ملاحظاتی دربارۀ منظومۀ بهمننامه
محورهای موضوعی : حماسه
1 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی
کلید واژه: بهمن, بهمن نامه, ایران شاه, ایران شان, تاریخ نظم بهمننامه,
چکیده مقاله :
بهمننامه متنی حماسی در سرگذشت بهمن پسر اسفندیار است. دکتر عفیفی مصحَّح این منظومه نام شاعر آن را ایرانشاه بن ابی الخیر ضبط کرده است و دکتر متینی مصحَّح کوش نامه- منظومه‌ای دیگر از این شاعر- نام او را با دلایلی ایرانشان بن ابی‌الخیر درست دانسته است. تاریخ دقیق نظم بهمننامه نیز روشن نیست و پژوهش‌گران گفته‌اند که در قرن پنجم - اواخر قرن پنجم و یا اوایل قرن ششم - به نظم درآمده است. بنابراین هنوز دربارة نام درست شاعر و زمان دقیق نظم بهمننامه شکّ و تردیدهایی وجود دارد. در این مقاله پس از وارسی حوادثی که گویندة بهمننامه در دیباچۀ منظومه از آن‌ها یاد کرده است و نیز با نگریستن به دست‌نویس‌های مجمل التّواریخ و القصص که نخستین بار از گویندة منظومه در آن ذکری رفته، با دلایلی اثبات شده است که نظم بهمننامه کمی پیش از 10 ذی‌حجّة 495 به پایان رسیده بوده است و پس از گرشاسب‌نامه کهن‌ترین متن حماسی ملّی ایران بشمار می‌رود. نام ایرانشان هم به رغم غرابت آن از اصالت برخوردار است و آن‌گاه دربارة فقه اللغه و معنای ایرانشان و نمونه‌هایی دیگر از نام‌های مشابه آن بحث شده است.
Bahmannameh is an epic account of Bahman, son of Esfandyar. Dr Afifi, proofreader of this poem specifies the author’s name as Iranshah ibn Abi’l-khair, and Dr Matini proofreader of Koushnameh, another epic of this author, for some reason assumes the name Iranshan ibn Abi’l-khair to be correct. The exact date of composition of Bahmannameh is not clear and it is said to have been composed at the end of the fifth and beginning of the sixth century. Thus uncertainties still remain as to the exact name of the poet and date of its composition. This essay with reference to Mojmal-attavarikh-valghesas manuscripts, and also studying the events referred by the composer of the poem in its preface has proved based on certain evidence that the composition of Bahmannameh had already been completed slightly before the tenth of month of Zihijeh 495, and after Garshaspnameh it is considered as the oldest national epic of Iran. Furthermore the name of Iranshan despite its oddness is quite genuine. It is verified with reference to the Fiqh al- lughah and its meaning and other examples of similar names are also discussed.
- آوی، حسین بن محمد. (1328). ترجمۀ محاسن اصفهان، به اهتمام عبّاس اقبال، تهران.
- آیدنلو، سجاد. (1386). نارسیده ترنج، اصفهان: نقش مانا.
- آیدنلو، سجاد. (1388). متون منظوم پهلوانی، تهران: سمت.
- ابن اثیر. ( 1388). تاریخ الکامل، ترجمۀ حمید رضا آژیر (ج14) تهران: اساطیر.
- ابن قلانسی. (1908). ذیل تاریخ دمشق، بیروت[بی نا].
- ابن مسکویه. (1358). الحکمةالخالدة(جاویدان خرد)،تصحیح عبدالرّحمن بدوی، تهران: دانشگاه تهران.
- ابونعیم اصفهانی. (بیتا). ذکر اخبار اصبهان، بیروت: دارالکتاب الاسلامی.
- ابی الشیخ اصفهانی. (1409). طبقات المحدّثین باصبهان، بیروت: دارالکتب العلمیّه.
- اصطخری. (1368). مسالک و ممالک (ترجمة قدیم) به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی فرهنگی.
- امیدسالار، محمود. (1384). یادداشتهای کوشنامه، فرهنگ ایران زمین. تهران: بنیاد موقوفات دکترمحمود افشار.
- ایرانشان بن ابی الخیر. (1377). کوشنامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.
- ایرانشاه بن ابی الخیر. (1370). بهمننامه. تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
- پیرنیا. حسن. (1386). ایرانباستان، تهران: نامک
- تاریخ سیستان. (1314). تصحیح ملک الشّعرا بهار، تهران: کلالۀ خاور.
- حدود العالم. (1372). تصحیح مریم میراحمدی و غلام‌رضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا.
- حسینی، صدرالدّین. (1404). اخبارالدّوله السلجوقیه، تصحیح محمّد اقبال، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
- حمزه اصفهانی. (بی تا). سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت: (بی نا)
- خالقی مطلق، جلال. (1362). «مطالعات حماسی»، نشریۀ دانش‌کدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، سال 31، شمارۀ 128-129، صص85-121.
- خالقی مطلق، جلال. (1372). گل رنجهای کهن، تهران: مرکز.
- راوندی، محمد بن علی. (بیتا). راحة الصّدور، تصحیح محمّد اقبال. تهران: علمی.
- شاهین شیرازی. (1352). اردشیرنامه، مندرج در منتخب اشعار فارسی. گردآوری آمنون نتضر. تهران: فرهنگ ایران زمین.
- شهرستانی. محمّد بن عبدالکریم. (1358). توضیح الملل، ترجمة الملل و النحل، ترجمۀ مصطفی خالق‌داد. تصحیح محمّدرضا جلالی نایینی. تهران: اقبال.
- صادقی، علی اشرف. (1369). «تأمّلی در دو تاریخ قدیم اصفهان»، مجله باستانشناسی. ش 8 و 9، صص38-43.
- صفا، ذبیح الله. (1363). حماسهسرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- عفیفی، رحیم. (1370). مقدمة بهمننامه (ایرانشاه).
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلالی خالقی مطلق و هم‌کاران
(محمود امید سالار ج 6 و ابوالفضل خطیبی ج7)، تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
- گیونا شویلی. (1385). «نسخه خطی تاریخ سیستان موجود در تبلیسی»، ارجنامۀ ملک‌الشّعرا بهار، تهران: میراث مکتوب.
- لسترنج. (1364). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
- مافروخی، مفضل بن سعد. (بیتا). محاسن اصفهان، به تصحیح سید جلال‌الدّین طهرانی، تهران: مطبعه مجلس.
- متینی، جلال. (1377). مقدّمة کوشنامه (ایرانشان).
- محمّد بن نجیب بکران. (1342). جهان نامه، تصحیح محمّدامین ریاحی. تهران: ابن سینا.
- مجمل التّواریخ و القصص. (1318). تصحیح ملک الشعرا بهار، تهران: خاور. نیز دست‌نویس‌های برلین، پاریس، چستربیتی، هایدلبرگ.
- ملک حسین سیستانی. (1383). احیاء الملوک، تصحیح منوچهر ستوده. تهران: علمی فرهنگی.
- مول، ژول. (1369). دیباچة شاهنامه، ترجمة جهان‌گیر افکاری. تهران: کتابهای جیبی.
- هدایت، رضا قلی‌خان. (1382). مجمع الفُصحا، تصحیح مظاهر مصفّا. تهران: امیرکبیر.
- یاقوت حموی. (بیتا). معجم البلدان، بیروت: صادر.
- Jules, mohl. (1843). "Du modjmel altewarikh", journal asiatique, 385-408.