تحلیل و بررسی نبرد با اژدها از اسطوره و حماسه تا شعر آیینی ( با تأکید بر روایت کشتن اژدها در مهد توسط حضرت علی علیه السلام)

محورهای موضوعی : حماسه

رضا شجری ¹ , الهام عربشاهی کاشی ²

1 - دانشیار و عضو هیأت علمی دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه کاشان
2 - مدرس دانشگاه کاشان

تاریخ دریافت : 1399/07/20 تاریخ پذیرش : 1399/12/08 تاریخ انتشار : 1400/02/01

کلید واژه: حماسه, داستان, اسطورۀ نبرد با اژدها, شعر آیینی, حضرت علی(ع),

چکیده مقاله :

چکیده نبرد با اژدها یکی از مهیج‌ترین ماجراهایی است که در تاریخ اساطیری و پهلوانی، همواره کانون توجه بوده و رفته‌رفته به اشعار آیینی نیز راه یافته است؛ به‌گونه‌ای که گاه برای قهرمانان دینی نیز نبرد با اژدها و کشتن آن، یکی از افتخارات مهم قلم داد می شده است؛ چنان‌که بسیاری از شاعران آیینی از سدۀ هفتم تا به امروز به ماجرای کشتن اژدها در مهد توسط حضرت علی (ع) اشاره کرده اند. قدیمی ترین منبع روایی این قصّه، مناقب ابن شهرآشوب در سدۀ ششم هجری است؛ اما در دیگر منابع و متون معتبر شیعه و سنی مانند شواهد التنزیل حسکانی و مناقب خوارزمی و مناقب علی بن ابی‌طالب (ع) الجلابی الشافعی به این داستان اشاره نشده است. در این پژوهش، سعی شده تا علاوه بر توجه به سیر تاریخی این داستان و حضور پررنگ اژدها در داستان‌های اساطیری-حماسی به تحلیل و بررسی داستان نبرد با اژدها در مهد توسط حضرت علی (ع) و دلایل رشد چشم گیر آن در شعر آیینی هم پرداخته شود. البـته شهـرت داستـان نبرد با اژدها در حوزۀ ادیان الهی می تواند بحثی سمبولیک باشد و اژدها نماد همان دشمنان بیرونی (اهریمن، دشمنان دین و...) و درونی (نفس) باشد که تمام قدیسان دینی توانسته‌اند بر این دشمن چیره شوند و در مورد حضرت علی (ع) هم می‌تواند علاوه بر دشمن درونی شامل دشمنان بیرونی هم باشد. این داستان به سبب داشتن قالب حماسی و مفاخره آمیز، نه‌تنها در طول تاریخ بشریت، بلکه در حوزۀ شعر آیینی هم بسیار مورد اقبال قرار گرفته است.

چکیده انگلیسی:

AbstractBattle with dragon is one of the most exciting adventures in the mythological and heroic history that had always been the center of attention. Little by little, it found its way into religious poetry being regarded as an important achievement for religious heroes, as many poets from the 7th century till present refer to the event of slaying the dragon by Imam Ali in the cradle. The oldest narrative source of this story is Manaqib Ibn Shahr Ashub in the 6th century Hijra. However, in other authentic Shi’a and Sunni texts and sources such as Shavahed al Tanzil by Haskani, Manaqib by Kharazmi, and Manaqib Ali Ibn Abi Talib by Aljallabi al Shafeei there are no references to this story.  This research is concerned with the study and analysis of the theme of dragon killing in both myth and epic, paying particular attention to the slaying dragon by Imam Ali in cradle, also dealing with the reasons behind the frequent growth of this theme in religious poetry.  The fame of this theme in the field of divine religions could be a symbolic discussion, dragon being the symbol of either external enemies including Ahriman, Anti religion enemies or internal enemies such as Nafs or lower soul.  All saints could at some point overcome this latter enemy and in case of Imam Ali dragon can be regarded as both internal and external enemy.  Due to having an epic prestigious form, this tale not only during human history but also within the domain of religious poetry have been tremendously received.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

-         قرآن کریم.

-         ابن ابی الحدید معتزلی (1395). علی علیه‌السلام چهرۀ درخشان اسلام، ترجمه علی دوانی، تهران: بنیاد نهج‌البلاغه.

-         ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن. (1386). (قصه و قصه‌گویی در اسلام): القصاص و المذکرین، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران: چشمه.

-         ابن حیون، نعمان بن محمد. (1409). شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار علیهم‌السلام، جلد سوم، مصحح ‌محمد‌حسین حسینی جلالی، قم: جامعه مدرسین قم.

-         ابن قتیبه (بی‌تا). تأویل مختلف الحدیث، تحقیق محمد النجار، بیروت- لبنان.

-         ابن یمین فریومدی. (بی‌تا). دیوان اشعار ابن یمین فریومدی، به تصحیح و اهتمام حسینعلی باستانی راد، بی‌جا: کتاب­خانه سنایی.

-         اخوان ارمکی، احمد. (1382). فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام از نظر خاصه و عامه، قم: حق‌بین.

-         آرانی (داعی)، ملاحسن. (1383). دیوان قصاید، به اهتمام حبیب‌الله سلمانی آرانی، قم: نورالسجاد.

-         استروس، لوی؛ مالینوفسکی، کراپ، الکساندر؛ کازنوو، ژان؛ آبراهام، کارل. (1377). جهان اسطوره­ شناسی، تهران: مرکز.

-         اکبری تتماج، حسین. (1391). گلزار اکبری، کاشان: خاطرات قلم.

-         آموزگار، ژاله. (1388). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.

-         باستانی پاریزی، محمدابراهیم. (1371). اژدهای هفت‌سر، تهران: کتاب درنا.

-         البکری مکی حنفی (اخطب خوارزمی)، ابوالموید محمد. (1375). المناقب خوارزمی، شرح و ترجمه چاپ دوم، موسسۀ فرهنگی انتشاراتی سامه.

-         بهار، مهرداد. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران (پارۀ نخست و دویم)، تهران: آگه.

-         بهنام فر، محمد و مصطفی ملک پایین. (1392). «خوانش اسطوره‌ای حکایت کشتن بهرام اژدها را و گنج یافتن در هفت‌پیکر»، نشریۀ پژوهش‌های ادبی، شماره 40، صص 39-62.

-         پرون، استیوارد. (1381). اساطیر رم، ترجمه محمدحسین باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

-         جیحون یزدی. (1363). دیوان جیحون یزدی، به کوشش احمد کرمیس، تهران: نشریات «ما».

-         حزین لاهیجی، محمد علی بن ابی‌طالب. (1378). دیوان حزین لاهیجی، به تصحیح ذبیح‌الله صاحب­کار، تهران: سایه.

-         حسینی الترمذی کشفی، محمد صالح بن عبدالله. (1380). مناقب مرتضوی: در مناقب شاه اولیاء امیرالمؤمنین علی مرتضی علیه‌السلام، به تصحیح کوروش منصوری، تهران: روزنه.

-         حسینی منش، سید محمدتقی. (1379). پرتوی از خورشید پرفروغ امام علی (ع) در آثار استاد شهید آیت‌الله مطهری (ره)، قم: سبط اکبر (ع).

-         حکیم صفایی اصفهانی. (1362). دیوان اشعار حکیم صفای اصفهانی، به سعی و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، بی‌جا: اقبال.

-         خسروپناه، عبدالحسین. (1383). «آسیب‌شناسی جامعه دینی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، ضمیمۀ خردنامه همشهری، شماره 41، صص 21-22.

-         ربیع. (1388). علی نامه: منظومۀ کهن، مقدمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی و محمود امیدسالار، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب موسسه مطالعات اسماعیلیه.

-         رسا، قاسم. (1374). دیوان دکتر قاسم رسا، مشهد: رستگار.

-         رستگار فسایی، منصور. (1379). اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.

-         رسولی محلاتی، سید هاشم. (1404 ه. ق). زندگانی حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع)، تهران: علمیه اسلامیه.

-         رضائی، مهدی. (1383). آفرینش و مرگ در اساطیر، تهران: اساطیر.

-         رؤیایی، حمیدرضا، وحیده حسامی و فاطمه نوبری. (1396). «مطالعه تطبیقی نماد اژدها در آثار هنری ایران و چین»، سومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران (https://civilica. com/doc/770651)

-         سبحانی، جعفر. (1391). فروغ ولایت تاریخ تحلیلی زندگانی امیر مؤمنان علی (ع)، قم: موسسۀ امام صادق (ع).

-         سپهر، میرزا محمدتقی. (1393). گزیدۀ نواسخ التواریخ، مجموعه 7 جلدی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

-         السروی المازندرانی، ابی‌جعفر محمد بن علی (ابن شهرآشوب). (1412 ق). مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق و فهرست د. یوسف البقاعی، الجزء‌الثانی، بیروت- لبنانک دارالاضواء.

-         السروی مازندرانی، محمد بن علی (ابن شهر آشوب). (1379 ه. ق). مناقب آل ابی طالب، دورۀ 4 جلدی، قم: علامه.

-         سیگال، رابرت آلن (1394)، اسطوره، مترجم احمدرضا تقاء، تهران: ماهی.

-         الشافعی‌الشهیر بابن مغازلی، ابی‌الحسن علی بن محمد. (1412-1992). مناقب الامام علی بن ابی‌طالب (ع)، بیروت – لبنان: دار الاضواء.

-         صابری یزدی، علی‌رضا. (1394). هزار حدیث در فضایل امام علی (ع)، ترجمۀ محمدرضا انصاری محلاتی، قم: جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

-         طاهری برزکی، مرتضی و محسن باغ میرانی. (1395). حملۀ حیدری با نگاهی به حماسه‌های دینی، کاشان: مرسل.

-         عاطفی، افشین. (1379). تولای علی، کاشان: وابسته به موسسه هم­راهان قلم.

-         عرب­شاهی کاشی، الهام. (1398). «تحلیل و آسیب‌شناسی شعر آیینی شاعران کاشان از سدۀ ششم تا امروز»، رسالۀ دورۀ دکتری (PHD)، استاد راهنما رضا شجری، مشاوران عبدالله موحدی حب و رضا روحانی، رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، دانش‌کده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانش‌گاه کاشان.

-         العطاردی، الشیخ عزیز الله. (1393). مسند الامام امیر المؤمنین ابی الحسن علی ابن ابی‌طالب (ع)، تهران: عطارد مرکز فرهنگی خراسان.

-         عفیفی، رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی، تهران: توس.

-         فراهی کاشانی، عزیز الله. (1349). خوشه‌ای از خرمن ادب: در مدایح و مراثی چهارده معصوم پاک سلام‌الله علیهم اجمعین و اشعار مذهبی دیگر، جلد اول، بی‌جا: چاپ­خانه شرکت سهامی طبع کتاب.

-         فردوسی، ابوالقاسم. (1369)، شاهنامه، دفتر دوم، به تصحیح جلال خالقی مطلق، کالیفرنیا: مزدا.

-         فروزان­فر، محمدحسن (بدیع‌الزمان). (1380). شرح مثنوی شریف (جزو نخستین و دوم از دفتر اول)، تهران: علمی و فرهنگی.

-         فروغی جهرمی، محمدقاسم. (1385). نی­ نامۀ خورشید: مجموعۀ نوحه و مرثیه‌های عاشورایی، تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا.

-         قائمی، فرزاد. (1389). «تفسیر انسان‌شناختی اسطوره اژدها و بن‌مایۀ تکرارشوندۀ اژدها کشی در اساطیر»، جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، پیاپی 171، شماره 4، صص 1-26.

-         القزوینی الرازی، نصیرالدین ابی‌الرشید عبدالجلیل ابی‌الحسین بن ابی‌الفضل. (1331 ه. ش). النقض بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تصحیح جلال‌الدین حسینی ارموی، قم: دارالحدیث ­کتاب­خانۀ قم.

-         قمی، شیخ عباس. (1371). منتهی الآمال، تهران: کتابچی.

-         کاشی، حسن بن محمود. (1389). دیوان حسن کاشی، به کوشش سید عباس رستاخیز، تهران: کتاب­خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

-         کرتیس، وستا سرخوش. (1373). اسطوره‌های ایرانی، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز.

-         کزازی، میرجلال‌الدین. (1385). نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، جلد دوم (از پادشاهی نوذر تا پایان رستم و سهراب)، تهران: سمت.

-         گری، جان. (1378). اساطیر خاور نزدیک (بین‌النهرین)، ترجمۀ باجلان فرخیم. ح، تهران: اساطیر.

-         گریمال و دیگران، پی‌یر. (1396). انسان و اسطوره، تهران: هیرمند.

-         متخلص به ربیع. (1390). به‌گزین علی نامه، گزینش، مقدمه و شرح لغات سید علی موسوی گرمارودی، تهران: میراث مکتوب.

-         محتشم کاشانی، کمال‌الدین علی. (1370). دیوان مولانا محتشم کاشانی، به کوشش مهر علی گرکانی، بی‌جا: کتاب­خانه سنانی.

-         مشجری، احمد و احمد قناد زادۀ کاشانی. (1350). نغمه‌های کاشان، جلد اول، قم: چاپ­خانه پیرو.

-         مطهری، مرتضی. (1366). حماسۀ حسینی، تهران: صدرا.

-         معتمدی کاشانی، سید حسین. (1387). سروده‌های سنتی (مدایح و مراثی اهل‌بیت علیهم‌السلام)، قم: قلم مکنون.

-         موسوی آرانی، سید علی‌اصغر. (1379). دیوان سید شهاب موسوی آرانی، مقدمه عباس بهنیا، کاشان: محتشم.

-         موسوی گرمارودی، سید مصطفی. (1393). آیینۀ خدا: امیرالمؤمنین حیدر علیه‌السلام در شعر فارسی، قم: مرکز نشر هاجر وابسته به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران.

-         موسوی همدانی، محمدباقر. (1382). علی (ع) در کتب اهل سنت، تهیه و تدوین احمدرضا کشوری، تهران: پورشاد.

-         موسوی، سید محمدمهدی. (1388). تاریخ انبیا: از آدم تا خاتم و زندگانی و معجزات چهارده معصوم (علیهم‌السلام) و آداب و سنن اسلامی و دستورات شرع مطهر، تهران: جمهوری.

-         میهنی، محمد بن منور بن ابی سعد بن طاهر بن ابی سعید. (1390). اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.

-         نایب زاده، راضیه. (1389). «بررسی تطبیقی نقش و مفهوم اژدها در هنرهای سنتی ایران و چین»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما صمد سامانیان، مشاور امیرعباس محمدی راد، گروه صنایع دستی، دانش‌کده تجسمی-کاربردی، دانش‌گاه هنر اصفهان.

-         نایب زاده، راضیه و صمد سامانیان. (1394). «اژدها در اسطوره‌ها و فرهنگ ایران و چین»، فصل­نامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دوره 11، شماره 38، صص 237-271.

-         نایب زاده، راضیه و صمد سامانیان. (1395). «نقش و مفهوم اژدها در بافته‌های ایران و چین با تأکید بر دورۀ صفوی ایران و اواخر دوره مینگ واوایل چینگ چین»، نشریه مطالعات تطبیقی هنر، دوره 6، شماره 11، صص 69-84.

-         نصیری، علی‌اکبر. (1381). گنجینۀ نصیری، با مقدمۀ عباس بهنیا، تهیه و تدوین مصطفی باقری مفرد، کاشان: مرسل.

-         نهاوندی، شیخ علی‌اکبر. (بی‌تا). انوارالمواهب نهاوندی، بی‌جا: کتاب‌فروشی محمودی.

-         هوک، ساموئل هنری. (بی‌تا). اسطوره‌های خاورمیانه، مترجمان علی­اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران: روشنگران.

-         وحشی بافقی، کمال‌الدین. (1386). دیوان وحشی بافقی، به کوششش پرویز بابابی، تهران: موسسه نشر نگاه.

-         یوسفی، سمیه. (1394). اساطیر ایران، مشهد: اسپندگان.