ماه هاماوران یا شاه هاماوران؟
محورهای موضوعی : حماسه
1 - عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور اورمیه
کلید واژه: شاهنامه, تصحیح, ماه هاماوران, شاه هاماوران, جنگ هاماوران,
چکیده مقاله :
در داستان رستم و اسفندیار کتایون برای این که مانعِ رفتنِ پسرش اسفندیار به سیستان و رویارویی با رستم بشود خدمات و پهلوانی های رستم را یادآوری می کند و از جمله می گوید: همان ماه هاماوران را بکشت/نیارست گفتن کس او را درشت در این بیت منظور از ترکیب ماه هاماوران سودابه است و با این که فقط در یک نسخه (لندن/ بریتانیا 675 ه.ق) آمده در همۀ چاپ های معتبر و نیمه معتبرِ شاهنامه انتخاب شده است، امّا نگاشتۀ بیش ترِ دست نویس ها، شـاه هاماوران است کـه فقـط در بعضی چاپ های سنگی و کم اعتبارترِ شاهنامه دیده می شود. چون در گزارش نبرد هاماوران در شاهنامه، شاه هاماوران از رستم زنهار می خواهد و به دست او کشته نمی شود مصحّحان، وجهِ شاه هاماوران را نادرست انگاشته و رها کرده اند، در حالی که بررسیِ منابعِ متعدّدِ فارسی و عربی نشان می دهد که از داستان جنگ هاماوران چند روایت (حدّاقل سه گزارش) مختلف وجود دارد که در بعضی از آن هـا شاه هـامـاوران زنده می ماند و در برخی دیگر به دست رستم کشته می شود. مأخذِ اشارۀ بیتِ مذکور دستۀ دوم از روایاتِ مربوط به عاقبت کار پادشاه هاماوران و مستند بر مآخذ اصیل و حتّا کهن تر از شاهنامه است که اتّفاقاً در بیتی دیگر از داستان رستم و اسفندیار هم بازتاب یافته است. بر این اساس ضبط شاه هاماوران که بِظاهر نادرست می نماید به لحاظِ داستانی معتبر است و از نظر ضوابط تصحیح متن نیز به دلیلِ استناد بر اکثر نسخ و دشوارتر بودن نسبت به وجه ماه هاماوران باید در متنِ نهاییِ شاهنامه بیاید.
In the tale of Rostam and Esfandyar, Katayun in order to stop Esfandyar from going to Sistan and confront Rostam reminds him of Rostam’s heroic deeds and his services to save Iran and thus states: “He who killed the moon of Hamavaran/person had the audacity to question him”.In this couplet the moon of Hamavaran means Sudabeh and although this couplet appear in only one copy (in London, Britain 675Hijra) in all authentic and semi authentic editions of Shahnameh had been chosen. However in most manuscripts it is the king of Hamavaran which exists and this is encountered in merely certain stone and less authentic Shahnameh editions. Since in the report about the battle of Hamavaran in Shahnameh, the king of hamavaran begged Rostam for mercy and thus is not killed by him, editors regarded the version of King of hamavaran as incorrect and ignore this possibility whereas the study of various Farsi and Arabic sources indicate that from the story of the battle of hamavaran several versions at least three different reports exist in some of them the king of Hamavaran stays alive and in some other gets killed by Rostam. The reference for the aforementioned couplet above belongs to the second group of narratives related to the final destingy of King of hamavaran and is documented and based on the authentic and genunine source even earlier than Shahnameh which is also reflected in another couplet in the tale of Rostam and Esfandyar. Based on this latter evidence the register of “King of Hamavaran” which apparently seems incorrect, from the story’s point of view is reliable and also as far as criteria for the correction of the text are concerned since most editions agree and rely on the latter authentic source and the fact that it is more complex than the register “Moon of Hamavaran”,King of Hamavaran should be included in the final text of Shahnameh.
- آیدنلو، سجّاد. (1394). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سخن.
- ابناثیر، عزّالدین. (1383). تاریخ کامل، برگردان: سیّد حسن روحانی، تهران: اساطیر.
- ابنبلخی. (1385). فارس نامه، تصحیح و تحشیۀ گای لسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
- اصفهانی، حمزۃ بن حسن. (1367). تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
- انجوی شیرازی، سیّد ابوالقاسم. (1369). فردوسینامه، تهران: علمی.
- بلعمی، ابوعلی. (1385). تاریخ بلعمی، تصحیح محمّدتقی بهار، به کوشش محمّدپروین گنابادی، تهران: زوّار.
- بناکتی، محمّد. (1378). تاریخ بناکتی، به کوشش جعفر شعار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- تجارب الامم فی اخبار ملـوک العرب و العجم. (1373). تصحیـح رضـا انزابینژاد- یحیا کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- تفضّلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
- ثعالبی، ابومنصور. (1900). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به کوشش ه. زوتنبرگ، پاریس.
- حسینی، محمّد میرک بن مسعود. (1385). ریاض الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرّافان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- خالقیمطلق، جلال. (1357). «ابوعلی بلخی»، دانشنامۀ ایران و اسلام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج8، صص1073- 1078.
- خالقیمطلق، جلال. (1386). «از شاهنامه تا خداینامه: جستاری دربارۀ مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه»، نامۀ ایران باستان، سال هفتم، شمارۀ اوّل و دوم (پیاپی13 و14)، صص3- 119.
- خالقیمطلق، جلال. (1390). «یادداشتهایی در تصحیح انـتقادی بـر مـثال شـاهنامه»، شاهنامه از دستنویس تا متن، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، صص263- 371.
- خطیبی، ابوالفضل. (1393). «خداینامه»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، سرویراستاران: حسن رضایی باغبیدی و محمود جعفری دهقی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج5، صص675- 702.
- رستگار فسایی، منصور. (1369). «روایتی دیگر در مرگ رستم»، 21 گفتار دربارۀ شاهنامۀ فردوسی، شیراز: نوید شیراز، صص509- 543.
- زرّینکوب، روزبه. (1394). «خداینامه»، دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج22، صص108- 113.
- شاهنامۀ نقّالان (طومار مرشد عبّاس زریری اصفهانی). (1396). ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
- طبری، محمّد بن جریر. (1362). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381). به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی، تهران: خوشنگار.
- طومار نقّالی شاهنامه. (1391). تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: بهنگار.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 831 ه.ق آرشیو ملّی دهلی به شمارۀ 1972.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 834 ه.ق کتابخانۀ سلیمانیه.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس احتمالاً از سدۀ نهم به شمارۀ 61862.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 905 ه.ق کتابخانۀ ملّی پاریس به شمارۀ persan 228. 1490.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 998 ه.ق کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 89724.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1829). شاهنامه، به کوشش ترنر ماکان، کلکته.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1880). شاهنامه، به اهتمام یوهان آگوستون فوللرس، لیدن: بریل.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1272 ه.ق). شاهنامه، بـه خطّ اولیا سمیع شیرازی، کتابفروشی وصال.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1350). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی بایسنغری)، تهران: شورای جشنهای شاهنشاهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1373). شاهنامه، تصحیح ژول مول، با مقدّمۀ محمّدامین ریاحی، تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1374الف).شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1374ب). شاهنامه، به کوشش مهدی قریب و محمّدعلی بهبودی، تهران: توس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، به کوشش محمّد رمضانی، تهران: پدیده (کلالۀ خاور).
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379الف). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ دکتر فتحالله مجتبایی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379ب). شاهنامه، تصحیح مصطفی جیحونی، اصفهان: شاهنامه پژوهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانـۀ بریتانیا به شمارۀ Add,21,103 مشهور بـه شـاهنامۀ لندن)، نسخهبرگردانان: ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386الف). شاهنامه، تصحیح جلال خالقیمطلق، دفتر ششم با همْکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همْکاری ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ب). شاهنامه (چاپ بروخیم)، تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی، به اهتمام بهمن خلیفه، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ج). شاهنامه، به کوشش سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386د). شاهنامه، ویرایش مهدی قریب، تهران: دوستان.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه(نسخهبرگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سنژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه (ویرایش نهایی چاپ مسکو)، زیر نظر مهدی قریب، تهران: سروش با همکاری دانشگاه خاورشناسی مسکو.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقیمطلق، تهران: سخن.
- فرنبغ دادگی. (1369). بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
- فیروزبخش، پژمان. (1390). «خداینامه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران: بنیاد دایرۃ المعارف اسلامی، ج15، صص236- 241.
- قطبی اهری (نجم)، ابی بکر. (1389). تواریخ شیخ اویس (جریده)، به کوشش ایرج افشار، تبریز: ستوده.
- کریستنسن، آرتور. (1386). کیانیان، ترجمۀ ذبیحالله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
- کلیّات شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی. (1339). تبریز: کتابفروشی فردوسی.
- کزّازی، میر جلالالدین. (1384). نامۀ باستان، تهران: سمت.
- گردیزی، ابوسعید. (1384). زینالاخبار، به اهتمام رحیم رضازادۀ ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مستوفی، حمدالله. (1364). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
- مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833)، تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- مسعودی، علی بن حسین. (1387). مروج الذهب و معادنالجواهر، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مسکویه، ابوعلی. (1366). تجارب الامم، حقّقه و قدّم له: الدکتور ابوالقاسم امامی، طهران: دار سروش، الجزء الاوّل.
- مقدسی، مطهّر بن طاهر. (1386). آفرینش و تاریخ، مقدّمه، ترجمه و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
- میرخواند. (1380). تاریخ روضهالصفا فی سیرۃ الانبیا و الملوک و الخلفا، تصحیح و تحشیۀ جمشد کیانفر، تهران: اساطیر.
- نرم افزار تاریخ ایران اسلامی (متن 276 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- نرمافزار تراث 2(متن کتاب 283 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- نویری، شهابالدین. (1423). نهایه الارب فی فنون الادب، مصر، قاهره: دارالکتب و الوفاق القومیه.
- نهایه الارب فی اخبارالفرس و العرب. (1375). تصحیح محمّدتقی دانشپژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- وقار شیرازی، احمد. (1357). روزمه خسروان پارسی، توضیح و تصحیح محمّدعلی صادقیان، شیراز: دانشگاه پهلوی.
- هفت لشکر. (1377). تصحیح: مهران افشاری- مهدی مدائنی، تـهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- همدانی، فضلالله رشیدالدین. (1392). جامع التواریخ، تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- Shapur Shahbazi, A. (1990)." On the Xwadây- Nâmag", Acta Iranica, 30. pp208- 229.