تحلیل انتقادی مسیحیت‌پژوهی در منابع اسلامیِ ده قرن نخست هجری
محورهای موضوعی : مسیحیتمحمد آسائی 1 , محمود واعظی 2 , بهزاد حمیدیه 3
1 - دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 - استادیار گروه ادیان و عرفان، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: مسیحیت, دین‌پژوهی, ادیان, ملل و نحل,
چکیده مقاله :
مطالعه سایر ادیان در جهان اسلام سابقه ای طولانی دارد. عالمان مسلمان از طرق مختلف به این زمینه پرداخته اند. در کتابهای ملل و نحل و کتابهای تاریخی می‌توان آراء و عقاید مذاهب مختلف و گزارش‌های توصیفی در زمینه اندیشه ها و آداب سایر ادیان همچون یهودیت، مسیحیت و... را سراغ گرفت. به جز این منابع که عموماً بدون نقد و ردیه نویسی به این موضوع پرداخته اند، از طریق کتب نقد و ردیه نیز می توان مطالبی درباره ادیان سابق بازجست. آنچه در تحقیق پیش̗رو مورد توجه است، پژوهش درباره دین مسیحیت است و دستاورهای مسلمانان در این باره طی ده قرن نخست هجری مورد کاوش قرار گرفته است. براساس یافته های این مقاله، شناخت مسلمانان درباره مسیحیان قابل قبول و تفصیل است؛ اما ضعف این تحقیقات در آنجاست که به شکل مستمر صورت نگرفته است و به نیمه شرقی و یونانی کلیسا محدود بوده است. دلایل این موضوع برمی گردد به عدم تمایل و اقبال عمومی کافی نسبت به انجام مطالعات در زمینه ادیان، عدم اطلاع مسلمانان از میراث زبان و ادبیات لاتینی و نهایتاً عدم ارتباط سرزمینی گسترده با مسیحیت در غرب.
In the Islamic world, studies about other religions have a long history. The Muslim scholars have reviewed the field in different ways. In the Al-Milal wa al-Nihal (“books on the Nations and their Religions”) and historical books, the views and beliefs of various religions and descriptive reports of thoughts and the etiquette of religions like Judaism, Christianity, etc could be fined. Other than these references that generally reviewed the matter without any critiques and rebuttal writing, we could also find some content about the previous religions through rebuttal and critical books. The research aims to study Christianity and to explore the Muslims' achievements during the first 10 centuries AH. Based on the findings of the paper, Muslims’ knowledge about Christians is acceptable and detailed, however, the weakness of these researches comes from a fact that they were not conducted continuously and they were limited to the eastern and Greek half of the church. The reason for this is the lack of public interest in conducting extensive studies in this regard, also the lack of knowledge of Muslims about the heritage of Latin language and literature and finally, the lack of a large territorial connection with Christianity in the West.
- ابن‌اثیر، علی بن محمّد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، العقاید و الدیانات، تحقیق موفق فوزی جبر، دمشق، التکوین، 2006.
- ابنحزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
- ابنخلدون، دیوان المبتدأ و الخبر، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
- ابنراهب، تاریخ ابن الراهب، بیروت، مطبعة الآباء الیسوعیین، 1903.
- ابنصلاح، تقیالدین عثمان بن عبدالرحمن شهرزوری، فتاوی و مسائل ابن الصلاح، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق.
- ابنفوطی، کمالالدین عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة و التجارب النافعه فی المائة السابعة، تحقیق مهدی عبدالحسین نجم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، 1398ق.
- ابنکمونة، عزّالدّولة سعد بن منصور، تنقیح الأبحاث للملل الثلاث، تحقیق علینقی منزوی، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
- ابنندیم، محمّد بن اسحاق، الفهرست لابن الندیم، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
- اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین، تحقیق محمّد زاهد کوثری، قاهره، المکتبة الأزهریة للتراث، بیتا.
- بلخی، ابوالعمالی محمّد بن نعمت علوی، بیان الادیان، تصحیح محمّدتقی دانش‌پژوه، بیجا، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1376.
- بیرونی، أبوریحان، آثار الباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق پرویز اذکایی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1380.
- جمیلی، رشید، نهضت ترجمه در شرق جهان اسلام در قرن سوم و چهارم هجری، ترجمه صادق آئینه وند، تهران، سمت، 1391.
- رازی، مرتضی بن داعی حسنی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات اساطیر، 1364.
- رشیدالدین فضلالله، جامع التواریخ (تاریخ افرنج، پاپان و قیاصره)، تصحیح محمّد روشن، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1384.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، مؤسسة انتشاراتی امیر کبیر، 1372.
- شابشتی، علی بن محمّد، الدیارات، تحقیق کورکیس عوّاد، بیروت، دارالرائد العربی، 1406ق.
- شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق امیر علی مهنا و علی حسن فاعور، بیروت، دارالمعرفة، 1415ق.
- طبری، محمّد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، چاپ دوم، 1387ق
- فخری، علی بن محمّد، تلخیص البیان فی ذکر فرق أهل الأدیان، تحقیق رشید خیون، بیروت، مدارک، 2011.
- قلقشندی، احمد بن علی، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، تحقیق محمّدحسین شمسالدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، بیتا.
- گردیزی، ابوسعید، زین الأخبار، تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363.
- اگریدی، جوان، مسیحیت و بدعتها، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، قم، طه، 1384.
- لین، تونی، تاریخ تفکر مسیحی، ترجمه روبرت آسریان، تهران، نشر فرزان روز، 1386.
- مسعودی، أبی الحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، صیدا – بیروت، المکتبة العصریة، 1425ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بیجا، مکتبة الثقافة الدینیة، بیتا.
- مقریزی، تقیالدین احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، تحقیق ایمن فؤاد سید، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی، 1422ق.
- ـــــــــــــــ، إمتاع الأسماع، تحقیق محمّد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.
- ـــــــــــــــ، تاریخ الأقباط، تحقیق عبدالمجید دیاب، قاهره، دارالفضیلة، 1998.
- ـــــــــــــــ، رسائل المقریزی، تحقیق رمضان بدری و احمد مصطفی قاسم، چاپ اول، قاهره، دارالحدیث، 1419ق.
- مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمّدباقر انصاری و مسیح مهاجری، تهران، مؤسسة انتشارات امیرکبیر، 1368.
- مونتگمری وات، ویلیام، برخورد آراء مسلمانان و مسیحیان تفاهمات و سوء تفاهمات، ترجمه محمّدحسین آریا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.
- هوشنگی، لیلا، تاریخ و عقاید نسطوریان، تهران، نشر حکمت سینا، 1396.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
_||_