رزم‌نامة کنیزک (حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران)
محورهای موضوعی : حماسه
آرش اکبری مفاخر
1
(پژوهشگر ادب حماسی)
کلید واژه: رزم‌نامۀ کنیزک, زبان گورانی, هفت لشکر, یادگار زریران پهلوی, یادگار زریران پارتی,
چکیده مقاله :
رزم‌نامۀ کنیزک حماسه ای ملی و روایتی از یادگار زریران است. این حماسه بخشی از دستنویس منظومۀ هفت لشکر به زبان گورانی و بازتابی از یک نوعِ ادبی شاهنامه سرایی در غرب ایران است. ساختار رزم‌نامه و رویکرد نمایشی آن در دو نگاه یادآور یادگار زریران است. در نگاهی جزیی، بخش میانی رزم‌نامه دقیقاً روایتی از یادگار زریران پهلویست که در آن زردشتی زدایی و نام گردانی صورت گرفته است. در این بررسی رزم‌نامه در مقایسه با شاهنامه و غررالسیر به یادگار زریران پهلوی نزدیک‌تر است. در نگاه کلی رزم‌نامه یادآور سه داستان گشتاسپ و ارجاسپ، اسفندیار و ارجاسپ، و هفت‌خان اسفندیار است که می توان آن را یادگار زریران پارتی نامید. در این بررسی یادگار زریران پارتی در انتقال به خدای نامه و شاهنامۀ ابومنصوری ساختار اصلی خود را از دست داده، اما رزم‌نامۀ کنیزک این ساختار پارتی را حفظ کرده است. بنابراین باتوجه به رزم‌نامه می توان بصورت نخستین و کامل یادگار زریران پارتی دست یافت.
Razmnameh Kanizak is a national epic and a narrative from Yadegare Zariran. This epic is part of the manuscript verse Haft Lashkar (seven Army) in Gorani language and is a reflection of a literary genre of composing Shahnameh in the west of Iran. The structure of the Razmnameh and its dramatic approach in two perspectives are reminiscent of Yadegare Zariran. A close look shows that the middle part is exactly a narrative from Yadegare Zariran in Pahlavi and in which Zoroastrianism is renounced and a change of name has occurred. In this perspective Razmnameh in comparison with Shahnameh and Gharar-ol-sayr is closer to the Pahlavi Yadegare Zariran, however a more general look at Razmnameh brings to mind the three stories of Goshtasp and Arjasp, Esfandyar and Arjasp and the seven trials of Esfandyar, which could be named the Parthian version of Yadegare Zariran. In this perspective, the Parthian version in transference to Khodaynameh and Shahnameh Abu Mansuri has lost its main structure but Razmnameh Kanizak has kept its Parthian structure and is the key to the first intact version of Yadegare Zariran.
- آثنایس، ناوکراتیس، 1386: ایرانیات در بزم فرزانگان، ترجمة جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- آموزگار، ژاله، 1392: یادگار زریران، تهران: معین.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، 1375: اسطورة زندگی زردشت، تهران: چشمه.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، 1386: کتاب پنجم دینکرد، تهران: معین.
- ابن اثیر جزری، 1385ق: الکامل فی التاریخ، بیروت،
- ابن اثیر جزری، 1371: تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: علمی.
- اکبرزاده، داریوش، 1379: شاهنامه و زبان پهلوی، تهران: پازینه.
- اکبری مفاخر، آرش، 1389: «سرود ورمزگان، شعری به زبان گورانی از سدة نخست هجری به خط پهلوی»، مجلۀ مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش 17.
- الماسخان کندولهای، جنگنامۀ نادر، دستنویس شمـ 12874 کتابخانۀ مجلس، 1277ق.
- ایزدپناه، حمید، 1384: شاهنامۀ لکی، تهران: اساطیر.
- برزو و فولادوند (بهزبان گورانی)، رونوشت اسدالله صفری، 1380، ش ثبت29193، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمانشاه.
- بلعمی، ابوعلی، 1380: تاریخ بلعمی، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: زوار.
- بلو، جویس، 1383: «گورانی و زازا» راهنمای زبانهای ایرانی، ج2، ویراستار: رودیگر اسمیت، ترجمۀ حسن رضایی باغبیدی و همکاران، تهران: ققنوس، صص555-562.
- بندهش ایرانی، روایات امید اشاوهیشتان و جز آن. دستنویس ت. د. 2. بخش نخست و دوم، 1355: به کوشش ماهیار نوابی، کی‌خسرو جاماسب اسا، محمود طاووسی، گنجینه دستنویسهای پهلوی و پژوهشهای ایرانی 54-55، شیراز.
- بویس، مری، 1378: «ادبیات فارسی میانه» ادبیات دوران ایران باستان، ترجمۀ یدالله منصوری، تهران: فروهر.
- بویس، مری، 1384: «زردیارس و زریر»، ترجمۀ کتایون صارمی، یشت فرزانگی جشن‌نامۀ دکتر محسن ابوالقاسمی، بهاهتمام سیروس نصراللهزاده و عسکر بهرامی، تهران، ص157-168.
- بویس، مری، 1389: «ادبیات و نوشتههای اشکانی»، تاریخ ایران کمبریج، اشکانیان، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: مهتاب.
- بهار، مهرداد، 1380: بندهش فرنبغ دادگی، تهران: انتشارات توس.
- بهار، مهرداد، 1375: پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: نشرآگه.
- پریشروی، عباس، 1390: برابرنهاد شاهنامة فردوسی و غررالسیر ثعالبی، تهران.
- پورداوود، ابراهیم، 1377: یشت‌ها، تهران: اساطیر.
- پورداوود، ابراهیم، 1378: گات‌ها، تهران: اساطیر.
- تاریخ سیستان، تصحیح محمدتقی بهار، تهران، بیتاریخ.
- تفضلی، احمد،1377: تاریخ ادبیات ایران قبل ازاسلام، تهران: انتشارات سخن.
- تفضلی، احمد، 1383: «یادداشتهای پهلوی»، ترجمۀ جمیله حسنزاده، نامۀ فرهنگستان، س6، ش4، صص171-178.
- تفضلی، احمد، 1380: مینوی خرد، تهران: توس.
- الثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد نیشابوری، 1963: غرر اخبار ملوک الفرس، تهران.
- ثعالبی، حسین بن محمد، 1372: شاهنامة کهن، پارسیگردان: محمد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- جواهرپوش، 1307ق، روایت مصطفی بن محمود گورانی، دستنویس ش4616، کتاب‌خانة ملک.
- چمنآرا، بهروز، 1390: «درآمدی بر ادب حماسی و پهلوانی کردی با تکیه بر شاهنامۀ کردی»، جستارهای ادبی، ش172، مشهد، ص119-149.
- حسندوست، محمد، 1389: فرهنگ تطبیقی ـ موضوعی زبا‌ن‌ها و گویش‌های ایرانی نو، تهران.
- حسینی اشکوری، احمد، 1384: فهرست نسخههای خطی کتابخانۀ شخصی میبدی کرمانشاه، قم.
- خالقی مطلق، جلال، 1386: «از شاهنامه تا خداینامه»، نامة ایران باستان، س 7. ش 1-2، صص 3-119.
- خالقی مطلق،1389: یادداشتهای شاهنامه، تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- خالقی مطلق، 1390الف: «رستم»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص487-516.
- خالقی مطلق، 1390ب: «زریر»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص629-634.
- خالقی مطلق، 1390ج: فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص963-964.
- خالقی مطلق، 1390د: فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص965-966.
- داستان کودکی رستم و کشتن ببر بیان (بهزبان گورانی)، دستنویس شمـ9773، کتاب‌خانة مجلس.
- دبیر مقدم، محمد، 1392: ردهشناسی زبانهای ایرانی، تهران.
- راشد محصل، محمدتقی، 1389: دینکرد هفتم، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- راشد محصل،1385: زند بهمنیسن، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- راشد محصل، 1367: «دربارۀ حماسۀ زریر»، فرهنگ، ش2-3، ص457-494.
- «رزم‌نامۀ کنیزک» روایت الف، دستنویس ← هفتلشکر گورانی، برگ 8-44.
- «رزم‌نامۀ کنیزک» روایت ب، چاپ عکسی← ایزدی، 1384: ص 185-286.
- رستمنامه 1245ق، دستنویس ش4036، کتابخانۀ مجلس.
- رستمنامه 1245ق، دستنویس ش6424، کتابخانۀ ملک.
- رستمنامه 1321ق، دستنویس ش916، کتابخانۀ مجلس.
- رستم و زردهنگ (به زبان گورانی)، رونوشت اسدالله صفری، 1379، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمانشاه.
- رضاییباغبیدی، حسن، 2009: تاریخ زبانهای ایرانی، ژاپن: مرکز پژوهش زبانهای دنیا، دانشگاه اوساکا.
- شادابی، سعید، 1377: فرهنگ مردم لرستان، خرمآباد: افلاک.
- شاکری، مهدی، 1383: «بازخوانی یک واژه در یادگار زریران»، چیستا، ش208-209، صص602-603.
- شاهنامۀ کوردی (ههورامی)، 1385: ئهلماسخان کهنولهیی، بهکوشش محمدرشید امینی، عراق.
- شریفی، احمد، 1374الف: «شاهنامۀ کردی اثری مستقل یا ترجمهای از شاهنامۀ فردوسی»، فرهنگ، ش 15، صص239-260.
- شریفی، احمد، 1374ب: «شاهنامۀ کردی»، مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی بزرگداشت فردوسی، بهکوشش غلامرضا ستوده، تهران،
- شهمردانبن ابیالخیر، 1362: نزهتنامۀ علایی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران.
- صفیزاده، صدیق، 1375: نامة سرانجام، کلام خزانه (یکی از متون کهن یارسان)، تهران: هیرمند، چاپ اول.
- الطبری، محمدبن جریر، 1387ق: تاریخ الامم و الملوک، تاریخ الطبری، تصحیح محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت.
- الطبری، محمدبن‌جریر، 1388: تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- طومار شاهنامۀ فردوسی، 1381: بهکوشش مصطفی سعیدی- احمد هاشمی، تهران.
- طومار نقالی شاهنامه 1135ق، 1391: بهکوشش سجاد آیدنلو، تهران.
- غیبی، بیژن، 1379: «یادگار زریران»، پژوهشهای ایرانشناسی، تهران: توس، ج12، ص94-115.
- غیبی، بیژن، 1390: «یادگار زریران»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص55-62.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1386: شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و همکاران (ج6-7)، تهران: دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- قریب، بدرالزمان، 1377: «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم»، مهر و داد و بهار، تهران، صص233-262.
- کریستنسن. آرتور، 1388: مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمۀ ذبیح الله صفا، تهران: هیرمند.
- کیا، خجسته، 1375: قهرمان بادپا در قصهها و نمایش‌های ایرانی، تهران: مرکز.
- گرشویچ، ایلیر، 1378: «ادبیات ایران باستان» ادبیات دوران ایران باستان، ترجمۀ یدالله منصوری، تهران: فروهر.
- گنجینة یاری، گردآورنده: سید کاظم نیکنژاد، نسخة عکسی به شمارة ثبت 118574، مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- لطفینیا، حیدر، 1388: حماسههای قوم کرد، تهران.
- لوکوک، پییر، 1382: کتیبههای هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران: نشر فرزان روز.
- ماهیار نوابی، یحیی، 1374: یادگار زریران، تهران: اساطیر.
- ماهیار نوابی، یحیی، 1386: درخت آسوریک، تهران: فروهر.
- مسکویه رازی، ابوعلی، 1379: تجاربالامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
- مسکویه رازی، ابوعلی، 1376: تجاربالامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی و علینقی منزوی، تهران: توس.
- نحوی، اکبر و عظیم جباره، 1390: «شفرۀ رستم یا شفرۀ رُستون»، نامۀ فرهنگستان، ش 45، ص 98-102.
- نولدکه، تئودور، 1357: حماسۀ ملی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی، تهران: سپهر.
- هژار، عبدالرحمن شرفکندی، 1385: فرهنگ کردی- فارسی، تهران: سروش.
- هفتلشکر 1292ق، دستنویس ش2983، کتاب‌خانة مجلس.
- هفتلشکر (طومار جامع نقالان 1292ق)، 1377: بهکوشش مهران افشاری- مهدی مداینی، تهران.
- هفتلشکر 1359ق (به زبان گورانی)، روایت سید بهاء الدین قطبیانی، دستنویس ش 13689، کتاب‌خانة مجلس.
- هفتلشکر 1349ق (به زبان گورانی)، روایت منسوب به الفت، دستنویس ش11937، کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد.
- هفتلشکر، (بهزبان گورانی)، رونوشت اسدالله صفری، 1379، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمانشاه.
- یارشاطر، احسان، 1368: «تاریخ روایی ایران»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، گردآورنده: جی. آ. بویل، ترجمه حسن انوشه، تهران، صص453-770.
- Bartholomae, C., 1961: Altiranisches Worterbuch, Berlin.
- Boyce, M., 1990: Textual Sources for the Study of Zoroastrianism, U.S.A.
- Geldner, K. F.,1896: Avesta, the Sacred Books of the Parsis, Stuttgart.
- Jamasp-Asana, J. M., 1897-1913: Pahlavi Texts, Bombay.
- Justi, F., 1963: Iranisches Namenbuch, Hildesheim.
- Hübschmann, H., 1895: Persische Studien, Strassburg.
- Mackenzie, D.N., 2005: "Gurāni", Encyclopaedia Iranica, vol. 12, New York, pp. 401-403.
- Mackenzie, D.N.,1966: The Dialect of Awroman (Hawrâmân Luhōn), Kobenhaven.
- Madan, D. M., 1911: The Complete of The Pahlavi Dinkard, Bombay.
- Mahmoudveysi, P & …, 2012: The Gorani language of Gawraǰū a village of West Iran, Wisbaden.
- Mayrhofer, M., 1979: Iranisches Personennamenbuch, Wien.
- Minorsky, V., 1943: "The Gûrān", BSOAS 11, pp. 75-103.
- Mokri, M., 1974: Cycle des Fidèles Compagnons a l’ époque de Buhlûl, Appendice Dawra-y Buhlûl (بهلول دانا و یاران حقیقت به انضمام متن گورانی دورة بهلول), Paris.
- Nyberg, H. S., 1964-1974: A Manual of Pahlavi, I & II, Wiesbaden.
- Shahbazi, A. Sh., “ On The Xwaday-Namag”, Acta Iranica, 1990, XVI, pp.208-229.
- Pakzad, F., 2005: Bundahišn, Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, Tehran: Centre for Great Isiamic Encyclopaedia.
- Tafazzoli, A., 1970 “Note pehlevies” I, Journal Asiatique (Paris), 258. pp. 87-93.