کُهن الگویِ پرورشِ شخصیّت‌های اساطیری توسّط حیوانات و موجودات اسطوره ای (در حماسه‌ها و روایات ایرانی و غیر ایرانی)
محورهای موضوعی : حماسهنرگس محمّدی بدر 1 , یحیا نورالدّینی اقدم 2
1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانش‌گاه پیام‌نور. مسؤول مکاتبات
2 - دانش‌جوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانش‌گاه پیام‌نور
کلید واژه: اسطوره ـ حیوانات ـ پرورش دادن ـ شخصیت‌های اساطیری (زال, فریدون, اسکندر و...),
چکیده مقاله :
در میان کهـن الگوهای اساطیری ـ با وجودِ تمام پیچیدگی‌ها و گوناگونی ـ نوعی هم‌خوانی و نزدیکی در بُن‌مایه‌های اصلی دیده می‌شود که بررسی تطبیقیِ این روایات را ممکن می‌کند. در میان این کهن‌الگوها، موضوع پرورشِ برخی از شخصیّت‌های اساطیری توسّط حیوانات و موجوداتِ اسطوره‌ای، جای‌گاه و اهمّیّتی ویژه دارد. بررسیِ دقیق روایات اساطیری، مشخّص می‌سازد که در آغاز، انسان و حیوانات با هم و چون هم می‌زیستند و چه بسا بسیاری از خدایانِ نخستین، سرشتی انسانی ـ حیوانی داشته‌اند. در این میان، در بسیاری از روایات، انسان‌ها و پرسوناژهای اسطوره‌ای، توسّط برخی حیواناتِ برگزیده، پرورش یافته‌اند و در اثر همین پرورندگی، سرشتِ نیک یا بدِ آن حیوانات، در زندگیِ مادّیِ پرورش یافتگانِ آن‌ها، ظهور و بروز کرده است. گستردگیِ این روایات تا به حدّی است که تشابهاتِ آن را از اساطیر شرقِ دور تا اسطوره‌های غربی شاهد هستیم. در این میان تکوین شخصیّت افراد به واسطة تأثیر پردامنة حیوانات پراهمّیّت است. موضوعِ مقالة حاضر اگرچه به شکلِ محدود، در کتاب‌هایی هم‌چون فرهنگ اساطیر یونان و رم در ذیل مداخلِ پاریس و روملوس، شاهنامه در داستان فریدون و زال، فرهنگِ اساطیرِ یونانی در داستان پرورشِ اسکندر و نظایرِ آن‌ها، بازتاب یافته و به نقشِ حیوانات در پرورشِ این شخصیّت‌ها اشاره شده است، امّا با احصایی که نگارنده بعمل آورد، اثری دیده نشد که به شکلی مستقل، جوانبِ مختلفِ پرورشِ شخصیّت‌های اساطیری توسّطِ حیوانات را در اساطیرِ مللِ مختلف بررسی کند. پژوهـش حاضر، با درکِ چنین ضرورتی، در پی آن است تا با نگرشی تطبیقی، این روایاتِ اسطوره‌ای را بررسی کند.
Despite their complexities and variations among the mythological archetypes a kind of concordance and closeness is observed in their main theme which renders the comparative study of these narratives possible; the subject of raising certain mythological characters by animals and mythological creatures is of utmost importance. The close study of mythological narratives reveals that in the beginning man and animals lived together and lived in the same manner and no wonder that many of former Gods had dual nature. In many narratives humans and mythological personages were chosen and raised by some animals and due to this upbringing the good or evil nature of those animals were manifested in the material lives of their protected. These narratives are so widespread to the extent that one witnesses their similarity form the Far Eastern myths to Western ones. What is worthy of attention in this regard is the fantastic influence that animals in raising the humans leave behind in forming their characters that place them far beyond the other individuals. The best example of such characteristics are found in the Persian epic myth culture namely in the story of Raising Feraydun by the cow Barmayeh, and the raising of Zal by Simorgh. The subject of this article however limited is reflected in books such as “Dictionary of Greek and Roman myths” under the entry “Paris” and “Romelus”, Shahnameh in the tale of Feraydun and Zal, “Dictionary of the Greek myths” in the story of raising Eskandar and so forth and the role of animals were pointed out in raising these characters. As far as the author of this article is concerned a work which independently deals with all aspects of raising mythological characters by animals in the myths of different nations was not found, thus the present research aware of such necessity and by employing the comparative approach aims to study and discuss these mythological narratives.
فهرست منابع
- ابراهیمی، معصومه. (1391). «مطالعة تطبیقی دیوها و موجودات مافوق طبیعی در عجایب المخلوقات قزوینی و بحیره فزونی استرآبادی»، ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 3، شماره 6، صص 1 ـ 30.
- ادواردز. فرانک. (1374)، عجیب‌تر از خواب، ترجمه الهام فرزاد، تهران: آبگون.
- اسماعیل پور، ابوالقاسم. (1381). اسطوره آفرینش در آیین مانی، تهران: کاروان.
- اسماعیلی، حسین. (1381). «داستان زال از دیدگاه قوم شناسی»، تن پهلوان و روان خردمند، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: طرح نو.
- الیاده، میرچا. (1375). اسطوره، رویا، راز، ترجمۀ رویا منجّم، تهران: فکر روز.
- انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم. (1355). عروسک سنگ صبور (قصه‌های ایرانی)، 3 جلد، تهران: امیرکبیر.
- باطنی، غلام‌رضا. (1385). «بررسی مقاومت مذهبیِ زردشتیان در برابر مسلمین در قرون اوّلیّة اسلامی»، ماه‌نامۀ حافظ، شماره 27، فروردین، صص 60-57.
- بولتمان، رودولف. (1379). اسطوره امکان وجودی، ترجمة محمّد ضمیران، گذار از جهان اسطوره به فلسفه، تهران: هرمس.
- بهار، مهرداد. (1381). از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
- پاریندر، جئوفری. (1374). اساطیر آفریقا، ترجمة باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
- پورداود، ابراهیم. (1380). آناهیتا، به کوشش مرتضی گرجی، تهران: دنیای کتاب.
- پین سِنت، جان. (1380). اساطیر یونان، ترجمة باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
- توب، کارل. (1375). اسطوره‌های آزتکی و مایایی، ترجمة عبّاس مخبر، تهران: نشر مرکز.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1367). بَحر در کوزه، تهران: علمی.
- ستّاری، جلال. (1380). پژوهشی در اسطورة گیل گمش و افسانۀ اسکندر، تهران: نشر مرکز.
- سجّادی راد، سیّده صدیقه و سیّد کریم. (1392). «بررسی اهمّیّت اسب در اساطیر ایران و سایر ملل و بازتاب آن در شاهنامۀ فردوسی»، پژوهش‌نامه ادب حماسی، سال نهم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان، صص 128 ـ 99.
- شهیدی مازندرانی، حسین. (1377). فرهنگ شاهنامه، تهران: بلخ و بنیاد نیشابور.
- ضمیران، محمّد. (1379). گذار از جهان اسطوره به فلسفه، تهران: هرمس.
- طالبی، معصومه و دزفولیان، کاظم. (1389). «مقایسۀ اساطیر یونان و ایران بر پایۀ اندیشه‌های باختین»، ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 2، شماره 3،
صص 97 ـ 116.
- فردوسی توسی، ابوالقاسم. (1378). شاهنامه، به کوشش پرویز اتابکی، (4 ج)، تهران: علمی و فرهنگی.
- فردوسی توسی، ابوالقاسم. (1381). شاهنامه: پادشاهی منوچهر، به اهتمام سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: قطره.
- قائمی، فرزاد. (1391). «بررسی کهن الگوی انسان نخستین و نمودهای آن در بخش پیش‌دادی شاهنامه فردوسی»، فصل‌نامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال 9، شماره 31، صص169-209.
- قربانی زرین، باقر؛ (1392)، «نگرش اسطوره‌ای به گاو در ادبیات کهن عربی»، فصل‌نامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال 9، شماره 32، کد رفرِنس: 456 ـ 650.
- کارنوی، آلبرت جوزف. (1383). اساطیر ایرانی، ترجمة احمد طباطبایی، تهران: علمی و فرهنگی.
- گریمال، پیِر. (1367). فرهنگ اساطیر یونان و رُم، ترجمة احمد بهمنش، (2 ج)، تهران: امیرکبیر.
- گرین، میراندا جین. (1376). اسطوره‌های سِلتی، ترجمة عبّاس مخبر، تهران: نشر مرکز.
- لومِل، هـ. (1384). «پژوهشی دیگر دربارۀ گاو دوسرِ آسمانی» ایران شناخت، ترجمة جلیل دوست‌خواه، تهران: نشر آگه.
- لوی استراوس، کلود. (1380). اسطوره و تفکّر مدرن، ترجمة فاضل لاریجانی و علی جهان پولاد، تهران: نشر فرزان.
- مارزُلف، اولریش. (1371). طبقه بندی قصه‌های ایرانی، ترجمة کی‌کاووس جهان‌داری، تهران: سروش.
- مالینووسکی، برونیسلاو. (1379). «اسطوره»، ترجمة محمّد ضمیران، گذار از جهان اسطوره به فلسفه، تهران: هرمس.
- مدرّسی، فاطمه و عزّتی، اِلناز. (1392). «مشابهات برخی اسطوره‌های توتِمیک ایرانیان و تُرکان»، فصل‌نامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال 8، شماره 29، کد رفرِنس: 492 ـ 476.
- مولانا، جلال‌الدّین محمّد. (1381). نثر و شرح مثنوی شریف، شرح: گولپینارلی، ترجمة توفیق سبحانی، 3 ج، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.