخیص و آماری اختلال‌های روانی (انجمن روان‌پزشکی آمریکا ۲۰۰۰) که جزو منابع مهم در معیارهای سنجش روانشناسی به­شمارمی­رود، اختلا­های اضطرابی خود به دو نوع اختلال دیگر می­انجامند که عبارتند از: اختلال وسواس فکری و اختلال وسواس عملی. ( Diagnostic and Statical Manual of Mental Disorders DSM-5, 2013, p.235)  پیرو این طبقه­بندی، وسواس فکری عبارت است از تکانه‌ها، انگاره‌ها و تصاویر ذهنی مقاوم یا افکاری که ناخواسته وارد تفکر فرد می‌شوند و دلهره و اضطراب زیادی ایجاد می‌کنند. وسواس عملی نیز اعمال ذهنی یا رفتارهای تکراری هستند که در پاسخ به وسواس فکری بروز داده می‌شوند تا از دلهره و اضطراب جلوگیری کنند. (The New Encyclopedia Britanica, vol.8, p.857) این نظریه اکنون به عنوان دیدگاه غالب در حوزه‌ی روان­شناسی وسواس به شمار می­رود.

حال جای پرسش است که فرایند «اضطراب­زایی» چگونه رقم می­خورد و چرا یک کنش می­تواند در فردی ایجاد اضطراب نماید اما در دیگری خیر. در پاسخ به این امر نیز مکاتب گوناگون، راه‌کارهایی دارند:

1. زیگموند فروید (Sigmund Freud) به عنوان پیشرو مکتب روانکاوی، اضطراب را نوعی ترس بی‌هدف می‌داند که شامل سه نوع متفات است: نخست، اضطراب «واقعی» که ناشی از رخدادهایی مهیب مانند: سیل، زلزله و طوفان است. دوم، اضطراب «روان‌رنجور» که در کودکی و در تعارض میان ارضای غریزی با امور واقعی ریشه دارد، مثل: ترس ناهشیار از تنبیه شدن. سوم، اضطراب اخلاقی که از تعارض بین «نهاد» و «فرا من» به وجود می آید و ترس از وجدان شخص است. آن‌چه در نظریه‌ی فروید، اضطراب را به مقوله‌ی وسواس مرتبط می­سازد این است که اضطراب یک حالت دردناک قلمداد می­شود و نمی­توان برای مدت طولانی آن را تحمل کرد. (فروید، زیگموند، ۱۳۸۲، ص32؛ Schults, Duane P., Sydney Ellen Schultz, 2005, p.57) لذا رفتار وسواس­آمیز جهت دفع اضطراب بروز می کند.

2. مکتب رفتارگرایی به گونه­ای دیگر، رابطه‌ی میان اضطراب و وسواس را تبیین می­کند. از دیدگاه روانشناسان این مکتب، مانند اسکینر (Skinner) هنگامی که افراد در یادگیری یک پاسخ با شکست مواجه می‌شوند، به پاسخ‌های ناسازگارانه‌ روی می­آورند. این پاسخ‌های ناسازگارانه در جهت کاهش اضطراب بروز یافته­اند اما از آن‌جا که برای جامعه یا سایر افرادی که در محیط فرد زندگی می‌کنند قابل قبول نیست، بدانها عنوان «وسواس» داده­اند. (پروین، لورنس ای، اولیور پی جان، 1386، ص ۳۱۰) این مکتب در واقع، منشاء وسواس را در آموزش نادرست می­داند.

3. مکتب فراشناختی در تشریح مقوله‌ی وسواس، نظام استنباطی افراد را مدنظر قرار داده و برخی نظریه­پردازان آن، همچون ولسز (Wells)، معتقدند هر موقعیتی که موجب «تهدید» نظام استنباطی افراد باشد، آن‌ها را از مرز اطمینان عبور داده و باعث تولید اضطراب می­شود. در این شرایط، بعضی از افراد با تکرار وسواس­آمیز یک عمل، خواستار «بازگشت» به موقعیت اطمینان و تامین نظام استنباطی خود هستند.( سعیدپور، صابر، و همکاران، ۱۳۹۶، ص۸؛ Feist, Jess, Gregory J. Feist, 2008, p.563) با این اوصاف، انعطاف­ناپذیری ذهن در برابر کنش­های جدید را می­توان به عنوان مهم­ترین عامل بروز وسواس قلمداد نمود.  

عطف به دیدگاه­های روان­شناسانه، وسواس دینی یک ناهنجاری ذهنی یا رفتاری است که بر محور باورها و مناسک و در رابطه‌ی میان انسان و امور مقدس بروز می­یابد. در این ارتباط سه ضلع مختلف وجود دارد که عبارتند از: امور مقدس، باورها و مناسک، و انسان. لذا، ناهنجاری وسواس هنگامی بروز می­کند که انسان به قابلیت و کفایت باورها و مناسک خود در ایجاد و تقویت رابطة او با امور مقدس، شک می­کند. این تردید، وی را دچار اضطراب نموده و جهت رفع آن، به مرورِ باورها و یا تکرار مناسک می­پردازد. روند مرور و تکرار نیز تا زمانی ادامه می­یابد که آن فرد به اقناع وجدان برسد. با این وصف، به نظر می­رسد که خاستگاه وسواس در هر سه ضلع ارتباطی فوق قرار دارد و لذا بایسته است که هر کدام از آن‌ها از منظر دینی مورد بررسی قرار گیرد.

دیدگاه دینی

یهودیت کهن­ترین دین از میان ادیان ابراهیمی است که حول اعتقاد و اتصال به الوهیتی واحد، موسوم به «یهوه»، شکل گرفته است. شواهدی در متون مقدس و معتبر یهودی وجود دارد که اوصاف تنزیهی و مهیب یهوه موجب القای اضطراب در کسانی بوده است که با وی ارتباط یافته­اند (الیاده، میرچا، ۱۳۷۵ ص۶۳ Otto, Rudolf, 1952, pp.25-30). بخش دیگر، باورها و شعائر یهودی است که در قالب دو متن کتاب مقدس عبری و تلمود بیان شده است. از دیدگاه درون­دینی، بعد از باور به خدای واحد و نبوت حضرت موسی علیه السلام، تنها التزام به آداب دینی است که معیار دینداری یهودی به­شمار می­رفته است. البته، تعریف حدود و ثغور این التزام، همواره به لحاظ تاریخی موجد اختلاف­نظر و شکل­گیری مباحث فرقه­ای بوده است. (Cohen, Shaye J.D., 1987, p.61) حساسیت­ دینیاران و دینداران در قبال اجرای دقیق آیین­ها، ضمن این که در طی هزاران سال باعث بقای یهودیت بوده است، اما در مواردی نیز موجب ایجاد رفتارهای وسواس­گونه در بعضی پیروان، خصوصاً یهودیان ارتدکس، شده است. در متون مقدس و معتبر یهودی از واژة اُوبْسِ‌سی‌یا (ﬣﬡוֹﬤסּסּיּﬣ) برای اشاره به وسواس استفاده شده و آن را امری مذموم دانسته­اند (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2008, p.186). اما میزان تاکید بر اجرای موبه­مو و بدون چون­وچرای مناسک آن‌قدر در این متون غلبه دارد که نه­تنها بازدارنده‌ی وسواس نیست، بلکه ممکن است در افرادی که به لحاظ ژنتیکی، تربیتی یا...مستعد هستند، مولد وسواس باشد. برای نمونه، ربّی یوُحانان بن زکای (Rabbi Yohanan Ben Zakkai) به عنوان یکی از حکمای متقدم تلمودی به شاگردانش توصیه نمود: «خداوند احکامی را وضع و فرمان‌هایی را صادر کرده است و مردم مجاز نیستند در آن‌ها تأمل کنند.» (اشتاین سالتز، ۱۳۹۳، ص۲۸۲) آشکار است که این دیدگاه مبتنی بر اصالت اجرای احکام است و نه فهمیدن حکمت آن‌ها؛ لذا با ایجاد یک نظام استنباطی انعطاف­ناپذیر در ذهن فرد دیندار، می­تواند به تولید وسواس بیانجامد. همچنین، در کتاب آداب قانون یهودی، اثر ربی یوسف قارو (Rabbi Joseph Karo) آمده است: «[دعای] شِمَعْ با ستایش، هیبت و ترس و لرز خوانده شود.» (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2008, p.185) این گونه فرامین هم مشخصاً ناظر بر ایجاد حالات اضطراب آمیز در فرد دیندار بوده و مستعد تولید وسواس هستند. 

تشیع نیز مذهبی از اسلام (جوان­ترین دین سامی) است که بر مبنای اعتقاد به خدایی واحد، به نام الله، شکل گرفت؛ الوهیتی که ضمن رحمت، دارای مهابت فراوان است؛ خدایی که ظهورات مخافت­انگیز او، در افراد و اقوام مختلف القای اضطراب نموده است. (طباطبایی، محمد‌حسین، ج17، ص59 ،Otto, Rudolf, 1953, p.12) ضلع دوم، ارکان اعتقادی و احکام عبادی شیعه است که به طور متقدم در قرآن و سپس در قالبی گسترده و منظم، در جوامع حدیثی و روایی گردآمده­اند. در تشیع نیز بعد از اعتقاد به یگانگی خدا، عدالت او، نبوت حضرت محمد علیه و آله السلام ، امامت ائمة هدی علیهم السلام، و روز جزا، مهم­ترین معیار مسلمانی همانا التزام به احکام دینی است. (حکیم، سید محمد‌تقی طباطبایی، 1394، ص52-51) شکل­گیری فرقه­های مختلف در تاریخ تشیع که همواره بخشی از اختلافات آنها بر سر مجامع فقهی متنوع و تفاسیر آنها بوده، نشانگر اهمیت مناسک و لزوم اجرای دقیق آیین­ها است. در برخی منابع شیعی نیز بر انجام فرائض الهی و عدم تامل و چون و چرا در آنها تاکید شده است (صدر، محمد باقر، 1379، ج1، ص124) که می­تواند قالبی انعطاف ناپذیر را در ذهن یک فرد دیندار ایجاد نماید. همچنین، روایاتی وجود دارد که عبادت همراه با ترس و اضطراب از الوهیت را تجویز کرده­اند. (النوری‌الطبرسی، میرزاحسین، 1360، ج11، ص244)

      با این که الزامات مذکور برای شکل­گیری عادات وسواس­گونه در بعضی شیعیان کفایت می­کرده است، عاملی موسوم به «حاکمیت دینی» نیز وجود داشته که استعداد «وسواس­زایی» را در اجرای احکام شیعی تشدید نموده است. برخلاف سنت یهودی که در بسیاری از ادوار تاریخی خویش حاکمیت دینی نداشته، تشیع در غالب تاریخ متاخر و ایرانی خودش، مجهز به حاکمیت بوده است. این ویژگی سبب گردیده تا یک نظام قضایی در باب اعمال دینی شکل بگیرد و نوعی داوری مبتنی بر فضیلت­انگاری و یا جرم­انگاری در مقوله­ی احکام صورت پذیرد. از این رو، الزامات متون دینی و اجبار حاکمیت دینی در باب اجرای دقیق احکام، منجر به تشکیل طیفی از دینداران بوده که آن‌ها را اصطلاحا در فقه با عنوان «کثیر الشّک» و در عرف با لقب «وسواسی» می‌شناسند. (مظاهری، حسین، ۱۳۸3، ج2، ص66)

التفات به این موضوع لازم است که از دیدگاه درون­دینی، هم منابع یهودی و هم ماخذ شیعی، ضمن اذعان به اضطراب­زایی «ساحت الوهیت» و یا معدودی از «احکام دینی»، دلیل اصلی وسواس را به ضلع سوم این ارتباط، یعنی انسان، نسبت می­دهند. منابع و ماخذ فوق مدعی هستند که اوصاف مهابت­انگیز خداوند و یا التزام به جزئیات اعتقادی و آیینی، لزوما ایجاد وسواس نمی­کند، بلکه تاریخ دینداری یهودی و شیعی نشان داده است که همین التزام، جریانی از تعالی را میان دینداران ایجاد کرده و قدیسان و اولیائی را پرورده است. (الیاده، میرچا، 1375، ج1، ص63) از این رو، اتهام اصلی در مقوله‌ی وسواس، متوجه شخص انسان است که با تلقی نادرست از الوهیت و یا احکام دینی، دچار وسواس شده است. در توصیف علت این پدیده، منابع مقدس و معتبر ادیان سامی یکسر به تقابلی اساطیری میان انسان و شیطان انگشت نهاده و آن موجود را سرچشمه‌ی القای هرگونه تلقی نادرست می­دانند. (قس. انجمن کلیمیان، «جایگاه شیطان و آفرینش او در فرهنگ یهود به چه صورت است؟»، فاقد ص،  و حکمت سلیمان بر اساس کتاب مقدس اورشلیم، 1384، ص68 و 69 الکترونیکی؛ کلینی، اصول کافی، ج ۱،  ص۱۲) 

انسان­شناسی یهودی برای آدمی دو بُعد مادی و معنوی قائل است. جسم او نماینده‌ی جنبه‌ی مادیست و بُعد معنوی نیز از سه جزء: نشاما، روئح و نِفِش تشکیل شده است. ( پورنامداریان، تقی، 1392، ص9، Cohen, A., 1949, p.77) در این میان، شیطان بر نشاما یا روئح اثر نهاده و افعال انسانی را جهت می­بخشد. (Bempord, Y, 1987, p.451) از این رو، اعمال وسواس­آمیزی که از آدمی سرمی­زند، نتیجة آن است که به جای پیروی از قوه‌ی عاقله، دستخوش اغوائات شیطان قرار می­گیرد. انسان­شناسی شیعی نیز ساحت معنوی آدمی را مرکب از دو جزء می­داند که عبارتند از: روح و نفس. روح انسان افزوده‌ی الهی به وجود اوست و نفس وی دارای مراتب و قوایی همانند: عاقله، واهمه، غضبیه و شهویه است. (حسن‌زاده آملی، حسن، ۱۳۷۸، ص۵۳۱) اغوائات شیطانی که عموماً با عنوان وسوسه شناخته می­شوند، از طریق قوه‌ی واهمه بر قوای غضبیه و شهویه اثر نهاده و آن‌ها را از تصرف قوه‌ی عاقله خارج می­کند. (طبرسی، مجمع‌البیان، ج ۱۰،ص570؛ قرشی، سید علی‌اکبر، ۱۳۷۱، ج7، ص220) 

    گرچه دانش فراروانشناسی جدید تا اندازه­ای به مقوله‌ی تاثیر نیروها یا موجودات ناشناخته بر ذهن آدمی توجه نشان داده­اند، اما واقعیت این است که مکاتب کلاسیک روانشناسی معمولاً مباحثی این‌چنین را پذیرا نیستند. با وجود این و فارغ از عوامل ماوراءالطبیعی که به ایجاد وسواس می­انجامد، هم دیدگاه­ه­های درون دینی و هم روانشناسانه، شخص انسان را راساً در ابتلا به وسواس دخیل می­دانند؛ چه انسانی که با معرفی نادرست از امور مقدس، سبب ایجاد اضطراب در دیگر انسان­ها می­شود و چه انسانی که در تقلید دینداری، دچار خطا شده و مضطرب می­شود.

مطالعات موردی در رفتارهای وسواسی

بایسته است بار دیگر، به ضلع دوم در مثلث وسواس دینی، یعنی «احکام وسواس برانگیز»، بپردازیم و شواهدی مشابه را در دو سنت یهودی و اسلامی ذکر کنیم. در مقام مقایسه می­توان نشان داد که فارغ از تاریخ، جغرافیا و نژاد خاص، نفس پیچیدگی و دشواری احکام دینی، می­تواند مستعد ایجاد وسواس باشد.

الف) وسواس در پاکسازی از خون

شریعت یهودی، خون را به عنوان یکی از امور ناپاک درنظر می­گیرد و لذا بخشی قابل توجه از تلمود به احکام پاکسازی بدن یا اشیاء از خون اختصاص یافته است. اشیاء آلوده به خون به نوبه‌ی خود در تماس با دیگر چیزها، ناپاکی را انتقال داده و هر اندازه میزان تماس­ها بیشتر باشد، گسترش آلودگی هم افزون­تر خواهد بود. فرآیند پاکسازی نیز همیشه به یک شکل نیست و به طبیعتِ امرِ ناپاک­کننده و شی ناپاک­شونده بستگی دارد. (اشتاین سالتز، 1393، ص۲۸۳) آب رایج­ترین پاک­کننده به­شمار می­رود و فرد آلوده به خون می­تواند با انجام شستشوی محل خون­آلود، ناپاکی را از میان بردارد. (Talmud, mas. Nidah, 2a, chapter 1) موردی خاص که مستعد ایجاد وسواس بوده، پاکسازی زنان از خون دوران قاعده­گی است. کتاب مقدس عبری مقرراتی را در قبال این نوع از ناپاکی اعمال نموده و محدودیت­هایی را برای زنان و همسرانشان وضع کرده است: «[زن حائض] هفت روز در حیض خود بماند و هر که او را لمس نماید تا شام ناپاک باشد و بر هر چیزی که در حیض خود بخوابد ناپاک می­شود و بر هر چیزی بنشیند ناپاک باشد و هر که بستر او را لمس کند رخت خود را بشوید و به آب غسل کند و تا شام ناپاک باشد.... و اگر مردی با او هم­بستر شود و حیض او بر وی باشد تا هفت روز ناپاک خواهد بود و هر بستری که بر آن بخوابد ناپاک خواهد بود....» (لاویان، 32-19: 15). گزارش­های مکرر نشانگر آن است که گاه تفاسیر و برداشت­هایی سخت­گیرانه از این عبارات ارائه گردیده و پاکسازی زنان حائض را به امری حساس و اضطراب­آور تبدیل کرده است. تشدید حساسیت­ها نیز چه بسا سبب بروز وسواس بوده و مشکلاتی را در زندگی زوجین متدین یهودی ایجاد نموده است. برای مثال، برخی مردان دیندار در مورد شمارش بین آخرین نشانه‌های قاعده‌گی و غسل بعد از قاعده‌گی دچار تردید شده و دائم همسرشان را کنترل می­کنند. شک­های آنها پایانی ندارد و دائم در اضطراب هستند که آیا این لکه خون است یا چیزی دیگر.. (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2008, p.186) 

فقه شیعی نیز خون را نجس دانسته و احکامی مفصل را در ارتباط با آن بیان داشته است. در اغلب آثار فقهی شیعه، ابوابی را به حدود و ثغور نجاست ناشی از خون، شیوه­های انتقال نجاست و روش­های طهارت آن اختصاص داده­اند. (قس. مکی العاملی، محمد بن جمال الدین(شهید اول)) در اینجا نیز آب به عنوان نخستین گزینه‌ی طهارت مطرح بوده و شستشوی محل نجاست به دفعات، موجب پاکی خواهد بود. ( خمینی، روح‌الله، ۱۳۹۲، ج۱، ص۱۴۱ ) قابل ذکر است که حکم زنان حائض در قرآن، با اندکی تفاوت در جزئیات، اصالتاً خاستگاهی یهودی دارد و اصطلاحاً جزو احکام تصدیقی و امضایی به­شمار می­رود: «از تو درباره عادت ماهانه [زنان] می‌پرسند، بگو: آن رنجی است. پس هنگام عادت ماهانه از [آمیزش با] زنان کناره‌گیری کنید و به آنان نزدیک نشوید تا پاک شوند. پس چون پاک شدند از همان‌جا که خدا به شما فرمان داده با آنان آمیزش کنید. همانا خداوند توبه‌کاران و پاکیزگان را دوست می‌دارد.» (بقره، 222) تفاسیر مختلفی که فقهای شیعه از این آیه ارائه نمودند، حساسیت­هایی را در باب لزوم غسل حیض و جواز آمیزش زوجین ایجاد نموده است. (نجفی، جواهرکلام، ج۳، ص۲۰۷-۲۰۳) در این مورد نیز گزارش­هایی وجود دارد که نشانگر شیوع وسواس در کیفیت و صحت غسل میان زنان متدین است. برخی بانوان دیندار زمانی طولانی را در حمام می­مانند و چنان دقتی را به هنگام غسل مصروف می­دارند که نه­تنها مایه‌ی اسراف در آب می­شود، بلکه اعتراض همسرانشان را نیز درپی دارد. آن‌ها به محض تردید در صحت غسل و یا دیدن لکه­ای شبیه خون، دوباره با اضطراب روانه‌ی حمام می­شوند و این ماجرا ادامه می­یابد.( پاسخ‌گویی به سوالات دینی شناسه مطلب ۴۲۱۵۵ و پورتال النهار ۵۵۴۲ )

ب) وسواس در پاکسازی دفعیات

یهودیت از ادیانی است که بر پاکسازی بدن از دفعیات (مدفوع و ادرار) تاکید ورزیده و دینیاران، شیوه‌ی درست اجرای آن را از کودکی به فرزندان آموزش می­دهند. آن‌ها اصرار دارند که سرپیچی از این امر و یا اجرای نادرست آن، موجب گناه بوده و مانع انجام عبادات است.  (Greenberg D, Witztum E., 1994, p.1) الزامات مذکور به ویژه قبل از خواندن نماز، رفتن به کنیسه و خواندن تو­را، اهمیتی دوچندان دارد. لذا در این مورد نیز شواهدی حاکی از آن است که برخی دینداران وسواسی، دائم دچار تردید می‌شوند که آیا به‌درستی خود را تمییز کرده‌اند یا نه؟ این تحلیل‌ها افراد وسواسی را دچار اضطراب می‌کند و آنان برای غلبه بر آشفتگی خویش، مدتی طولانی به شستشوی افراطی خود مشغول هستند. (Rabbi Nahman of Bratslav 1772-1810) به لحاظ آماری، مردان وسواسی یهودی اغلب به شستشوی مکرر محل دفعیات می­پردازند و بانوان وسواسی نیز بیشتر نسبت به شستشوی مداوم دست­ها بعد از دفع و پیش از انجام نماز، حساس هستند. (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2002, p.126) 

فقه شیعه نیز مانند یهودیت، بر ناپاکی دفعیات (ادرار و مدفوع) انگشت نهاده و خواهان طهارت بدن از آنهاست( آل‌عصفور، حسین بن محمد، 1379، ص21-20). در این‌جا نیز طهارت از نجاسات دفعی، مقدمه‌ی انجام عبادات، رفتن به مساجد و خواندن قرآن است. ماهیت دفعیات اقتضا دارد که گاهی به صورت ترشحات ریز از بدن خارج می­شوند و با فشار به اطراف پاشیده می­شوند. لذا همواره ممکن است برای فرد دیندار این تردید و اضطراب حاصل شود که چه بسا ذراتی از دفعیات به نقاط مختلف بدن یا لباس وی ریخته است. همچنین، چسبندگی بعضی دفعیات و یا جذب آن‌ها به پوست بدن سبب می­شود که افراد تصور کنند که با وجود شستشوی محل، کماکان ذراتی از نجاست در آنجا باقی است. تداوم این پریشانی می­تواند منجر به عادت وسواس شده و فرد متدین، برای وضو و پاک شدن بدن، دقت فراوان به خرج ‌دهد. او ممکن است حتی ده‌ها بار بر محل نجاست آب بریزد یا چندین بار محل وضو را بشوید (ملکی تبریزی جواد بن شفیع ۱۳۷۲ ص۲۷) (مظاهری، حسین، ۱۳۸۳، ج3، ص210)

نکته­ای قابل توجه در باب وسواس­های مرتبط با شستشو، آن است که این گونه وسواس لزوما خاستگاه دینی ندارد و بیماران آن نیز الزاما افراد متدین نیستند، زیرا بنا بر گزارش­های متعدد مطالعات بالینی (قس. توکلی، قاسم‌زاده، 1385، ص56)، بسیاری از بیماران وسواسی صرفاً به سبب پایبندی شدید به موازین بهداشتی، گرفتار وسواس در شستشوی بدن می­شوند. این امر به ویژه در مورد افراد مبادی نظافت روی می­دهد که بنا بر شرایطی، در اجتماعات فاقد امکانات بهداشتی حاضر می­شوند.

پ) وسواس در نماز روزانه

شریعت یهودی دیندارانش را به انجام نماز (به عبری: تفیلا) ملزم نموده که روزی سه بار و به صورت فردی یا جمعی خوانده می­شود. تفیلا هسته­ی اصلی عبادات یهودی است و با هدف ایجاد فضایی برای توجه به الوهیت و احکام شرعی تجویز می­شود. (Kosofsky, Scott-Martin, 1593, p.7) پشتوانه‌ی اولیه‌ی این سنت دینی، فرازهایی از کتاب مقدس عبری هستند؛ چنان که در سفر تثنیه آمده است: «و چنین خواهد شد که اگر اوامری را که من امروز برای شما امر می‌فرمایم بشنوید و یهوه خدای خود را دوست بدارید و او را به تمامی دل و جان خود عبادت نمایید.» (11:13) تفاسیر دینیاران یهودی (ربی‌ها) از عبارت اخیر، ناظر بر خواندن تفیلا و دعا به درگاه خالق است. (دلرحیم رحمن 1379، فاقد ص) 

گویا صورت اولیه‌ی این نیایش با انجام اعمالی خاص همراه بوده اما با تغییر شرایط یهودیان، به خواندن دعاهایی ویژه تقلیل یافته است. (Satlaw, Michael L., 2006, p.116) بنمایه‌ی تفیلای امروزین یهودیان را قرائت آیاتی از تورا و ادای جملاتی ستایش­گونه و سپاس­گذارانه تشکیل می­دهد. (Cohen, Shaye J.D., 1987, p.63) بخشی مهم از تفیلا، خواندن «شِمَعْ ایسرائیل» است که گزیده‌ای از آیات تورا به شمار می­رود. اهمیت این دعا سبب گردیده تا یهودیان نسبت به آن، توجهی فراوان نشان ‌دهند و چه بسا موقع قرائت، دچار اضطراب باشند. دینداران وسواسی معمولا الفاظ آن را بیش از حد تکرار می‌کنند و بر تلفظ صحیح کلمات تاکید می­ورزند. وسواس آن‌ها هنگامی آشکار می­شود که زمانی طولانی را مصروف این کار می­کنند و اضطراب آنان افزایش می­یابد. (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2008, p.185)

در تشیع هم نماز (به عربی: صلاه) به عنوان نخستین رکن از ارکان عبادی مطرح است و بر شیعیان واجب است که روزی پنج بار در برابر خداوند به ادای آن بپردازند. بنا بر تصریح قرآن، نماز با هدف یاد خداوند خوانده می­شود: «اقم الصلوه لذکری؛ نماز را برای یاد من به­جای آرید» (طه ۱۴) و البته جنبه­ای تجویزی دارد: «وکان الصلاه علی المومنین کتابا ». (نسا 103) قابل ذکر است که این سنت دینی در اسلام و تشیع بدیع نبوده و بنا بر آیات الهی، خداوند آن را بر امت­های پیشین هم واجب نموده است (انبیا 73). از این رو، چه بسا نماز اسلامی، تداوم سنت نماز یهودی در قالب­های جدید بوده است. درونمایه‌ی اصلی نماز را قرائت نخستین سوره‌ی قرآن (موسوم به فاتحه الکتاب یا سوره‌ی حمد) و دیگر سوره­های کوتاه، همراه با ذکر تسبیح و تحمید خداوند تشکیل می­دهد. نظر به منزلت سوره‌ی حمد (به عنوان کلام خداوند) و کوشش دینیاران معاصر شیعه (روحانیون) برای تلفظ عمیق و دقیق واژگان عربی، شماری از نمازگزاران نیز از ایشان تقلید کرده و می­کوشند هنگام خواندن نماز، کلمات و حروف را از مخارج صحیح ادا کنند. در این میان، بعضی همواره دچار شک و تردید می‌شوند که آیا الفاظ را درست قرائت کرده­اند یا خیر؛ لذا دائم به تکرار و تصحیح کلمات مشغول هستند، به‌طوری که از حضور قلبی و معانی نماز غافل می‌مانند. (شبر، عبدالله، ۱۳۷۴، ص325 ؛ قمی، عباس، ۱۳۸۹، ص۱۸۶)

شیوه‌های مقابله با وسواس

آشکار است که اعمال فرد وسواسی هم برای خود او و هم برای اطرافیانش، صورتی فرسایشی دارد. بدینسان، فرد وسواسی و اطرافیان وی، نه تنها از دینداری خویش محظوظ نمی­شوند، بلکه در یک رنج دائمی به سر خواهند برد. اگر از دیدگاه پدیدارشناسانه به مقوله‌ی وسواس نظر کنیم، این فرایند می­تواند خاصیت «معرفت­زایی» را از شعائر دینی سلب نماید. در نتیجه، از اعمال دینی هیچ شناخت جدیدی نسبت به امور مقدس حاصل نمی­شود و فرد احساس می­کند که دینداری او توانِ نوشدن و طراوت خود را از دست داده است؛ به این معنا که هیچ تجربه‌ی تازه‌ای از مواجهه با امور مقدس برای وی حاصل نمی­شود. از آنجا که تجارب و شناخت قبلی وی در حوز‌ه‌ی دینداری، فقط تا مدتی کوتاه می­توانند از مرزهای اعتقادی او در برابر رسوخ تردیدها پاسداری کنند، فقدان تجربه‌ی جدید سبب می­شود که فرد دچار ابهاماتی مکرر باشد و این ابهامات، اضطرابی روزافزون را بر وی تحمیل خواهد کرد.

     ظهور نشانه­های وسواس در افراد می­تواند به سه حالت مختلف منجر شود: نخست، این که تداوم وسواس باعث بروز دلزدگی و حتی نفرت از مناسک می­گردد و در نهایت، فرد مبتلا را به انسانی بی­دین مبدل می­سازد. دوم، بیمار وسواسی بیشتر مقاومت می­کند و وسواس او به یک جنونِ رفتاریِ مذمن تبدیل می­شود. سوم، او نسبت به یک شیوه‌ی درمانی تمکین می­نماید و اندک­اندک وسواس خود را کنار می­نهد.   

حسب عواملی که متخصصان روان­شناسی و روان­پزشکی به عنوان سرچشمه‌ی وسواس معرفی کرده­اند، راه‌کارهایی گوناگون در درمان این بیماری وجود دارد که عبارتند از: 

الف) دارودرمانی با موادی از خانواده­های فلووکسامین، فلویوکستین و کلومی پیرامین که اثری قوی روی سروتونین دارند (تیلاب، شکری، ۱۳73، ص121-116 )

ب) روان‌درمانی بر اساس گفتگو (گویه‌درمانی) با فرد مبتلا به وسواس. (آزاد، حسین، 1374، ص 154)

پ) رفتار‌درمانی از طریق حساسیت زدایی منظم، انواع سرمشق‌دهی، مواجهه و پیش‌گیری از پاسخ و... (کوپر، 1393، ص2)

ت) شناخت‌درمانی به شیوه‌ی تشخیص و به چالش کشیدن باورهای غیر‌منطقی و الگوهای فکری نادرست که منجر به رفتار نابهنجار می‌شوند. در این روش، محیط اجتماعی فرد نیز مورد مطالعه قرار می­گیرد (گِوین، ۱۳۹۱، ص ۱۸۴. )

ث) جراحی مغز و اعصاب، به‌منظور فروپاشی یا اختلال مدارهای مغزی که در افراد وسواسی، بیش از اندازه فعال می‌شوند. البته گاه نیز بنا بر تشخیص متخصصان، ترکیبی از درمان­های فوق مورد استفاده قرار می­گیرد.

اما درمان­هایی که صبغه‌ی دینی دارند، نخست بر ضلع اول مثلث وسواس دینی، یعنی امور مقدس، معطوف هستند؛ به این معنا که ابتدا باید تعریف فرد وسواسی از الوهیت را تصحیح نمود. چنان که پیشتر ذکر کردیم، انسان وسواسی در یک اضطراب عمیق از عظمت و مهابت الوهیت و امور مقدس به سر می­برد. از این رو، می­توان با جایگزینی این تصویر با رحمت و شفقت الهی، تا اندازه­ای شدت اضطراب وی را کاهش داد. در واقع، اگر فرد وسواسی در ذهن خودش، نسبتِ میان «الوهیت و انسانیت» را همچون نسبت «حاکم و محکوم» نبیند، و آن را با نسبت «حبیب و محبوب» جایگزین کند، امکان تبدیل اضطراب او به اطمینان وجود دارد.

درمان­های دینی بر ضلع دوم از مثلث وسواس دینی، یعنی باورها و مناسک، نیز ناظر هستند. چنان که گفتیم، ماهیت پیچیده‌ی برخی باورها و مناسک باعث بروز اضطراب در دیندارانی است که بدانها ملتزم هستند. از آن‌جا که معمولا دینیاران (اعم از حاخام­ها و روحانیون) متکفل و متولی باورها و مناسک دینی هستند، ایشان در این بخش از درمان، نقشی اساسی دارند. آشکار است که اگر آنان بر ابعاد ظاهری مناسک دینی کمتر تاکید ورزیده و آثار درونی و اخلاقی مترتب بر مناسک را مدنظر قرار دهند، دینداران نیز در مقام مقلد، حساسیت اندکی نسبت به ظواهر بروز خواهند داد. متاسفانه مشاهده می­شود که علی‌رغم سادگی و شفافیت بعضی آیات متون مقدس، گاهی مفسران رسمی چنان تفاسیری از آنها ارائه می­کنند که بسیار مستعد ایجاد وسواس است. البته شواهدی فراوان هم وجود دارد که نشان می­دهد از میان دینیاران یهودی و شیعی، همواره افرادی متذکر این خطر بوده­اند و نقش درمانگر وسواس را ایفا نموده­اند؛ برای نمونه، ربی کانویسکی از علمای یهودی به این مبتلایان توصیه می­کرد در هنگام تفیلا فقط لازم است که واژگان یک بار ادا شود و فرد می­تواند مطمئن باشد که خداوند منظور او را فهمیده و عملش را پذیرفته است. (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2008, p.185) فیض کاشانی از علمای شیعه نیز متذکر شده است که برای شستشوی محل دفعیات، از حداقل آب استفاده شود و پیگیری شست و شوی باطن محل لازم نیست (فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، ۱۳۷۲، ج۱ ص ۴۷۳  ؛ برای نمونه­های کهن­تر در منابع شیعی، نک. من لا یحضره‌الفقیه، ص 8، به شماره 19،تهذیب، ۱۲۷۲، ج1، ص100)

نوع دیگر از درمان­های دینی معطوف به شخص انسان است که سومین ضلع در پدیده‌ی وسواس به­شمار می­رود. این طیف از درمان­ها، بنا بر دو بُعد معنوی و جسمانی وجود انسان، به دو بخش تقسیم می­شوند. نخست، درمان­های دینی معنوی هستند که اغلب بر زدایش القائات شیطانی از فرد مبتلا تاکید دارند. راهبری این فرایندِ درمانی معمولا بر عهده‌ی دینیاران است و ایشان با آگاه­سازی بیمار از خطر پیروی از شیاطین، مترصد مسدودسازی راه­های غلبه‌ی موجودات اهریمنی بر وی هستند. برای مثال، حاخام به افراد وسواسی تذکر می‌دهد که تسلیم اوامر شیطان نباشد، از مخالفت با ربانیونی که قصد یاری وی را دارند بپرهیزد و اگر شک و تردید او دوباره بازگشت، لازم است از خداوند کمک بخواهد تا بهبودی کامل عطا کند. (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2008, p185) ملا احمد نراقی نیز به متدینان وسواسی توصیه می­کند که آگاه باشند این وسواس در اثر وسوسه‌ی شیطان به‌وجود می‌آید و او نباید به شک و تردید خود اعتنا کند، زیرا در غیر این صورت، از عبادات خود باز می‌ماند (نراقی، احمد بن محمد‌ مهدی، ۱۳۷۸، ص ۶۲۸). قابل ذکر است که در این زمینه، دعاهایی برای دفع شیاطین در متون معتبر دینی یهودی و شیعی وجود دارد که به افراد مبتلا آموزش داده می­شود (قس.پورهادی، زینب، 1390، ص117-116 ؛ مامقانی عبدالله ، ۱۳۸۸، ص۹۳۴)

درمان­های دینیِ جسمانی برای وسواس، در واقع آمیزه­ای از توصیه­های اولیاء دینی هستند که صبغه‌ی پزشکی دارند. امروزه این نوع درمان را با عنوان طب سنتی می­شناسند که برپایه‌ی تجارب حکمای متقدم استوار شده و دانشی شبه‌دینی به­شمار می­رود. به لحاظ تاریخی، مجاورت و آمیختگی جوامع یهودی و مسلمان، و به ویژه خدماتی که پزشکان یهودی در ادوار اولیه به دانش طب اسلامی ارزانی داشتند، موجب گردید که بسیاری از مبانی این علم، نزد یهودیان و شیعیان مشابه باشد. (Caballero Navas, Carmen, 2012, p.327 ) چنان‌چه می­دانیم، اساس طب سنتی دینی بر پایه‌ی دانش­های طبع و مزاج­شناسی قرار دارد و هر انسانی را بسته به علائم فیزیولوژی خاص، در قالب یکی از طبایع چهارگانه (سودا، صفرا، دم و بلغم) جای می­دهد. طبایع مذکور نیز متاثر از مزاج­های مختلفی، همچون سردی، گرمی، خشکی و تری، قرار دارند. انسان سالم از دیدگاه طب سنتی، انسانی است که دارای تعادل مزاج باشد و (به جز عوامل وراثتی و جغرافیایی،) مهم­ترین عاملی که مزاج آدمیان را شکل می­دهد، شیوه­های تغذیة آن‌هاست. (شیرازی، میرزا محمدتقی، صص46-41، طب الرضا، ص90 ) از این رو، علمای طب سنتی می­کوشند با تعدیل تغذیه، مزاج بیماران را اصلاح کنند.

طب سنتی یهودی و شیعی هر دو در این مقوله هم‌داستان هستند که طبع «سوداوی» به شدت مستعد بروز حالاتی چون: تخیل، تردید و وسوسه است. (اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، 1977، ص1، به نقل از ابن مطران، 1386، ص89 ؛ اخوینی، ربیع ‌ابن احمد، ص13 و طب الرضا، ص201) از این رو، فرد وسواسی به طور مشخص دارای مزاج خشک و سرد بوده و نشانه­هایی مثل تمایل به شیرینی، پرهیز از ترشیجات، تعریق اندک و سفیدی پوست را دارد. (اسحاق بن سلیمان اسراییلی، ص12و13و59 ؛ جرجانی، اسماعیل بن حسن، 1383، صص ۹۷-۹۶ ) مسیر درمان برای این گونه افراد، از نقطه­ای آغاز می­شود که مواد غذایی گرم و تَر را استفاده کنند و به عنوان نمونه، گوشت سفید ماکیان، گوشت بزغاله و بره را در فهرست تغذیه‌ی خود قرار دهند. همچنین، به عنوان مکمل درمان، داروهایی گیاهی یا معدنی همانند باد رنجبوبه، مصطکی و بادآوَرْد نیز برای آن‌ها تجویز می­شود. ( ابن بِکْلارِش، به نقل از دانشنامه اسلام، ص۱۰۴، خوش بین، سهراب، 13۸۹، ص695 )

امروزه افراد وسواسی این امکان را دارند که از هریک از درمان­های فوق الذکر بهره‌مند شوند. یهودیان مبتلا به وسواس گاهی به سراغ دینیاران مورد اطمینان خود می­روند و گاهی به متخصصان بهداشت روانی مراجعه می‌کنند. به‌ویژه، یهودیان متعصب درنهایت ترجیح می‌دهند با دارو درمان شوند، زیرا تصور می­کنند که معالجه رفتاری باعث دخالت در زندگی پرهیزگارانه آن‌ها می‌شود (Greenberg, David, and Gaby Shefler, 2002, pp.123-130) بیماران وسواسی شیعه نیز امکان برخورداری از سه صورت درمان علمی، دینی و شبه دینی را دارا هستند. 

جمع بندی

رویکردهای روان­شناسانه به طور مشخص، انواعی از اضطراب را به عنوان سرچشمة اندیشه­ها، سخنان و حرکات وسواس­آمیز معرفی می­کنند. شکل آشکار این وسواس­ها به ویژه در قالب تکرار مداوم یک فکر، عبارت یا حرکت ظهور می­یابد و تا جایی ادامه خواهد یافت که اضطرابِ فرد وسواسی فروکش نماید. دو نوعِ شایع از وسواس، مربوط به پاکسازی محل دفعیات و نحوة خواندن متون رسمی است که لزوما جنبه­ای دینی ندارند اما اگر فرد دیندار بدان­ها میتلا شود، در قالب وسواس­های طهارت و یا قرائت بروز می­یابند.  

با التفات به دو سنت دینی یهودیت و تشیع، آشکار می­شود که پاره­ای از احکام آیینی آنها از جنس اوامر و نواهی هستند و لذا جنبه­های الزام‌آور احکام و یا تبعاتی که به واسطه‌ی عدم رعایت آن‌ها گریبان‌گیر فرد دیندار می­شود، به‌راحتی می­توانند میزانی از اضطراب را بر انسان تحمیل کند. گرچه در فضای دینداری، میزانی از این اضطراب بسیار پسندیده به شمار می­رود و نشانه‌ی تعهد در قبال امور مقدس محسوب می­شود؛ اما خطر ازدیاد اضطراب و یا همان وسواس نیز وجود دارد.

بنا بر آموزه­های مکتب رفتارگرایی، «آموزش نادرست» می­تواند موجب وسواس باشد. بر همین سیاق، شیوه­های نادرست آموزش امور عبادی که متاسفانه در برخی موارد حتی با تنبیهات جسمی همراه است، می­تواند موجب بروز وسواس باشد. در سطحی دیگر، این آموزش نادرست به معرفی ناشایست از الوهیت و انتظارات او از بندگان مربوط می­شود که اضطرابی فزاینده را به فرد دیندار وارد می­سازد.

مکتب فراشناختی نیز در این زمینه، «انعطاف ناپذیری ذهن» را عامل وسواس می­داند که بی­شباهت به تعصبات مذهبی نیست. این تعصبات منجر به ترسیم تصویری صلب از احکام دینی می­شوند که چه بسا تحت هر شرایطی لازم الاجرا بوده و نوعا خاصیت اضطراب­زایی دارند. این تعصبات گاهی چهرة الوهیت را نیز بسیار خشن و انتقام­جو ترسیم می­کنند تا بلکه التزام به دینداری را تضمین نمایند. البته توجه به این نکته لازم است که هر‌گونه اضطرابی در ارتباط با الوهیت، موجد وسواس نبوده و قریب به اتفاقِ دینداران یهودی و شیعه را به تکرار تردیدآمیز مناسک و یا بازبینی باورها وانداشته است. لذا در اینجا باید به آن دیدگاه علمی که وسواس را عارضه­ای شخصی (به معنای ژنتیک) و نه عمومی می­داند، التفاتی بیشتر داشت.

آنچه هنوز میان یافته­های علمی و رویکردهای دینی در باب وسواس، فاصله می­اندازد، مقولة شیطان است. چنان که می­دانیم، به جز برخی مکاتب فراروان­شناسانة جدید، جریان اصلی دانش روان­شناسی به وجود شیاطین اذعان ندارد. البته این جریان می­پذیرد که بخشی مهم از فرایند تولید اضطراب، مرهون عواملی «خارج» از وجود انسان است؛ به نعبیر بهتر، فرد وسواسی در مقایسه با فرد سالم، حجمی بیشتر از هجوم محرکهای اضطراب­زا را از محیط دریافت­ می­کند. لذا در فرایند درمان، می­کوشند که یا نقاط تولید اضطراب را کاهش دهند و یا واکنش فرد وسواسی را از طریق درمان­های گوناگون کنترل نمایند.

درمان­های دینی عمدتا با تغییر نگرش فرد دیندار به ماهیت امور مقدس و یا تغییر نوع رابطة او با امر مقدس همراه است. در این راستا با ایجاد فضایی محبت­آمیز در رابطة فرد با الوهیت، کوشش می­شود تا از اضطراب دینداری کاسته شود. بخشی از درمان­ها نیز ناظر بر تقویت سازوکار منطقی انسان در برابر القائات برونی (شیطانی) بر نفس اوست. در این شیوه با استفاده از اذکار و اوراد گوناگون، در پی دفع خواطر شیطانی هستند. البته گاهی اوقات، درمان­های مکمل و شبه دینی (موسوم به طب سنتی) هم کاربرد دارد؛ بدین وجه که با ایجاد تعدیل در طبایع و مزاجهای افراد، میزان اثرپذیری آنها از افکار اضطراب­آمیز را کاهش می­دهند. این شیوه عمدتا بر تصحیح الگوی تغذیه استوار است.

آشکار است که آیندة دینداری یهودی و یا شیعی، وابسته به سلامت افرادی است که در فضای اعتقادی، آیینی و اخلاقی آنها تنفس می­کنند. چنانچه سلامت این افراد با مخاطراتی چون وسواس، دچار اخلال شود، دیدگاه­های منتقدان دین­ستیز را برخواهد انگیخت و نه تنها اشتیاق دیگر دینداران را فرو می­نشاند، از اقبال نسلهای آتی به دینداری نیز خواهد کاست. لذا به عنوان افق آتی تحقیق، طیفی وسیع از وسواس‌های مربوط به تردید در انجام وضو، پاک بوده محل نماز، تعداد رکعات نماز، و... نیز وجود دارد که می‌تواند در مجالی بیشتر، مورد بررسی قرارگیرد.

فهرست منابع

1-آل‌عصفور، حسین بن محمد، سدادالعباد و رشادالعباد، قم، انتشارات محلاتی، 1379.

2-آزاد، حسین، آسیب شناسی‌روانی، تهران، انتشارات بعثت، 1374.

3-ابن‌بِکْلارِش، المستعینی‌فی‌الطب، به نقل شارحان تحفه‌الاحباب به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مولف بنیاد دایره‌المعارف اسلامی،.

4-اخوینی، ربیع ‌ابن احمد، هدایه‌المتعلمین، 350 هجری شمسی، تحشیه و مقابله با نسخ دیگر دکتر جلال متینی، 1344، تدوین کتاب الکترونیک، بازنویسی و تصاویر دکتر حسین حاتمی، دانشگاه علوم پزشکی، 1389.

 

5-اسحاق بن سلیمان اسراییلی، مالیخولیا، هامبورگ، 1977، به نقل از ابن مطران، بستان الاطبا و روضه الاطبا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386، کتابخانه پرتال اشارت.

6-اسحاق بن سلیمان اسراییلی، الاغذیه و الادویه، بیروت، ناشر للطباعه و النشر، موسسه عزالدین، کتابخانه همراه نور، کتابخوان.

7- اشتاین سالتز، آدین ، سیری در تلمود، ترجمه باقر طالبی دارابی، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1393.

8-النوری الطبرسی، میرزا حسین، مستدرک‌الوسایل و مستنبط‌المسائل، قم، موسسه آل‌البیت (ع)، 1360.

9-الیاده، میرچا، دین‌پژوهی، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.

10-انجمن کلیمیان، جایگاه شیطان و آفرینش او در فرهنگ یهود به چه صورت است؟ iran@ iranjewish.com 

11-توکلی، سامان، و حبیب‌الله قاسم‌زاده، «نظریه‌ها و درمان‌های شناختی- رفتاری وسواس»، تازه های علوم شناختی، سال هشتم، شماره 1، 1385،

12-تیلاب، شقایق، و گلشن شکری، کاربرد داروهای روان‌پزشکی در روان‌شناسی بالینی، نوشهر، نشر آوای کاسپین، ۱۳۹۵.

13-پورهادی، زینب، بررسی تطبیقی شیطان از دیدگاه قرآن و عهدین، پایان‌نامه ارشد دانشگاه اراک، 1390.

14-پورنامداریان، تقی، فاطمه کوپا، علی محمد پشتدار، مریم محمدی، «مقایسه تحلیلی مبدا و مقصد روح در آیین زرتشت و یهود با سه اثر از عارفان مسلمان (اللمع فی‌التصوف، شرح‌التعرف لمذهب‌التصوف، کشف‌المحجوب)»، پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهرگویا)، سال هفتم، شماره اول، پیاپی24، 1392، 26-1.

15-جرجانی، اسماعیل، اصول و مبانی نظری طب سنتی، ناشر موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1383.

16-حسن زاده‌آملی، شرح‌العیون فی شرح‌العیون، تهران، بوستان کتاب، 1378.

۱7-حکمت سلیمان، بر اساس کتاب مقدس اورشلیم، ترجمه پیروز سیار، نشر ادیان و ادیان 1393.

18-حکیم، سید محمد تقی طباطبایی، الاصول‌العامه للفقه‌المقارن، ناشر مجمع جهانی تقریب مذاهب، 1394. 

19-خمینی، روح الله، طهارت ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1393.

20-خوش‌بین، سهراب، یکصد گیاه معجزه‌گر (درمان طبیعی)، تهران، انتشارات فردوس، 1389.

۲1-دلرحیم، رحمن، «نماز»، انجمن کلیمیان، فروردین 1379. 

2۲-سعیدپور، صابر، و همکاران، «نقش تشخیصی راهبردهای تنظیم شناختی هیجان همجوشی شناختی و راهبردهای کنترل فکر در اختلال وسواسی-اجباری»، مجله روان‌شناسی بالینی، سال نهم، شماره 3(پیاپی35)، 1396.

2۳-شبر، عبدالله، اخلاق، قم، انتشارات هجرت، 1374.

2۴-شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، چاپ موسسه النشر الاسلامی، کتابخانه شیعه، اینترنتی

2۵-شیخ طوسی، تهذیب، دانلود کتب شیعه.

۲۶-شیرازی، میرزا محمد‌تقی معروف به حاجی‌بابا، تسهیل‌العلاج و رساله حافظ‌الصحه، 1285، قم، موسسه احیا طب طبیعی.

2۷-صدر، محمد باقر، المعالم‌الجدیده للاصول، قم، ناشر مرکز الابحاث و الدرسات التخصیصه للشهیدالصدر، 1379.

۲۸-طب الرضا، ترجمه نصیرالدین امیر صادقی، آستان قدس رضوی، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت علیهم السلام.

2۹-طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد‌باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی.

۳۰-طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، مجمع البیان، مصحح هاشم رسولی، بیروت، ناشر دارالمعرفه، 1408ق.

31-فروید، زیگموند، ورای اصل لذت، ترجمه یوسف اباذری، مجله ارغنون، شماره 21، بهار 1382.

32-فیض‌کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، راه روشن، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372.

33-قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371.

34-قمی، عباس، اخلاق و آداب، قم، نور مطاف، 1389.

35-کلینی، اصول کافی، ترجمه محمد‌باقر کمره‌ای، تهران، انتشارات اسوه، 1375.

36-کوپر، پیتر، ، مقدمه «وسواس و درمان آن»، دیوید ویل، و راب ویلسون، ترجمه سیاوش جمالفر، تهران، ارسباران، ۱۳۹۳.

37-گِوین، هلن، زمیته روان‌شناسی شناختی، ترجمه حسن اسدزاده، اکرم رجبی، محمد مجتبی‌زاده، زنجان، انتشارات دانش زنجان، ۱۳۹۱. 

38-مامقانی، عبدالله، سراج الشیعه در آداب‌الشریعت، قم، رسالت یعقوبی، 1388.

3۹-مظاهری، حسین، کاوشی نو در اخلاق اسلامی و شئون حکمت عملی، تهران، ذکر، 1383.

۴۰-مظاهری، حسین، جهاد با نفس، قم، انتشارات فدک فاطمی، 1383.  

4۱-مکی‌العاملی، محمد بن جمال‌الدین (شهید اول)، الروضه البِهیه فی شرح المع، الدمشقیه داراحیا التراث الاسلامی. 

4۲-ملکی تبریزی، جواد بن شفیع، اسرارالصلوه، تهران، پیام آزادی، 1372.

4۳-نجفی، محمد حسن، جواهر‌کلام، ترجمه عباس قوچانی، تهران، انتشارات دایره‌المعارف فقه اسلامی، 1362.

4۴-نراقی، احمد بن محمد مهدی، معراج السعاده، قم، اتشارات هجرت، 1378.

4۵-هایمن، م. بروس، و چری پدریک، رهایی از وسواس، ترجمه حبیب الله قاسم زاده، تهران، انتشارات ارجمند، 1395.

۴۶-پاسخ‌گویی به سوالات دینی شناسه مطلب ۴۲۱۵۵ و پورتال النهار ۵۵۴۲

47-Bempord, J, Soul: Jewish concept, 1987, Encyclopedia of Religion, M.Eliade, New York, London. 

48-Cohen, Abraham, Everymans Talmud, 1949, Digital Library of India, 2015, Delhi University Library.

49-Cohen, Shaye J. D., From the Maccabees to the Mishnah, 1987, The Westminester Press Philadelphia. 

50-Diagnostic and Statical Manual of Mental Disorders DSM-5, 2013, U.S.A, American Pcychiatric Association.

51-Feist, Jess, Gregory J. Feist, Theories Personality, 2008, The McGraw-Hill Companies, U.S.A.

52-Greenberg, David, and Gaby Shefler, Obsessive compulsive disorder in ultra-orthodox Jewish patients: A comparison of religious and non-religious symptoms, 2002, The British psychological Society, 75, pp123-130.

53-Greenberg, David, and Gaby Shefler, Ultra-Orthodox Rabbinic Responses to Religious Obsessive-Compulsive Disorder, Isr,J psychiatry Relat sci, vol. 45, No. 3, 2008.

54-Greenberg D, Witztum E., The influence of cultural factors on obsessive compulsive disorder: religious symptoms in a religious society. Isr psychiatry Relat Sci. 1994.

55-Kosofsky, Scott-Martin, The Book of Customs A Complete Handbook for The Jewish Year, inspired by the Yiddish Minhogimbukh, venic, 1593, with a foreword by Rabbi Lawrence Kushner, Harper Collins e-books.

56-Lervolino, Alessandra C., and other, A Multivariate Twin study of Obsessive-Compulsive Symptom Dimensions, 2011, American Medical Association, ARCHGEN PSYCHIATRY, vol. 68, No. 6.

57-Navas, Carmen Caballero, Medicine among medieval Jews: The science, the art, and the practice, 2010, researchgate.net/publication,Proof.

58-Obsessive-compulsive disorder, The New Encyclopaedia Britanica, Jacob E. Safra, Chicago.

59-Otto, Rudolf, The Idea of The Holy, 1952, Translateh by John W. Harvey, Oxford University Press London.

60-Pauls, David L., The genetics of obsessive-compulsive disorder: a review, Translation research, 2010, Dialogues in Clinical Neuroscience, vol 12. No 2.

61-Satlaw, Michael L., Creating Judaism History, Tradition, Practice, 2006, Columbia University Press, New York.

62-Schults, Duane P., Sydney Ellen Schults, THEORIES OF PERSONALITY, 2005, Thomson Wadsworth, U.S.A.

63-Talmud, mas. Nida 1a (Talmoud- Schottenstein English Travel Edition, 61A), Artscroll publications, 2012. 

چکیده انگلیسی

Obsessions of purity and worship in Judaism and Shi'sm; With regard to the scientific approach

Roya Hazbi

Alireza Ibrahim

Tahereh Haj Ebrahimi

 

Abstract

Doubt is one of the characteristics of human thought and cognitive disorders that originate from lack of awareness and if persisted, can lead to anxiety and obsessive behavior. Religious affairs are inherently "mysterious" and, accordingly, are always subject to doubt, anxiety, and obsession. This research, which has been done analytically-comparatively and with regard to psychological findings, shows that the obsession of religious people in Judaism and Shi'sm is partly due to the "mystery" of the sacred and partly due to interpretations of anxiety. The motivation of some religious people originates from the sacred texts. From an intra-religious point of view, evil instincts also contribute to obsessive-compulsive disorder and can lead to abnormal behaviors in cleansing the body of blood and feces or reciting prayers. Obsessive-compulsive disorder is treated in ways such as changing the sufferer's attitude toward sacred things, correcting and softening anxious interpretations of sacred texts, and raising awareness about the role of demons. Of course, the use of pseudo-religious methods (traditional medicine) or referring to psychotherapy centers is also common.

Keywords: Complaints, Religious Doubt, Obsession, Judaism, Shi'sm, Rules of Prayer, Rules of Purity

1

 

---

مقالات مرتبط