بررسی بازتاب اعتقاد به استویهاد یا دیو مرگ در شاهنامه
محورهای موضوعی : حماسه
1 - دانش‌جوی دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه بیرجند. بیرجند. ایران
کلید واژه: شاهنامه, دیو, مرگ, استویهاد, ایرانیان باستان,
چکیده مقاله :
دیوها و مخلوقات اهریمنی بخشی جدایی ناپذیر از اساطیر و باورهای ایرانیان باستان را تشکیل می دهند، در واقع پیشینیان ما برای هر کدام از رذیلت ها و پدیده های شر، قائل به دیوی خاص بودند و آشکار شدن هریک از این عناصر شرور و ویران گر را به آن دیوها نسبت می دادند. از جمله پدیده هایی که ایرانیان برای آن دیوی خاص قائل بودند، پدیدۀ مرگ است؛ پدیده ای که آن را به استویهاد یا دیو مرگ منسوب می کردند. این باور هرچند پس از ورود اسلام در نزد ایرانیان کم رنگ گردید، اما بازتاب آن را می توان در برخی از آثار از جمله شاهنامه بخوبی مشاهده کرد؛ آن گونه که برخی از تصاویر و استعاره هایی که فردوسی در شاهنامه برای مفهوم مرگ بکار برده است، تأثیر بسیار او را در این مسأله آشکار می کند. بر همین اساس در این پژوهش قصد داریم تا با مطابقت تصاویر مربوط به مرگ در شاهنامه با آن چه در مورد استویهاد یا دیو مرگ آمده است، بازتاب این اسطوره و این باور را که در قبل از اسلام در دین زرتشتی وجود داشته است، نشان دهیم و به اثبات این نکته بپردازیم که فردوسی در خلق این تصاویر به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه تحت تأثیر باور به این دیو قرار داشته است.
Demons and demonic creatures are indispensable part of mythology and are the integral part of ancient Persian beliefs. Indeed, our ancestors for every malice and evil deed and phenomena believed in a particular demon and revelation of any of these demonic and destructive elements were related to a corresponding demon. A phenomenon named Astovidatu or demon of death is one such example. Although after coming of Islam this belief had lost its original vigor, yet its reflection could be clearly seen in certain works particularly in Shahnameh all the more reason for Ferdowsi’s use of imageries in connection with the concept of death. It is the purpose of this article to compare these imageries with information that exists regarding the demon of death, a belief already existed before Islam in Zoroastrian religion and to prove and demonstrate that the creation of those imageries consciously or unconsciously were under the influence of Astovidatu.
- آسموسن، ج. پ. (1386). «اصول عقاید و اعتقادات دیانت زرتشتی»، دیانت زرتشتی (مجموعه مقالات)، ترجمۀ فریدون وهمن، تهران: جامی.
- آموزگار، ژاله. (1371). «دیوها در آغاز دیو نبودند»، مجلۀ کلک. شمارۀ 30، صص 25-16.
- آسموسن، ج. پ. (1388). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
- ابراهیمی، معصومه. (1392). «بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی». دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، دورۀ 1، شمارۀ 2، صص 82-53.
- اکبری مفاخر، آرش. (1386). «اسطوره های دیوهای نخستین در شاهنامه»، مجلۀ مطالعات ایرانی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه کرمان، سال ششم، شمارۀ دوازدهم، صص 34-21.
- اکبری مفاخر، آرش. (1387). «دیوان در متون اوستایی و فارسی باستان»، مجلۀ مطالعات ایرانی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه کرمان، سال هفتم، شمارۀ چهاردهم. صص 63-51.
- اکبری مفاخر، آرش. (1388). «اهریمن پرستی زروانی و نمونه های بازمانده از آن»، مجلۀ مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال هشتم، شمارۀ شانزدهم، صص 111-89.
- بار، کای. (1386). دیانت زرتشتی، ترجمۀ فریدون وهمن، تهران: جامی.
- برزگر خالقی، محمد رضا. (1379). «دیو در شاهنامه»، مجلۀ متنپژوهی ادبی، دانشگاه علامه طباطبایی، شمارۀ سیزده، صص 100-76.
- بهار، مهرداد. (1391). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
- جابز، گرترود. (1370). سمبلها، ترجمۀ محمد رضا بقاپور، تهران: مترجم.
- خالقی مطلق، جلال. (1391). یـادداشت های شـاهنامه، ج1، تهران: مـرکـز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- دادگی، فرنبغ. (1385). بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
- دوستخواه، جلیل. (1377). «آز و نیاز دو دیو گردنفراز»، مجموعه مقالات جشن نامۀ استاد دکتر ذبیح الله صفا، به کوشش سید محمد ترابی، تهران: شهاب.
- دهخدا. (1377). لغتنامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، جلد چهارم، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- رستگار فسایی، منصور. (1365). اژدها در اساطیر ایران، شیراز: سازمان چاپ دانشگاه شیراز.
- رضی، هاشم. (1381). دانشنامۀ ایران باستان (عصر اوستایی تا پایان دورۀ ساسانی). جلد دوم، تهران: سخن.
- رضی، هاشم. (1384). دین و فرهنگ ایرانی، پیش از عصر زرتشت. تهران: سخن.
- روایت پهلوی. (1367). ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- سرکاراتی، بهمن. (1385)، سایههای شکار شده (گزیدۀ مقالات فارسی)، تهران: طهوری.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، دفتر اول، تصحیح جلال خالقی مطلق، به کوشش احسان یارشاطر، نیویورک: Bibliotheca Persica.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1369). شاهنامه، دفتر دوم، تصحیح جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یارشاطر، کالیفرنیا: Bibliotheca Persica.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1371). شاهنامه، دفتر سوم. تصحیح جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یارشاطر، کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1373). شاهنامه، دفتر چهارم، تصحیح جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یارشاطر، کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، دفتر پنجم، تصحیح جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یارشاطر، کالیفرنیا: مزدا و بنیاد میراث ایران.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامه، دفتر ششم، به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، دفتر هفتم، به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، دفتر هشتم، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- قلیزاده، خسرو. (1387). فرهنگ اساطیر ایرانی (برپایۀ متون پهلوی)، تهران: شرکت مطالعات نشر کتاب پارسه.
- کرتیس، وستا سرخوش. (1386). اسطورههای ایرانی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
- کریستنسن. آرتور. (1355). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمۀ احمد طباطبایی، تبریز: دانشگاه تبریز.
- ماسه، هانری. (1350). فردوسی و حماسۀ ملی، ترجمۀ مهدی روشنضمیر، تبریز: دانشگاه تبریز.
- متینی، جلال. (1384). «بایسنقری، ویرایـش دویم شـــــاهنامه»، مجلۀ ایرانشناسی، شمارۀ دوم.
- مولایی، چنگیز. (1388). «دیو»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد سوم، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- مهدیزاده، علی. (1379). «مرگ و مراسم تدفین در دیـن مزدایی»، مجـلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص 369-353.
- ناشناس. (1354). مینوی خرد. ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- نصرالله منشی، ابوالمعالی. (1392)، کلیله و دمنه، مصحح مجتبی مینوی، تهران: ثالث.
- نظامی، الیاس بن یوسف. (1390). هفت پیکر، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
- نولدکه، تئودور. (1379). «دیو سپید مازندران»، مترجم جلال خالقی مطلق، مجلۀ ایرانشناسی، سال دوازدهم، شمارۀ 47، صص 558-552.
- واحد دوست، مهوش. (1379). نهادینههای اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران: سروش.
- وندیداد (مجموعه قوانین زرتشت). (1384). به گزارش جیمس دارمستتر، مترجم موسی جوان، تهران: دنیای کتاب.
- هینلز، جان. (1387). شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.
- Omidsalar, Mahmood. (1995). Div. encyclopaedia iranica. Indiana: encyclopaedia iranica foundation.