بررسی شورش بهرام چوبینه و فرار خسروپرویز به روم در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی
محورهای موضوعی : حماسه
1 - دانشگاه شیراز، بخش زبان و ادبیات فارسی
کلید واژه: شاهنامه, خسروپرویز, خدای‌نامه, تاریخ, بهرام چوبینه. ,
چکیده مقاله :
داستان شورش بهرام چوبينه و فرار خسروپرویز به روم، در شاهنامه و ديگر منابع تاريخي به تفصيل بيان شده‌است. در منابع فارسي و عربي مسير فرار خسرو به روم و حوداثي كه او در آن‌جا از سر مي‌گذراند، به اجمال بيان شده‌است و مورخان دربارة این بخش از پادشاهی او اتفاق نظر ندارد؛ علاوه بر منابع فارسي و عربي، به اين داستان در منابع بيزانسي، ارمني و سرياني نيز اشاره شده‌است. در اين پژوهش كه به روش توصيفي‌تحليلي و با استفاده از ابزار كتابخانه‌اي انجام شده، به بررسي این داستان، در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی و مقایسة آن‌ها با یکدیگر، پرداخته شده‌است. با بررسي منابع مختلف روشن شد، منبع فردوسی كه به واسطة شاهنامة ابومنصوري به خداي‌نامه مي‌رسد، مفصل‌ترين تحرير خداي‌نامه بوده‌است؛ چرا‌كه فردوسی و پس از او مؤلف نهایه‌الارب، کامل‌ترین و دقیق‌ترین روايت را از اين داستان بيان مي‌كنند. روايت فردوسي در بيان اين داستان، آن‌چنان دقيق است كه مي‌توان از شاهنامه به عنوان يك مأخذ تاريخي در تحقيقات مربوط به ساسانيان بهره برد. در منابع بيزانسي و ارمنی، تاریخ تئوفیلاکت و اخبار سعرت، نزديك‌ترين روايت را به شاهنامه دارند؛ با توجه به مشابهت بسيار اين منابع با يك‌ديگر و از آن‌جا كه برخي از مؤلفان مأخذ خود را بيان مي‌كنند، با كنار هم قرار‌دادن اين داستان‌ها و روایات دیگری نظیر آن، ممکن است بتوان از آن‌ها در رسیدن به شناخت تازه‌اي از خدای‌نامه بهره برد.
The story of Bahram Chobineh's revolt and Khosrow Parviz's escape to Rome are described in detail in Shahnameh and other historical sources. In Persian and Arabic sources, the path of Khosrow's flight to Rome and what happens there are briefly described. Historians however do not agree with this part of his kingship. In addition to Persian and Arabic sources, this story is also mentioned in Byzantine, Armenian and Syriac sources. In this research, which was carried out by descriptive and analytical method and also using library tools, this story was investigated and compared in Shahnameh and other historical sources. By examining various sources, it became clear that Ferdowsi's source, which reaches Khodaynameh through Shahnameh Abu Mansouri , was the most detailed version of Khodaynameh since Ferdowsi and after him the author of Nahayeh al-Arb, tell the most complete and accurate narration of this story. Ferdowsi's narrative in telling this story is so precise that it is possible to use Shahnameh as a historical source in researches related to the Sassanids. In the Byzantine and Armenian sources, Theophylact's history and choronicle of seert have the closest narrative to the Shahnameh; Considering the similarity of these sources and since some authors state their sources, by putting together these stories and other narrations like it, it may be possible to use them in reaching a new understanding of khodaynameh.
- بابادی، امین و آرزو رسولی. (1400). «هخامنشیان در شاهنامه و روایات ملی». پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال هفدهم، شماره اول، صص89-122.
- بلعمی، ابوعلی محمدبن‌محمد بلعمی (1353). تاریخ بلعمی، به تصحیح محمد‌تقی بهار، به کوشش محمدپروین گنابادی، ج2، تهران: کتاب‌فروشی زوار تهران.
- تئوفیلاکت، سیموکاتا (1395). تاریخ تئوفیلاکت، ترجمة محمود فاضلی بیرجندی، تهران: سده.
- ثعالبی، عبدالملک‌بن‌محمد‌بن‌اسماعیل (1368). غرر اخبارملوک الفرس و سیرهم، پیش‌گفتار و ترجمة محمد فضائلی، تهران: نقره.
- دینوری، احمد‌بن‌داود (1371). اخبار الطوال، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
- رویدادنامة خوزستان (1395). ترجمه و تعلیقات: خداداد رضاخوانی، سجادامیری باوندپور، تهران: نشر سینا.
- زند، زاگرس (1400). شاهنامه و پایان ساسانیان (سنجش شاهنامه با منابع تاریخی از شورش بر خسروپرویز تا مرگ یزدگرد سوم) تهران: سخن.
- سبئوس، اسقف باگراتونیک (1396). تاریخ سبئوس، ترجمة محمود فاضلی بیرجندی، تهران: ققنوس.
- شهبازی، علیرضا شاپور (1393). تاریخ ساسانیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- طبری، محمد‌بن‌جریر (1362). تاریخ الرسل و الملوک. ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج2، تهران: شرکت انتشارات اساطیر.
- غفوری، رضا. (1401). «پیام‌بر ایرانی در متون تاریخی و پهلوانی». پژوهشنامة ادب حماسی، سال هجدهم، شمارة دوم، صص 229-257.
- غفوری، فرزین. (1397). سنجش منابع تاریخی شاهنامه در پادشاهی خسروانوشیروان، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- غفوری، فرزین. (1401). «یمن در گزارش شاهنامه از عملیات انتقامی شاپور دوم». پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال هجدهم، شمارۀ دوم، صص 259-285.
- فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق، ج7و8. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- قهرمانی، جمشید (1392). مطالعة تطبیقی شاهنامة فردوسی با منابع بیزانس، ارمنی و سریانی دربارة روزگار خسروپرویز، (کارشناسی ارشد). روزبه زرین‌کوب و حسین بادامچی، رشتة تاریخ، دانش‌کدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
- کریستن‌سن، آرتور امانوئل (1368). ایران در زمان ساسانیان: تاریخ ایران ساسانی تا حملة عرب، ترجمة رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
- مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین (1374). مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- نبوی، سمیه (1395). بررسی روایت خسروپرویز در شاهنامه و مآخذ تاریخی، (دکتری)، اکبر نحوی، محمد‌حسین کرمی و نجف جوکار، رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانش‌کدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز.
- نهایه الارب فی اخبار الفرس و العرب (1375). به تصحيح محمد‌تقي دانش‌پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- نولدکه، تئودور (1358). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، ترجمة عباس زریاب، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
- یعقوبی، احمد‌بن‌اسحاق. (1382). تاریخ یعقوبی، ترجمة محمد‌ابراهیم آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- Agapius,(1810). Kitab Al-Unvan, Ed. and tr. A. A. Vasiliev, in patrologia orientalis, Paris.
- Chronique de seert, (2017). publiee pas A. Scherer,dans la patrologia orientalis, paris.
- Evagrius, (2000). The Ecclesiastical history of Evagrius scholasticus, trans. Michael Whitby Liverpool: Liverpool University press.
- John of Nikiu,(1916). The Chronicle of John Bishop of Nikiu, tr. R. H. Charles, London: Williams and Norgate.
- Michael the Syrian, (2013). the Chronicle of the Michael the great, patriarch of Syrians. Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian.
References
- Babadi, Amin. Arezoo Rasouli.» Achaemenids in Shahnameh and National Narratives 2021«. The Journal of Epic Literature, 17, No. 1, 89-122. ]In Persian[
- Bal‘amī, Abu ‘Alī (1353 Š.), Tārīkhe Bal‘amī, Ed. Malek al-Šo‘arā Bahār and by Mohammad Parvīn Gonābādī, Vols. 2 Tehran: Zavar. ]In Persian[
- Theophylact, Simocatta, (1395 Š). Tārīkh-e Theophylact, trans. Mahmoud Fazli Birjandi, Tehran: Sedeh. ]In Persian[
- Ṯa’ālabī, Abd al-Malek b. Mohammad b. Esma’īl (1368 Š), Ḡorar Akhbāre Molūk al-Fors va Sīarehom, Foreward and trans. Mohammad khazaeli, Tehran: Noghre. ]In Persian[
- Dīnvarī, Abu Ḥanīfa Ahmad b. Dāvūd (1371 ), Aḵbār al-ṭival, Ed. and trans. Mahmoud Mahdavi Damghani, Tehran: Nay. ]In Persian[
- Zand, Zagros. (1400). Shahnameh va Payan Sasanian (sanjeshe shahnameh ba manabe tarikhi az shoresh ba khosrow parviz ta marge yazdgerd sevom). Tehran: Sokhan. ]In Persian[
- Khuzistan chronicle, (1371 Š). Trans. Khodad Rezakhani, Sajjad Amiri Bavandpour, Tehran: Sina. ]In Persian[
- Sebeos, Bishop of Bagratonic, (1396 ). Tārīkh-e Sebeos , trans. Mahmoud Fazli Birjandi, Tehran: Qoqnos. ]In Persian[
- Shahbazi, Alireza Shapour. (1393 Š). Tarikhe Sassanian. Tehran: Markaze Nashre Daneshgahi. ]In Persian[
- Ṭabarī, Abu Jafar Mohammad b. Jarīr (1362 Š), Tārīḵhe al- Rosol val Moluk, Trans. Abolqasem Payandeh, Vols. 2, Tehran: Asatir. ]In Persian[
- Ghafouri, Reza. (2022) »Iranian Prophet in Historical and Heroic Texts«. The Journal of Epic literature, 18 No. 2, 229-257. ]In Persian[
- Ghafouri, Farzin. (1397 Š). Sanjeshe Manabe Tarikheye Shahnameh dar Padeshahiye khosrow Anoshiravan, Tehran: Mirase Maktoub [
- Ghafouri, Farzin. (2022). »Yemen according to Shahnameh’s account of the Revenge Campaign led by Shapur, the Second«. The Journal of Epic Literature, 18, No. 2, 259-285. ]In Persian[
- Ferdowsi, Abulqāsem (1393 Š), Šāhnāmeh, Ed. Jalāl khāleqī Moṭlaq, Vols. 7,8 Tehran: The Center of the Great Islamic Encyclopedia. ]In Persian[
- Ghahramani, Jamshid. (1392 Š). Motale tatbighi shahnameh Ferdowsi ba manabea Bizans, Armani va Soryani darbareye rozegare Khoroparvaz, (master's degree). Roozbeh Zarinkob, Hossein Badamchi, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran. ]In Persian[
- Christensen, Arthur Emanuel. (1368 Š). Iran dar zamane Sassanian: tarikhe Irane Sassani ta Hamele Arab, trans. Rashid Yasmi, Tehran: Donyaye Ketab. ]In Persian[
- Mas‘ūdī, Abulhasan ‘Alī b, Hossein (1374 Š), Morūj al-Ḏahab va Ma‘āden al-Javāher, trans. Abolqasem Payandeh, Tehran: Elmi Farhangi . ]In Persian[
- Nabavi, Somaye. (1395 Š). Barrasi ravayate Khosrow Parvez dar shahnameh va makheze tarikhi, (Ph.D.), Akbar Nahvi, Mohammad Hossein Karmi, Najaf Jowkar, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Shiraz. ]In Persian[
- Nehāyat al-Erab fi Tārīkhe al-fors va al-‘Arab, (1375 Š). Ed. Mohammad Taqī Dānešpejūh,Tehran: Anjoman-e Āsār va Mafāḵer-e Farhangī. ]In Persian[
- Noldeke, Theodore. (1979). tarikhe Iranian va Arabha dar zamane Sassanian, trans. Abbas Zaryab, Tehran: Anjoman asare melli. ]In Persian[
- Ya’qūbī, Ahmad Ahmed bin Ishaq (1382 Š), Tārīḵ-e Yaqūbī, Vol. 1, trans. Mohammad Ebrahim Ayati, Tehran: Elmi Farhangi. ]In Persian[
- Agapius,(1810). Kitab Al-Unvan, Ed. and trans. A. A. Vasiliev, in patrologia orientalis, Paris.-Chronique de seert, (2017). publiee pas A. Scherer,dans la patrologia orientalis, paris. ]In Persian[
- Evagrius, (2000). The Ecclesiastical history of Evagrius scholasticus, translated by Michael Whitby Liverpool: Liverpool University Press. ]In Persian[
- John of Nikiu,(1916). The Chronicle of John Bishop of Nikiu, tr. R. H. Charles, London: Williams and Norgate. ]In Persian[
- Michael the Syrian, (2013). The Chronicle of the Michael the Great, patriarch of Syrians. Trans. from Classical Armenian by Robert Bedrosian. ]In Persian[