تحلیل نشانه‌‌شناختی سبک سه نگارۀ شاهنامۀ فردوسی با عنوان «کشتن بهرام گور، اژدها را»

محورهای موضوعی : حماسه

آناهیتا مقبلی ¹ , بهناز پیامنی ²

1 - دانش‌یار گروه پژوهش هنر. دانش‌گاه پیام‌نور. ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی. دانش‌گاه پیام‌نور. ایران.

تاریخ دریافت : 1394/12/02 تاریخ پذیرش : 1395/02/31 تاریخ انتشار : 1395/06/01

کلید واژه: نشانه‌شناسی, نگارگری شاهنامه, مکتب تبریز اوّل, مکتب شیراز, مکتب قزوین- مشهد,

چکیده مقاله :

چکیده نشانه‌شناسی به مطالعة نظام های نشانه ای در زندگی اجتماعی می پردازد. نظریّه‌های نشانه شناختی در زمینة تحلیل آثار هنری و تصویری نیز کارآمد است. نشانه‌شناسی در تحلیل متن بصری و سبک آثار هنری به گسترة معناهای متن نزدیک می‌شود. آفرینش هنری، عینیّت بخشیدن به زیباییست و در نگاه نگارگر ایرانی قلمرو زیبایی با عالم مثال قرین است. فضا در نگارگری ایرانی نمودیست از فضای ملکوتی و هنرمند در بیان آن از زبان واقع گرایانه استفاده نمی‌کند، بلکه زبان او، زبان نماد و نشانه است. مطالعة تطبیقی سه نگاره با عنوان مشترک کشتن بهرام گور، اژدها را از سه شاهنامة سلطان ابوسعید (مورّخ 730هـ.ق)، شاهنامة مکتب شیراز (مورّخ 771هـ.ق محفوظ در موزة توپقاپی‌سرای استانبول) و شاهنامه ای مربوط به مکتب مشهد- قزوین (مورّخ 988هـ.ق) از منظر نشانه شناسی و سبک هنری آن از اهداف نگارندگان در مقاله است. نویسندگان، در آغاز به بحث عالم خیال و تأثیر و بازتاب آن در این نگاره ها می‌پردازند، سپس نشانه های نمادین، نمایه ای و شمایلی را در دو نگاره بررسی و در خلال پژوهش، معنی‌هایی ضمنی اژدها و بن مایة اژدهاکشی را تحلیل کرده‌اند. هم‌چنین شخصیّت بهرام در اسطوره و تاریخ تبیین شده است. این پژوهش تطبیقی و توصیفی - تحلیلیست. دستاوردهای پژوهش نشان می‌دهد گرچه نگارگر در تصویر کردنِ اصل شعر وفادار است، در عین حال تابع صرفِ متن نبوده است، بلکه با انتخاب فرازی از شعر و در‌آمیختن آن با خیال و ارزش های عرفی و هنری در برهة تاریخی خود، روایت تصویری خلّاقانة خود را از این مضمون‌ها ارائه می دهد.

چکیده انگلیسی:

Abstract     Semiotics is concerned with the study of sign systems in social life.  Semiotic theories are quite functional in the domain of analyzing artistic and pictorial works.  In analysis of a visual text and style of works of art, semiotics approach shades of meanings of a text.  Artistic creation objectifies beauty and in Persian painter’s view the realm of beauty is synonymous with the ideal world.  Space in Persian painting is a manifestation of the divine space and the artist in expressing it does not use a realistic language since his language is a language of sign and symbol.  The purpose of this article is the comparative study of three paintings with the common title of “Bahram Gur kills a dragon” in three Shahnamehs, Sultan Abu Saeid (dated 730 HG), Shiraz School Shahnameh (dated 771 HG Kept at Top Kopi museum in Istanbul), and Mashhad-Qazvin School Shahnameh (dated 988 HG) respectively using semiotic and stylistic approach.  First theideal world and its influence and reflection on the illustrations are discussed, then symbolic signs, figures and profiles in them are studied and in between, implicit meanings of dragon and theme of dragon killing are analyzed.  Also Bahram’s character in myth and history are dealt with.  The nature of this research is comparative, descriptive, and analytic.  The outcome of the study shows that although the painter in portraying the original poetry is faithful, meanwhile he has not been a mere follower of the text but with choosing a selected part of the poem, he mingles it with imagination and artistic traditional values of his own era and in this way he presents his own creative portrayal of these themes

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

- آژند، یعقوب. (۱۳۸۷). مکتب نگارگری شیراز، ت‍ه‍ران‌: ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ ه‍ن‍ر جمهوری اسلامی ایران‏‫.

- آژند، یعقوب. (1384). مکتب نگارگری تبریز و قزوین- مشهد، تهران: ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ ه‍ن‍ر جمهوری اسلامی ایران.

- احمدی، بابک. (1375). از نشانه‌شناسی تصویری تا متن، تهران: مرکز.

- اسدی، ابونصر علی بن احمد. ( 1317). گرشاسپ‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: بروخیم.

- برن، لوسیا. (1375). اسطوره‌های یونانی، ترجمة عبّاس مخبر، تهران: مرکز.

- بری، مایکل. (1385). تفسیر هفت‌پیکر نظامی، ترجمة جلال علوی‌نیا، تهران: نی.

- بلخاری، حسن. (1388). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، تهران: سورۀ مهر.

- بلعمی، ابوعلی محمّد بن محمّد. (1385). تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری)، تصحیح محمّدتقی بهار، به کوشش محمّدپروین گنابادی، تهران: زوّار.

- بلک، جرمی و آنتونی گرین. (1385). فرهنگ‌نامۀ خدایان (دیوان، نمادهای بین‌النّهرین باستان)، ترجمۀ پیمان متین، تهران: امیرکبیر.

- بیرل، آن. (1384). اسطوره‌های چینی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.

- پاک‌باز، رویین. (1385). دایرة‌المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.

- پاک‌باز، رویین. (1383). نقّاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: زرّین و سیمین.

- پیرس، چارلز سندرس. (1381). «منطق به مثابه نشانه‌شناسی: نظریّۀ نشانه­ها»، ترجمۀ فرزان سجودی، نیم‌سالانۀ زیباشناخت، شمارة6، صص 51- 64.

- چندلر، دانیل. (1386). مبانی نشانه‌­شناسی، ترجمۀ مهدی پارسا، تهران: سورۀ مهر.

- خوش‌نظر، سیّد رحیم و محمّدعلی رجبی. ( 1388). «نظریّه‌های نور در نگاره‌های ایرانی»، کتاب ماه هنر، شمارة 129، صص 32-45.

- دارا، مریم. (1386). «نگاهی بر اژدها و چند اژدهاکش ایرانی»، کتاب ماه ادبیات، شمارۀ2، صص 55-60.

- دالاپیکولا، آنا ال. (1385). اسطوره‌های هندی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.

- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. (1386). اخبارالطّوال، ترجمۀ محمود مهدوی‌دامغانی، تهران: نی.

- رستگارفسایی، منصور. (1379). اژدها در اساطیر، تهران: توس.

- رضی، هاشم. (1379). حکمت خسروانی، تهران: بهجت.

- ریاضی، محمّدرضا. (1375). فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران، تهران: دانش‌گاه الزهرا.

- زرّین­کوب، عبدالحسین. (1368). تاریخ مردم ایران، تهران: امیرکبیر.

- زنجانی، محمود. (1390). فرهنگ جامع شاهنامه، تهران: عطایی.

- ستوده، حسین‌قلی. (1347). تاریخ آل‌مظفّر، تهران: دانش‌گاه تهران.

- سجودی، فرزان. (1387). نشانه‌شناسی کاربردی، تهران: قصّه.

- شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. (1390). صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.

- شوالیه، ژان و آلن گربران. (1384). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فاضلی، تهران: جیحون.

- طبری، ابوجعفر محمّد بن ‌جریر. (1384). تاریخ‌الرسل و الملوک، ترجمة صادق نشأت، تهران: علمی و فرهنگی.

- عبدی، ناهید. (1390). درآمدی برآیکونولوژی: نظریّه­ها و کاربردها، تهران: سخن.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق و هم‌کاران (جلد ششم محمود امیدسالار و جلد هفتم ابوالفضل خطیبی)، تهران: مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، به تصحیح ژول مول، تهران: بهزاد.

- کرتیس، وستا سرخوش. (1386). اسطوره‌های ایرانی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.

- کورکیان، ا.م و ژ.پ. سیکر. (1377). باغ­های خیال (هفت قرن مینیاتور ایران)، ترجمة پرویز مرزبان، تهران: فرزان روز.

- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحّاک بن محمود. (1384). زین‌الاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

- گری، بازیل. (1384). نقّاشی ایرانی، ترجمۀ عرب‌علی شروه، تهران: دنیای نو.

- گرینباوم. ا.س. (1371). «اسطورة اژدهاکشی در هند و ایران»، ترجمة فضل‌الله پاک‌زاد، فرهنگ، شمارة‌4، صص90-94.

- گودرزی، مصطفا و گل‌نار کشاورز. (1386). «بررسی مفهوم مکان و زمان در نگارگری»، هنرهای زیبا، شمارة 31، صص 89-100.

- گیرو، پی­یر. (1383). نشانه­‌شناسی، ترجمة محمّد نبوی، تهران: آگه.

- مالمیر، تیمور و فردین حسین‌‌پناهی. (1391). «اسطورة اژدهاکشی و طرح آن در شاهنامه»، بوستان ادب دانش‌گاه شیراز، دورة 4، شمارة 4، صص147-171.

- مقدّم اشرفی، م. (1367). هم‌گامی نقّاشی با ادبیات در ایران، ترجمۀ رویین پاک‌باز، تهران: نگاه.

- مددپور، محمّد. (1388). آشنایی با آرای متفکّران دربارۀ هنر3 و4، تهران: سورۀ مهر.

- مشتاق‌مهر، رحمان و سجّاد آیدنلو. (1386). «... که آن اژدها زشت‌پتیاره بود»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال اوّل، شمارۀ 2، صص 143- 168.

- مولوی، جلال‌الدّین محمّد. (1372). مثنوی، به کوشش محمّد استعلامی، تهران: زوّار.

- میرمحمّدی، کیوان. (1388). «آیین اژدهاکشی؛ بازآفرینی مداوم زمان»، مجلّة فردوسی، شمارة 74 و 75، صص83-85.

- نرسیسیانس، امیلیا. (1385). انسان، نشانه، فرهنگ، تهران: افکار.

- ویلز، پاولین. (1387). رنگ درمانی، ترجمۀ مرجان فرجی، تهران: درسا.

- هاوکس، ترنس. (1377). استعاره، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: مرکز.

- یاحقّی، محمّدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

- یونگ، کارل گوستاو. (1391). انسان و سمبول­هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی.

- Tresidder, Jack. (1998). Dictionary Of Symbols, Duncan, Baird.