بررسی نمادهای تصویری «فَرّ» (با تأکید بر نگاره‌های شاهنامه)
محورهای موضوعی : حماسهفاطمه ماه‌وان 1 , محمد جعفر یاحقی محمد جعفر یاحقی 2 , فرزاد قائمی 3
1 - دانش‌جوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانش‌گاه فردوسی مشهد
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی، دانش‌گاه فردوسی مشهد
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانش‌گاه فردوسی مشهد
کلید واژه: شاهنامه, نگارگری, فرّ, منابع تصویری, شمسه, هالۀ نور, تاج, دستارچه, هما, شاهین, عقاب, تخت, شیر,
چکیده مقاله :
نقش مایه های نگاشته شده در نگاره های شاهنامه، از سویی در پیوند با نظام نشانه‌های متنی است و از سوی دیگر از تبار نظام نشانه های تصویری. نمونه ای از این نظام دوگانة تصویری- متنی، در مفهوم مینوی فَرّ و نقش مایه های تصویری آن بچشم می خورد. در نظام متنی، فرّة کیانی نشان دهندة مشروعیّت شاه است. در پژوهش های انجام شده دربارة فرّ، پژوهش‌گران عموماً به توصیف مفهوم فَرّ و چگونگی کاربرد آن در شاهنامه و متون کهن پرداخته اند. تأکید این آثار، بیش‌تر بر جنبة معنایی فَرّ است. نویسندگان در پژوهش حاضر سعی دارند تا از روی‌کردی دیگر، بر بررسی مفهوم فرّه بپردازند. آنان مفهوم فَرّ را در میان نقش ها و نگاره ها جست‌وجو می کنند تا دریابند تصویرگران چگونه این مفهوم را به نقش کشیده اند؟ نویسندگان این جستار در جست‌وجوی نمادهای تصویری فَرّ از لابه لای نگاره‌های شاهنامه، سنگ نگاره ها و نقش درفش ها هستند. به این منظور، علاوه بر منابع متنی، از نگاره ها نیز به مثابۀ منابع تصویری بهره می گیرند. بررسی نگاره ها نشان می دهد که فرّ، در قالب سه نقش مایة نور، پرنده و سریر نمود یافته است. این سه نقش مایه هریک نمودهایی مختلف دارند که در این پژوهش به بررسی آن ها خواهیم پرداخت. هدف در این جستار، یافتن نمادهای فرّه از طریق کندوکاو در منابع تصویری است.
Motifs used in Shahnameh’s imagery are on one hand in connection with the textual sign systems and on the other hand are of a nature belonging to the visual sign system. An example from this dual system of textual-visual kind is seen in the visual motifs of heavenly concept of farr. In textual system, Kiani Farr refers to Shah’s legitimacy. Researches made in this regard generally describe the concept of Farr, and deal with its application in Shahnameh and ancient texts. The emphasis of these works is mostly on the semantic aspect of Farr. This essay however attempts to study the concept of Farr from another approach. Looking for its meaning among the images to find out how the visual artists depicted the concept of Farr. Thus the attempt is made in this article to seek and find symbolic imagery in between the images in Shahnameh, rock reliefs, and images depicted in banners. For this reason apart from the textual sources, one made use of visual sources as well. Studying the images illustrate that Farr is manifested in form of three motifs of light, bird and crown. These three motifs each has different manifestations dealt with in detail in this study. The purpose of this research is to find the symbols of Farr by inspection of visual sources.
فهرست منابع
- اکبری مفاخر، آرش. (1387). «اهریمن پرستی زروانی و نمونههای بازمانده از آن»، نامة ایران باستان، سال هفتم (1و2)، (پیاپی 15و16)، صص21-39.
- اکبری مفاخر، آرش. (1389). درآمدی بر اهریمنشناسی ایرانی، تهران: ترفند.
- اصفهانی، محمود بن محمد بن الحسین. (1364). دستور الوزاره، تصحیح و تعلیق از رضا انزابینژاد، تهران: امیرکبیر.
- اعتماد مقدّم، علی‌قلی. (1348). فَرّ در شاهنامه. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- اکرامی، میرجلیل. (1389). «بررسی تحلیلی دو اسطورة هم‌سان (فرّ کیانی و همای پادشاهی)»، مجلة دانش‌کدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 53، پاییز و زمستان 89، شماره مسلسل 220، صص1-21.
- بری، مایکل. (1385). تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی، ترجمة جلال علوی نیا، تهران: نی.
- بهار، مهرداد و نصراللّه کسراییان. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران (پارة نخست و دوم). تهران: آگاه.
- بیهقی، محمد بن حسین. (1388). تاریخ بیهقی، به تصحیح محمّد جعفر یاحقّی و مهدی سیّدی، تهران: سخن.
- پورداود، ابراهیم. (1356). فرهنگ ایران باستان، ج1، تهران: دانشگاه تهران.
- پورداود، ابراهیم. (1377). ترجمه و تفسیر یشتها، تهران: اساطیر.
- ثروتیان، بهروز. (1350). بررسی فَرّ در شاهنامه، دانشگاه تبریز.
- ثعالبی، عبدالملک بن محمّد. (1368). غرر الاخبار الملوک افرس و سیرهم، تهران: نقره.
- جلالْکمالی، فتانه. (1386). «پژوهشی پیرامون پیشینة جلوههای بصری نور در نگارگری»، باغ نظر، سال چهارم، شماره هشتم، صص23-35.
- دشتی، محمّد. (1382). «هویّت تاریخی مردم ایران»، مجلة معرفت، شمارة 65، صص74-88.
- دوبوکور، مونیک. (1373). رمزهای زندة جان. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز.
- ذکاء، یحیی. (1341). «یکی دیگر از رازهای تخت جمشید»، هنر و مردم، شمارة 2، صص12-21.
- راشد محصل، محمدرضا. (1368). «فرّ و فَرّه در شاهنامه»، مجلۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، شمارۀ 3و4، سال بیست و دوّم.
- زرشناس، زهره. (1380). «دگرگونی مفهوم فَرّ در نوشتههای سغدی»، فرهنگ، شماره 38، صص388-403.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1364). تاریخ مردم ایران و کشمکش با قدرتها، تهران: امیرکبیر.
- سودآور، ابوالعلاء. (1383). فرّة ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان، تهران: میرک.
- شریف‌زاده، عبد المجید. (1370). نامورنامه، تهران: ادارة کلّ موزههای تهران.
- صفا، ذبیح الله. (1346). آیین شاهنشاهی ایران، تهران: دانشگاه تهران.
- علامی، ابوالفضل. (1372). اکبرنامه، به کوشش غلام‌رضا طباطبایی، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه (ج1-8)، به کوشش جلال خالقی مطلق و هم‌کاران (محمودامید سالار ج 6 و ابوالفضل خطیبی ج7)، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اوّل
- فردوسی، ابوالقاسم. (1350). شاهنامه (نسخة بایسنغری)، تهران: شورای مرکز جشنهای شاهنشاهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1382). شاهنامه (نسخة داوری)، به کوشش کمالی سروستانی، شیراز، بنیاد فارس شناسی با همکاری مرکز بین المللی گفت‌وگوی تمدّنها.
- قائمی، فرزاد. (1390). «تحلیل انسانشناختی اسطورة فَرّ و کارکردهای آن در شاهنامة فردوسی و اساطیر ایران»، جستارهای ادبی، شمارة 174، صص113-147.
- کریستین سن، آرتو. (1368). ایران در زمان ساسانیان، تهران: دنیای کتاب.
- کنبای، شیلا. (1378). نقّاشی ایرانی، ترجمة مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
- گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک بن محمود. (1363). تاریخ گردیزی، به کوشش ع حبیبی، تهران.
- معصومی، غلام‌رضا. (1355). «معرّفی کاشی لاجوردی با نقش عقاب دورة هخامنشی». نامة ایران باستان، دوره 4، ش 164، صص20-27.
- یاحقّی، محمّد جعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: معاصر.
- یونگ، کارل گوستاو. (1352). انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.
- Bartholomae, Christian. (1904). Altiranisches worterbuch, K.J. Trubner.
- Jackson, Abraham Valentine Williams. (1893). Avesta reader: first series: easier texts, notes and vocabulary. W. kohlhammer.
- Nyberg, Henrik Samuel. (1974). A Manual of Pahlavi. Volume 2. Edition: 2. Harrassowitz.
- Bailey, Harold Walter. (1971). "farrah", Zoroastrian Problems in the
ninth – century books, Reprint, oxford. pp. 1-75.